Suni tohumlama (suni dölleme) cinsel ilişki veya in vitro fertilizasyon (dölleme) dışındaki yollarla in vivo (vücut içinde) dölleme yöntemi ile bir gebelik elde etmek amacıyla spermin dişinin serviksine veya uterus boşluğuna iletilmesidir. İnsanlar ve hayvanlar için bir doğurganlık tedavisidir. Süt sığırları (bkz. Dondurulmuş sığır sperması), atlar, küçükbaş hayvanlar ve domuzlar dahil olmak üzere hayvan yetiştiriciliğinde yaygın bir uygulamadır.

Suni tohumlamada, yardımcı üreme teknolojisi, sperm bağışı ve hayvancılık teknikleri kullanılabilir. Mevcut suni tohumlama teknikleri, intraservikal tohumlama ve intrauterin tohumlamayı içerir. İnsanların suni tohumlamadan hukuki çerçevede, ülkelere ve bölgelere göre değişen yasalar çerçevesinde faydalanabilmektedirler. İntraservikal tohumlama (ICI), en kolay ve en yaygın tohumlama tekniğidir ve evde kendi kendine tohumlama için doktor yardımı olmadan kullanılabilir.^[1] Doğal tohumlama (yani cinsel ilişki yoluyla tohumlama) ile karşılaştırıldığında, suni tohumlama daha pahalı ve daha invaziv (tıbbi girişim) olabilir ve profesyonel yardım gerektirebilir.

Bazı ülkelerde, kimlerin ve kimlerin sperm bağışlayabileceğini, kimlerin suni tohumlama yapabileceğini ve bu tür tohumlamanın sonuçlarını da içeren kısıtlayıcı ve düzenleyici yasalar vardır. İçinde bulunduğu durumda suni tohumlamaya izin vermeyen bir yargı bölgesinde yaşayan bazı kadınlar, buna izin veren başka bir yargı alanına seyahat edebilir.

İnsanlarda[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk kaydedilen suni tohumlama vakasına yarımcı olan, 1790'da bir keten kumaşçının karısının hamile kalmasına yardımcı olan John Hunter'dı.^[2][3] Donör tarafından bildirilen ilk suni dölleme vakası 1884'te meydana geldi: Philadelphia'da bir profesör olan Dr. William H. Pancoast, anestezi uygulanmış bir kadını, kadının bilgisi olmadan döllemek için "en iyi görünüşe sahip" öğrencisinden sperm aldı.^[4][5] Bu vaka 25 yıl sonra bir tıp dergisinde rapor edildi.^[6] Iowa Üniversitesi tıp fakültesi araştırmacıları Jerome Sherman ve Raymond Bunge tarafından yürütülen araştırmalarda 1950'lerden başlayarak Iowa'da bir Sperm bankası geliştirildi.^[7]

Birleşik Krallık'ta, İngiliz kadın doğum uzmanı Mary Barton, 1930'larda, yüzlerce çocuğa babalık yapan kocası Bertold Wiesner ile donör tohumlama sunan ilk doğurganlık kliniklerinden birini kurdu.^[8][9]

1980'lerde, doktorların yumurtalıktaki oositi bulmalarına izin vermek amacıyla veya ostium yoluyla genital yola girdikten sonra, cerrahi bir delik veya insizyon yoluyla alt karın içine sperm enjekte ettikleri doğrudan intraperitoneal tohumlama (DIPI) bazen kullanıldı. fallop tüpünün.^[10][11]

Genel[değiştir | kaynağı değiştir]

Suni tohumlamada kullanılan sperm, kadının kocası, partneri (partner spermi) veya bilinen veya isimsiz bir sperm donörü tarafından sağlanabilir (bkz. sperm bağışı (donör sperm)).

Hazırlıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Döllenme penceresi ve fırsatı, yumurtanın atılmasından sonrdaki on iki saatten biraz daha fazla olduğu için (bu süre türlere göre değişiklikler gösterir) zamanlama çok önemlidir. Başarı şansını artırmak için, dişinin adet döngüsü yakından izlenir, sıklıkla yumurtlama kitleri, ultrasonlar veya bazal vücut ısısı testleri gibi kan testleri kullanılır, vajinal mukusun rengi, kıvamı ve serviksin yumuşaklığı not edilir (belirtiler genelde benzer olmasının yanında, süreleri, şiddeti ve sıklığı türlere göre değişebilmektedir). Suni tohumlamanın başarı oranını artırmak için uyarılmış bir döngü (seksüel senkronizasyon) oluşturacak ilaçlar kullanılabilir, ancak bu tür ilaçların kullanımı aynı zamanda çoğul doğum şansının artmasına neden olur.

Spermin alınması, hazırlanması ve muhafazası, uzmanlık gerektiren bir dizi işlemleri gerektirir.^[12] Spermin hazırlanması döllenme şansını artırır (sperm. Hareketli spermlerin konsantrasyonu öncesi ve sonrası sayılır. Sperm bankasından alınan spermler bir süre dondurularak karantinaya alınacak ve donör, bulaşıcı bir hastalık taşımadığından emin olmak için numunenin üretilmesinden önce ve sonra test edilecektir.

Sperm, doğrudan veya bir sperm ajansı aracılığıyla özel bir donör tarafından sağlanıyorsa, genellikle taze olarak sağlanır, dondurulmamıştır ve karantinaya alınmaz. Bu şekilde sağlanan donör spermi, doğrudan alıcı kadına veya donörün eşine verilebilir ya da özel olarak yalıtılmış kaplarda taşınabilir. Bazı donörlerin spermlerini dondurmak ve saklamak için kendi dondurma aparatları vardır.

Teknikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kullanılan meni taze, işlenmemiş veya dondurulmuştur. Donör sperminin bir sperm bankası tarafından sağlandığı durumlarda, her zaman karantinaya alınacak ve dondurulacak ve kullanılmadan önce çözülmesi gerekecektir. Sperm ideal olarak (en son sperm çıkışından sonra) iki veya üç günlük bekleme süresini takiben bağışlanır.^[13] Yumurta atıldığında, kullanılan yönteme bağlı olarak dişinin vajinasına, rahmine veya rahim ağzına meni verilir.

Sperm bazen bir 'tedavi döngüsü' içinde iki kez verilebilir.

İntraservikal[değiştir | kaynağı değiştir]

İntraservikal inseminasyon (ICI), cinsel ilişki sırasında penis tarafından vajinaya meni boşalmasını taklit eder. Ağrısızdır ve suni tohumlamanın en basit, en kolay ve en yaygın yöntemidir. ICI, genellikle iğnesiz bir şırınga vasıtasıyla serviksin girişinde vajinaya işlenmiş veya çiğ semen verilmesini içerir.

Rahim içi[değiştir | kaynağı değiştir]

Rahim içi tohumlama (IUI), işlenmiş spermin bir kateter ile rahme enjekte edilmesini içerir. İşlenmiş meni kullanılması, prostaglandin içeriğinden dolayı rahimde kramplara, meninin dışarı çıkmasına ve ağrıya neden olabilir. IUI'den sonra on beş dakika masada dinlenmek, dişinin gebelik oranını arttırmasına yardımcı olur.^[14]

Rahim içi tuboperitoneal[değiştir | kaynağı değiştir]

Rahim içi tuboperitoneal tohumlama (IUTPI), işlenmiş spermin hem uterus hem de fallop tüplerine enjeksiyonunu içerir. Daha sonra vajinaya sızıntıyı önlemek için serviks klemplenir. Bu en iyi şekilde, özel olarak tasarlanmış çift somunlu bivalve (DNB) spekulum ile sağlanır. Sperm, uterus boşluğunu doldurmaya yetecek 10 ml'lik bir hacim oluşturacak şekilde karıştırılır, tüplerin interstisyel kısmından ve ampulladan geçerek son olarak periton boşluğuna ve peritoneal ve foliküler sıvı ile karıştırılacağı Rektouterin poş'a ulaşır. IUTPI, açıklanamayan kısırlıkta, hafif veya orta derecede erkek kısırlığında ve hafif veya orta derecede endometrioziste faydalı olabilir.^[15][16]

İntratubal[değiştir | kaynağı değiştir]

İntratubal inseminasyon (ITI), yıkanmış spermin fallop tüpüne enjeksiyonunu içerir, ancak bu prosedürün artık genel olarak IUI ile karşılaştırıldığında herhangi bir yararlı etkisi olduğu düşünülmemektedir.^[17] Ancak ITI, hem yumurtaların hem de spermin kadının vücudu dışında karıştırıldığı ve ardından hemen -döllenmenin gerçekleştiği- fallop tüpüne yerleştirildiği gamet intrafallop transferi ile karıştırılmamalıdır.

Yasal kısıtlamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı ülkeler suni tohumlamayı çeşitli şekillerde kısıtlamaktadır. Örneğin, bazı ülkeler bekar kadınlar için suni tohumlamaya izin vermemekte ve bazı ülkeler de donör sperm kullanımına izin vermemektedir.

Mayıs 2013 itibarıyla, aşağıdaki Avrupa ülkeleri bekar kadınlar için tıbbi yardımlı suni tohumlamaya izin vermektedir:

• Belarus
• Belçika^[18]
• Birleşik Krallık^[18]
• Bulgaristan^[18]
• Danimarka^[18]
• Estonya^[18]
• Finlandiya^[18]
• Almanya^[18]
• Yunanistan^[18]
• Macaristan^[18]
• İzlanda^[18]
• İrlanda^[18]
• Letonya^[18]
• Moldova^[18]
• Karadağ^[18]
• Hollanda^[18]
• Kuzey Makedonya^[18]
• Romanya^[18]
• Rusya^[18]
• İspanya^[18]
• Ukrayna^[18]

• Ermenistan
• Güney Kıbrıs Rum Yönetimi^[18]

Hayvanlarda[değiştir | kaynağı değiştir]

Hayvanat bahçelerinde veya deniz parklarında taşınması zor olan çiftlik hayvanları, nesli tükenmekte olan türler ve hayvanlar için suni tohumlama kullanılır.

Sebepler ve teknikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir erkeğin çok daha fazla sayıda dişiyi döllemesine izin vermek, mesafe veya zaman etmeni sebebiyle dişi ile temas kurmayacak erkeklerin genetik materyalinin kullanılmasına izin vermek, fiziksel üreme zorluklarının üstesinden gelmek, yavruların babalığını kontrol etmek, salgın hastalıkların önüne geçmek, genetik ıslah, doğumları düzene sokmak (senkronize etmek), doğal çiftleşme sırasında meydana gelen yaralanmaları önlemek ve erkek bir hayvanı besleyip bakımını yapmaktan kaçınmak gibi birçok nedenden dolayı kullanılabilir.

Semen toplanır, zenginleştirilir, soğutulur veya dondurulur. Semen toplanıldığı yerde kullanılabilir veya dişinin bulunduğu yere gönderilebilir. Dondurulursa meniyi tutan küçük plastik tüpe payet denir. Spermin dondurulmadan önceki ve sonraki süre boyunca canlı kalmasını sağlamak için meni gliserol veya diğer kriyoprotektanları içeren bir çözelti ile karıştırılır. zenginleştiriciler, meniyi muhafaza eder ve meniden daha fazla dişinin tohumlanmasını sağlar. Streptomisin gibi antibiyotikler bazen bazı bakteriyel zührevi hastalıkları kontrol etmek için sperme eklenir. Östrus, progestojen ve başka bir hormon (genellikle PMSG veya Prostaglandin F2α) kullanılarak uyarılabilir. Suni tohumlama uygulamasından önce, dişinin dış ve iç üreme organları muayene edilir. Herhangi bir enfeksiyon veya tohumlamaya engel bir durumun varlığında gerekli tedavi yapıldıktan sonra tohumlama uygulaması yapılmalıdır. Doğumların düzene sokulması veya kızgınlık göstermeyen dişilerin tedavisi için seksüel döngünün senkronizasyonu (Seksüel senkronizasyon) yapılır.

Târihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Yapay olarak döllenen ilk canlı hayvan bir köpekti. Deney, 1780'de İtalyan Lazzaro Spallanzani tarafından başarıyla gerçekleştirildi. Bir diğer öncü 1899'da Rus Biyolog İlya İvanov'du. 1935'te, Suffolk koyunlarından seyreltilmiş sperma, uluslararası bir araştırma projesinin parçası olarak İngiltere'deki Cambridge'den Polonya'nın Krakov kentine götürüldü.^{[kaynak belirtilmeli]} Katılımcılar arasında Prawochenki (Polonya), Milovanoff (SSCB), Hammond, Walton (İngiltere) ve Thomasset (Uruguay) vardı.

Modern suni tohumlamanın öncülüğünü Pennsylvania Eyalet Üniversitesi'nden John O. Almquist yaptı. Bakteri üremesini kontrol etmek, embriyonik ölümleri azaltmak ve doğurganlığı artırmak için antibiyotik kullanımıyla (ilk olarak 1946'da penisilin ile kanıtlanmıştır) üreme verimliliğini artırdı. Donmuş spermanın işlenmesi, dondurulması ve çözülmesi için çeşitli yeni teknikler, hayvancılık endüstrisinde suni tohumlamanın pratik kullanımını önemli ölçüde geliştirdi ve kendisine 1981 Wolf Foundation Tarım Ödülü'nü kazandırdı.^[19] Onun tarafından geliştirilen birçok teknik, o zamandan beri insanlar da dahil olmak üzere diğer türlere uygulandı.

Türler[değiştir | kaynağı değiştir]

Suni tohumlama insanlar dışında, koyunlar, atlar,^[20] sığırlar, domuzlar, köpekler gibi genel olarak pedigrili (soy kaydı doğrulanmış) hayvanlar, hayvanat bahçesi hayvanlarıyla beraber, hindiler ve bal arıları kadar küçük ve orkalar (katil balinalar) kadar büyük canlılar dahil olmak üzere birçok hayvanda kullanılır.

Modern türlerin korunmasında meni toplama ve suni tohumlama kuşlarda da kullanılmaktadır. 2013 yılında Almanya, Giessen'deki Justus-Liebig-Üniversitesi, Kuşlar, Sürüngenler, Amfibiler ve Balıklar Kliniği'nde araştırma yapan Dr. Veteriner Hekim Michael Lierz'in çalışma grubu, papağanlarda meni toplama ve suni tohumlama için yeni bir teknik geliştirdi ve yardımcı üreme yoluyla çoğaltılması için Amerika papağanından dünyada ilk kez sperma elde ettier.^[21]

Yakalanan orkalarla çalışan bilim adamları, 2000'li yılların başında tekniğe öncülük edebildiler ve "herhangi bir cetacean türünde suni tohumlama kullanılarak canlı yavrularla sonuçlanan ilk başarılı kavramlar" ile sonuçlandı.^[22] SeaWorld eğitmeni John Hargrove, Kasatka'yı suni tohumlama alan ilk orca olarak tanımlıyor.^[23]

Hakların ihlali[değiştir | kaynağı değiştir]

Hayvanlar üzerinde suni tohumlama, bazı hayvan hakları savunucuları tarafından tecavüzle eş tutulmuş ve bunun kurumsallaşmış bir vahşilik oluşturduğu öne sürülmüştür. Bu şekilde hayvan hakları ihlali yapıldığı belirtilmiştir.^[24][25] PETA ve Mercy for Animals gibi hayvan hakları örgütleri makalelerinde sıklıkla uygulamaya karşı yazılar yazıyorlar.^[26][27][28] Amerika Birleşik Devletleri'ndeki et üretiminin çoğu, son otuz yılda üretimin aşırı bir şekilde büyümesine neden olan suni tohumlamaya bağlıdır.^[29] Kansas eyaleti, hayvancılık yasası suni tohumlama prosedürünü yasa dışı kılmaktadır.^[29]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Suni tohumlama ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Hammond, John ve diğerleri , Sığırların Suni Tohumlaması (Cambridge, Heffer, 1947, 61 s)

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mevcut farklı doğurganlık tedavisi seçeneklerinin ayrıntılı açıklaması
• Suni tohumlama öyküsü 15 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Sperm Donasyonunda Etik Hususlar Nelerdir? 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Amerika Birleşik Devletleri eyalet mahkemesi, sperm bağışçısının çocuklardan sorumlu olmadığına hükmetti 13 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İngiltere Sperm Bağışçıları Anonimliğini Kaybetti 3 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Atlarda yapay zeka tekniği 15 Ocak 2001 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Rahim İçi TuboPeritoneal Tohumlama (IUTPI)
• Hastings Center'ın Biyoetik Brifing Kitabı'nın yardımlı üreme ile ilgili girişi 6 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Annales de Gembloux L´Organisation Scientifique de l Índustrie Animale en URSS, URSS'de Suni Tohumlama, Luis Thomasset, 1936^{[ölü/kırık bağlantı]}