Sakallı Nureddin Paşa

Halaskâr; Sakallı Nureddin Paşa; 1309-P.31
	Sakallı Nureddin
Doğum	Mehmed Nureddin İbrahim; 17 Temmuz 1873; Bursa, Osmanlı Devleti
Ölüm	18 Şubat 1932 (58 yaşında); İstanbul, Türkiye
Bağlılığı	Osmanlı (1893-1919); Türkiye (1919-1925)
Hizmet yılları	1893-1925
Rütbesi	Ferîk
Komutası	4. Tümen, Irak Bölge Komutanlığı (Basra, Bağdat Valisi), 9. Kolordu, Muğla ve Antalya Bölge Komutanlığı, 21. Kolordu, 17. Kolordu, 25. Kolordu, Aydın Bölge Komutanlığı (Aydın Vilayeti Valisi), Merkez Ordusu, 1. Ordu
Çatışma/savaşları	1897 Osmanlı-Yunan Savaşı; Balkan Savaşları; I. Dünya Savaşı; Türk Kurtuluş Savaşı ; Kût'ül-Amâre Kuşatması
Ödülleri
Sonraki işi	TBMM Üyesi (Bursa)

Mehmed Nureddin Paşa ya da bilinen adıyla Sakallı Nureddin (1873, Bursa - 18 Şubat 1932, İstanbul), Türk asker ve siyasetçi.

Osmanlı Dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Müşir İbrahim Edhem Paşa'nın oğludur. 1890 yılında Pangaltı'daki Mekteb-i Fünun-u Harbiyye-i Şahane'ye girdi. 1893 yılında piyade sınıfının 31. olarak bitirerek Mülâzım-ı sânî rütbesiyle mezun oldu.^[7] Arapça, Fransızca, Almanca ve Rusça biliyordu.^[1]

1893 yılının Mart-Nisan ayları arasında 5. Ordu'ya bağlı 40. Piyade Taburunda görev yaptı. Nisan 1893-Ekim 1898 tarihleri arasında Hassa Ordusu (1. Ordu) karargâhı'nda görev yaptı.^[8] 31 Ocak 1895 tarihinde Mülazım-ı Evvel, 22 Temmuz 1895 tarihinde de Yüzbaşı rütbesine terfi etti.^[1]

1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda Başkomutan Ethem Paşa'nın yaverliğini yaptı.^[8] Savaştan sonra İstanbul'a döndükten sonra, Birinci Ordu karargâhı'na Harekât Başkanı olarak atandı. Ekim 1898 tarihinde Sultan II. Abdülhamid'in yaverliğine atandı. 1901 yılında, Binbaşı rütbesine terfi yükseltildi. 1901-1902 yılları arasında Bulgaristan Sınır Komutanlığı Kurmay Grubu'nda görev aldı.^[8] 1902-1903 yılları arasında da Makedonya'da çetecilerle savaştı.^[7] Aralık 1907'de, Selanik'te bulunan 3. Ordu karargâhına atandı. 1907'de Kaymakam (Yarbay) ve 1908'de Miralay (Albay) rütbesine terfi etti. 1908 Jön Türk Devrimi'nden önce, Müşir İbrahim Paşa orduda disiplini kurmaya çalışırken, Binbaşı Cemal Bey ve diğer İttihat ve Terakki üyeleri, Müşir İbrahim Paşa'nın oğlu Sakallı Nureddin'e yaklaştı ise de İbrahim Paşa oğlunu uyardı.^[9] Fakat Sakallı Nureddin babasını dinlemeyerek, İttihat ve Terakki Komitesi'ne katıldı. (Üyelik numarası 6436^[10]) 19 Ağustos 1909 tarihinde Tasfiye-i Rüteb-i Askeriye Kanunu^[1] ile rütbesi Binbaşılığa indirildi ve Birinci Ordu'ya bağlı yedek kuvvetlere atandı. Eylül 1909 tarihinde Küçükçekmece Mutasarrıflığı'na atandı. Nisan 1910 tarihinde 77. Piyade Alayı komutan yardımcılığı görevinde atandı.^[7] Sonra aynı yıl içinde 83. Piyade Alayı 1. Tabur Komutanlığı'na atandı.^[8] Şubat 1911 tarihinde XIV. Kolordu bünyesindeki kuvvetleriyle Yemen'de isyancılarla mücadele ederken Yarbay rütbesine terfi etti. 1913 yılında Balkan Savaşı'nın son aşamasında komutasındaki 9. Piyade Alayı ile Yemen'den döndü ve savaşa katıldı.

I. Dünya Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tümgeneral Townshend'in birlikleriyle geri çekilmeye çalışması, Miralay Sakallı Nureddin'in birlikleriyle kuşatmaya başlaması

Nisan 1914 tarihinde 4. Fırka'nın komutasını devraldı.^[7] 14 Nisan 1915'te Irak ve Havâlisi Genel Komutanı Süleyman Askeri Bey'in intihar etmesinden sonra 20 Nisan'da Irak ve Havâlisi Genel Komutanlığı'na atandı. Haziran ayında komutayı aldı. Aynı zamanda bu komutanlığın yanında Basra ve Bağdat Valiliği'ne de atandı.^[8]

Tümgeneral Charles Vere Ferrers Townshend komutasındaki İngiliz 6. Poona Tümeni (Hint Tümeni) Bağdat'a ilerlemeye çalışırken 22-23 Kasım 1915'te Selman-ı Pak Muharebesi'ni (Tizpon) kazanamayarak geri çekildi ve 3 Aralık'ta Kut'a sığındı. İngilizleri takip eden Sakallı Nureddin'in komutasındaki Türk birlikleri İngiliz kuvvetlerini Kut şehrinde kuşatma altına aldı. Günlerce süren kuşatma sonucunda İngiliz kuvvetleri, 13 general, 481 subay ve 13.300 askeriyle birlikte Türk kuvvetlerine teslim oldu.^[11] Alman Generalfeldmarschall Colmar von der Goltz, 21 Aralık 1915 tarihinde Bağdat'a geldi. Sakallı Nureddin'in komutanı olduğu Irak ve Havâlisi Genel Komutanlığı'nın ismini Irak Ordusu olarak değiştirdi.^[12] Ordunun yönünü İran'a çevirterek İran'a bir harekât düzenlemek için hazırlıklara girişti.^[13] 20 Ocak 1916 tarihinde, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Sakallı Nureddin'in yerine amcası Miralay Halil Bey'i atadı.^[14] Sakallı Nureddin 9. Kolordu komutanı ve 3. Ordu komutan vekili olarak atandı.^[8]

Ekim 1916 tarihinde Muğla ve Antalya Havalisi Komutanlığı'na atandı ve Aydın merkezli XXI. Kolordu'nun kurucu komutanlığına atandı. Bu görevlerden sonra 25 Ekim 1918 tarihinde Aydın Vali Yardımcılığı görevine atandı.^[15] 1918 yılında Mirlivalığa terfi etti ve Paşa unvanını aldı.^[1]

Ateşkes sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Mondros Mütarekesi'nden sonra Kasım 1918'de, aynı zamanda İzmir merkezli XVII. Kolordu komutanı ve Aydın Vilayeti Valisi olarak atandı. 30 Aralık 1918 tarihinde, İstanbul merkezli 25. Kolordu komutanı olarak atandı.^[8] Urla'da isyan çıkınca 2 Şubat 1919 tarihinde tekrar Aydın Valiliği'ne ve Aydın Bölge Komutanlığı'na atandı.^[16]

Valiliği sırasında, İzmir'in Sevr Antlaşması uyarınca Yunanlara verilmesine karşı çıkan İzmir Müdafaa-i Hukuki Osmaniye Cemiyeti'ni destekleyerek bir direniş komitesi kurulmasını sağladı.^[17] Bu faaliyetleri İtilaf Devletleri'ni rahatsız etti. İtilaf Devletleri Osmanlı Hükûmeti'ne baskı yaparak, Sakallı Nureddin Paşa'nın valilik görevinden alınmasını istediler. Nitekim Yunan İşgali'nden kısa bir süre önce 22 Mart 1919 tarihinde valilik görevinden alındı. Yerine önce 11 Mart 1919 tarihinde Kambur İzzet Bey, daha sonra da 22 Mart 1919 tarihinde Ali Nadir Paşa atandı.^[17]

Kurtuluş Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Haziran 1920'de Türk Kurtuluş Savaşı'na katılmak üzere Anadolu'ya geçti. 9 Aralık 1920 tarihinde Pontus Rum çetelerine karşı Amasya'da kurulan 10,000 askerden oluşan Merkez Ordusu Komutanlığı'na atandı.^[16] İsyanı bastırmak için çok sert önlemler aldı:^[18] Amerikan misyonerleri sınır dışı edildi. İsyana destek veren Hristiyan ahaliden birçok kişi vatana ihanet suçundan idam edildi.^[19]

1922'de Ali İhsan Paşa'nın görevden alınması^[16] sonrasında Refet Paşa ve Ali Fuat Paşa'nın komutanlık teklifini reddetmesi üzerine 29 Haziran 1922 tarihinde 1. Ordu komutanlığına atandı. Bu görevinde Büyük Taarruz'a katıldı. Zaferden sonra Ferikliğe terfi etti.^[1]

Hakkındaki çeşitli iddialar[değiştir | kaynağı değiştir]

Koçgiri İsyanı'nı bastırma şekline ve Türk Kurtuluş Savaşı'nın son günlerinde İzmit'te yazılarıyla milliyetçi cephenin tepkisini çeken gazeteci Ali Kemal'i linç ettirmesine ilişkin tartışmalar sürmektedir. Linç olayı İstanbul'daki İstiklal Savaşı'na muhalif çevrelerin bir anda çözülmesi sonucunu vermiştir. Hatta Vahdettin bu olaydan sonra İstanbul'dan ayrılmıştır. Bazı kaynaklar, bu eski ekole mensup (Kurtuluş Savaşı'nı gerçekleştiren kadronun yaş ortalamasının yaklaşık on yaş üzerindedir) komutanı 1922 İzmir Yangını sorumluluğu ile de bağlantılandırmaktadır.

İzmir'in geri alınmasından sonra kurulan askeri mahkemede, Millî Mücadele'yi sabote eden, düşmanla müşterek hareket eden bazı yerli ve Rum asıllıları muhakeme ettirmekten çekinmemiştir. Bunlar arasında Islahat Gazetesi sahibi Süreyya ve Efes Metropoliti Hrisostomos Kalafatis da bulunmaktadır.

İşgal döneminde gazetesinde işgal kuvvetlerini metheden ve Milli Mücadeleyi kötüleyen gazeteci Süreyya mahkemece idama mahkûm edilmiş ve cezası infaz edilmiştir. Osmanlı tebaasından olmakla, Yunan işgali sırasında Türklere karşı bariz bir nefret ve bir din adamına yakışmayacak tavırlar sergilemiş olan Hrisostomos ise, Sakallı Nureddin'in makamına çağrılmasını takiben gevşek bir koruma ile Türk mahallelerinin ortasından geçirilmiş ve halk tarafından linç edilerek öldürülmüştür.

Cumhuriyet dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Vekilliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Haziran 1923'te 1. Ordu'nun lağvedilmesi üzerine komutanlıktan ayrıldı. Yerine 1. Ordu müfettişi olarak Kâzım Karabekir atandı. Mart 1924'te Yüksek Askerî Şûra üyesi olarak atandı. Aralık 1924'teki, Türkiye Büyük Millet Meclisi için Bursa'da düzenlenen ara seçimde Nureddin Paşa bağımsız olarak, Halk Partisi'nin adayını yenerek milletvekili seçildi. Milletvekili seçildikten sonra Askeri Şura üyeliği görevinden istifa etti. 17 Ocak 1925 tarihine kadar askerlik ve milletvekilliği mesleğini bir arada yürüttüyse de meclisten çıkan kanun gereğince askerlikten emekli oldu.^[16] 2 Şubat'ta yeniden düzenlenen seçimlerde oylarını artırdı ve milletvekilliği görevine devam etti.

Şapka Kanunu[değiştir | kaynağı değiştir]

Milletvekilliği sırasında Kasım 1925 tarihinde Şapka İktisasına Dair Kanun'un anayasayı ihlal ettiğini savundu. Ancak diğer milletvekilleri onu halk iradesi düşmanı ilan etti. Adalet Bakanı Mahmud Esad Bey, Nurettin Paşa'ya hitaben, "Hürriyetin nasibi, irticanın elinde oyuncak olmak değildir... Ülkenin çıkarlarına olan şeyler hiçbir zaman anayasaya aykırı olamaz, olmaması mukayyettir." sözlerini kullandı.^[20]

Nutuk[değiştir | kaynağı değiştir]

Mustafa Kemal Atatürk tarafından Nutuk'ta sert bir dille eleştirildi.^[21] Mustafa Kemal Atatürk'e göre, 1923 yılında Nureddin Paşa, bit Süreyya'ya bir risale (Tercüme-i hâl) yayınlatmış, risalede Nureddin Paşa Kût'ül-Amâre'nin kuşatıcısı, Bağdat'ın savunucusu, Yemen'in, Ktesifon'un, Batı Anadolu'nun, Afyonkarahisar'ın, Dumlupınar'ın ve İzmir'in fatihi olarak tanımlanmıştır.^[22]

Özel hayatı ve ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Nazmiye Hanım ile evlendi (soyadı: Türe, ö. 1951) ve Semiha Hanım (1896-1950) ve Memduha Hanım (1904-1970) isimli iki kızı oldu. Semiha Hanım Hüseyin Paşa ile evlendi, Memduha Hanım ise Dördüncü Umumi Müfettiş Vali Korgeneral Hüseyin Abdullah Alpdoğan (1310-P. 12)^[23] ile evlendi.

Nureddin Paşa, 18 Şubat 1932 tarihinde, Kadıköy Hasanpaşa Mahallesi, Kızlarağası Çeşmesi Sokak (günümüzde Müverrih Ağa Sokak) 23 no'lu evinde 58 yaşında hayatını kaybetti. Cenazesi Üsküdar'ın Beylerbeyi semtinde bulunan Küplüce Mezarlığına defnedildi.^[24]

Mezar taşında:

Nureddin Paşa, Selman-i Pak Muharebesi'ni kazanan, Kut'ül-amare'yı muhasara eden kuvvetlere ve Aydın'da 21., İstanbul'da 25., İzmir'de 17. kolordulara, Milli Mücadele'de ise Amasya'da merkez ordusuna ve Afyon'dan İzmir'e giden, İstanbul'un kurtuluşu için İzmit'te toplanan 1. Ordu'ya kumanda etmiş olan general Nureddin İbrahim Konyar'ın mezarıdır. Ruhu daima aziz ve şad olsun. Basra, Bağdat ve İzmir Valiliklerinde bulunmuş ve doğduğu Bursa'dan meb'us seçilmiştir. Müşir İbrahim Paşa'nın oğludur. 1872-18 Şubat 1932^[4]

12 Eylül Darbesi'nden sonra oluşturulan, Atatürk Araştırma Merkezi tarafından tespit edilen, Türk Kurtuluş Savaşı'nda Mustafa Kemal Atatürk'ün silah arkadaşı arasında yer alan 50 kişiyle birlikte mezarı Devlet Mezarlığı'na taşınması kararı alındı. Ayrıca Sakallı Nureddin, Ferik değil ama Orgeneral (dört yıldızlı rütbe) olarak, İsmet İnönü ve Fevzi Çakmak'ı izleyen dördüncü kişi olarak gösterildi. Ve bu kararlar Genelkurmay tarafından kabul edildi fakat büyük tepki toplaması üzerine mezarının Devlet Mezarlığı'na taşınmasından vazgeçildi.^[25]^[26]

Madalya ve Nişanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri (PDF). T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları Genelkurmay Başkanlığı Basımevi. 1989. s. 29. 12 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ocak 2022.
^ "TBMM Albümü 1. Cilt (1920-1950)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Şubat 2022.
^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2022.
^ ^a ^b Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, vol. 3, Üsküdar Belediyesi, 2001, ISBN 975-97606-3-0, p. 1365.
^ = rehberAyrinti&ID = 799 "İbrahim Paşa Köşkü"^{[ölü/kırık bağlantı]}, Üsküdar Belediyesi resmî sitesi.
^ Necati Fahri Taş, Nureddin Paşa ve Tarihî Gerçekler, Nehir Yayınları, 1997, ISBN 975-551-150-4, s. 196.
^ ^a ^b ^c ^d Edward J. Erickson, Ottoman Army Effectiveness in World War I: A comparative study, Routledge, New York, 2007, ISBN 978-0-415-77099-6, s. 75.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, s. 32.
^ Andrew Mango, Atatürk, John Murray, 1999, ISBN 978-0-7195-6592-2, s. 73.
^ Kâzım Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Emre Yayınları, 1982, s. 180. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Edward J. Erickson, Ordered to Die: A history of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Press, Wesport, CT 2001, ISBN 0-313-31516-7, pp. 112–115.
^ Orhan Avcı, Irak'ta Türk ordusu (1914–1918), Vadi Yayınları, 2004, ISBN 978-975-6768-51-8, s. 30.
^ Edward J. Erickson, Ottoman Army Effectiveness in World War I: A comparative study, p. 86.
^ Edward J. Erickson, Ordered to Die: A history of the Ottoman Army in the First World War, s. 150.
^ Kâmil Erdeha, Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, 1975, s. 373. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ ^a ^b ^c ^d T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, s. 33.
^ ^a ^b Mesut Çapa, "İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti (Aralık 1918 - Mart 1920)" 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 21, Cilt: VII, Temmuz 1991.
^ Andrew Mango, Atatürk, s. 329.
^ Andrew Mango, Atatürk, s. 330.
^ Andrew Mango, Atatürk, s. 436.
^ Kûtülamare muhasırı, Bağdat müdafii, Yemen, Selmanpâk, Garbı Anadolu, Afyon Karahisar, Dumlupınar, İzmir muharebatı galibi ve İzmir fâtihi, "Nurettin Paşa'nın bağımsız milletvekili olma teşebbüsü ve yayınladığı hal tercümesi" 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Nutuk.
^ Kûtülamare muhasırı, Bağdat müdafii, Yemen, Selmanpâk, Garbı Anadolu, Afyon Karahisar, Dumlupınar, İzmir muharebatı galibi ve İzmir fâtihi, "Nurettin Paşa'nın bağımsız milletvekili olma teşebbüsü ve yayınladığı hal tercümesi" 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Nutuk (Türkçe).
^ Harp Akademileri Komutanlığı, Harp Akademilerinin 120 Yılı, s. 32. (Türkçe)
^ "Mecliste Şapka Kanunu'na karşı çıkan tek vekil". Yeni Akit. 19 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2024.
^ Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması, 1919–1925, Tekin Yayınları, 1991, ISBN 975-478-088-9, s. 197. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Halil Nebiler, Türkiye'de şeriatın kısa tarihi, Ütay Yayınları, 1994, s. 87. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Askerî görevi
Önce gelen: Ali İhsan Sabis	1. Ordu Komutanı 29 Haziran 1922 - 15 Ağustos 1923	Sonra gelen: Kâzım Karabekir

[Genelkurmay31-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri (PDF). T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları Genelkurmay Başkanlığı Basımevi. 1989. s. 29. 12 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ocak 2022.

[albüm-2] "TBMM Albümü 1. Cilt (1920-1950)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Şubat 2022.

[3] "Arşivlenmiş kopya". 27 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2022.

[Üsküdar1365-4] Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, vol. 3, Üsküdar Belediyesi, 2001, ISBN 975-97606-3-0, p. 1365.

[5] = rehberAyrinti&ID = 799 "İbrahim Paşa Köşkü"^{[ölü/kırık bağlantı]}, Üsküdar Belediyesi resmî sitesi.

[Gerçekler196-6] Necati Fahri Taş, Nureddin Paşa ve Tarihî Gerçekler, Nehir Yayınları, 1997, ISBN 975-551-150-4, s. 196.

[Effectiveness75-7] Edward J. Erickson, Ottoman Army Effectiveness in World War I: A comparative study, Routledge, New York, 2007, ISBN 978-0-415-77099-6, s. 75.

[Genelkurmay32-8] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, s. 32.

[9] Andrew Mango, Atatürk, John Murray, 1999, ISBN 978-0-7195-6592-2, s. 73.

[10] Kâzım Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Emre Yayınları, 1982, s. 180. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[11] Edward J. Erickson, Ordered to Die: A history of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Press, Wesport, CT 2001, ISBN 0-313-31516-7, pp. 112–115.

[12] Orhan Avcı, Irak'ta Türk ordusu (1914–1918), Vadi Yayınları, 2004, ISBN 978-975-6768-51-8, s. 30.

[13] Edward J. Erickson, Ottoman Army Effectiveness in World War I: A comparative study, p. 86.

[14] Edward J. Erickson, Ordered to Die: A history of the Ottoman Army in the First World War, s. 150.

[15] Kâmil Erdeha, Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, 1975, s. 373. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Genelkurmay33-16] T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, s. 33.

[İMHOC-17] Mesut Çapa, "İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti (Aralık 1918 - Mart 1920)" 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 21, Cilt: VII, Temmuz 1991.

[18] Andrew Mango, Atatürk, s. 329.

[Mango330-19] Andrew Mango, Atatürk, s. 330.

[Mango436-2-20] Andrew Mango, Atatürk, s. 436.

[21] Kûtülamare muhasırı, Bağdat müdafii, Yemen, Selmanpâk, Garbı Anadolu, Afyon Karahisar, Dumlupınar, İzmir muharebatı galibi ve İzmir fâtihi, "Nurettin Paşa'nın bağımsız milletvekili olma teşebbüsü ve yayınladığı hal tercümesi" 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Nutuk.

[22] Kûtülamare muhasırı, Bağdat müdafii, Yemen, Selmanpâk, Garbı Anadolu, Afyon Karahisar, Dumlupınar, İzmir muharebatı galibi ve İzmir fâtihi, "Nurettin Paşa'nın bağımsız milletvekili olma teşebbüsü ve yayınladığı hal tercümesi" 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Nutuk (Türkçe).

[23] Harp Akademileri Komutanlığı, Harp Akademilerinin 120 Yılı, s. 32. (Türkçe)

[24] "Mecliste Şapka Kanunu'na karşı çıkan tek vekil". Yeni Akit. 19 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2024.

[Kürt-İslam-25] Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması, 1919–1925, Tekin Yayınları, 1991, ISBN 975-478-088-9, s. 197. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Nebiler-26] Halil Nebiler, Türkiye'de şeriatın kısa tarihi, Ütay Yayınları, 1994, s. 87. 31 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

Sakallı Nureddin Paşa nedir?, Sakallı Nureddin Paşa anlamı nedir?, Sakallı Nureddin Paşa ne demektir?