Project Y

Los Alamos Laboratuvarı
	Robert Oppenheimer (solda), Leslie Groves (ortada) ve Robert Sproul (sağda), 16 Ekim 1945'te Fuller Lodge'da Los Alamos Laboratuvarı'na Ordu-Donanma "E" Ödülü'nü takdim etme törenindeyken.
Kuruluş	1 Ocak 1943
Araştırma türü	Gizli
Bütçe	57.88 milyon dolar
Araştırma alanı	Nükleer silahlar
Direktör	Robert Oppenheimer; Norris Bradbury
Yer	Los Alamos, New Mexico, Amerika Birleşik Devletleri; 35°52′50″K 106°18′14″B / 35.88056°K 106.30389°B
İşletme ajansı	Kaliforniya Üniversitesi
	Los Alamos Bilimsel Laboratuvarı
	U.S. National Register of Historic Places
	U.S. National Historic Landmark District
Konumu	Central Ave., Los Alamos, New Mexico
Coordinates	35°52′54″K 106°17′54″B / 35.88167°K 106.29833°B
Yapılış tarihi	1943
Mimari tarz	Bungalov/Zanaatkar, Modern Hareket
NRHP referansı No.	66000893
NRHP listelenme tarihi	15 Ekim 1966

Project Y olarak da bilinen Los Alamos Laboratuvarı, Manhattan Projesi tarafından oluşturulan ve II. Dünya Savaşı sırasında Kaliforniya Üniversitesi tarafından işletilen gizli bir laboratuvardı. Laboratuvar kuruluş amacı, ilk atom bombalarını tasarlamak ve inşa etmekti. Robert Oppenheimer, 1943'te Norris Bradbury'nin yerine geçtiği Aralık 1945'e kadar görev yapan ilk yöneticiydi. Bilim insanlarının güvenliğini korurken çalışmalarını özgürce tartışabilmelerini sağlamak için laboratuvar New Mexico'nun ücra bir yerine yerleştirilmişti. Savaş zamanındaki laboratuvar, bir zamanlar Los Alamos Çiftlik Okulu'nun bir parçası olan binaları işgal ediyordu.

Laboratuvarın başta ilgisini Thin Man adı verilen plütonyum kullanan bir silah tipi fisyon silahı üzerinde yoğunlaştırdı. Nisan 1944'te Los Alamos Laboratuvarı, bir nükleer reaktörde üretilen plütonyumdaki kendiliğinden fisyon oranının, plütonyum-240'ın varlığı nedeniyle çok yüksek olduğunu ve bir fizzle'a neden olacağını belirledi. Yani oyuk tamamen monte edilmeden önce bir zincirleme nükleer reaksiyona uğraması. Oppenheimer daha sonra laboratuvarı yeniden düzenledi ve John von Neumann tarafından önerilen, içe doğru patlama tipi olan ve Fat Man olarak adlandırılan alternatif bir tasarım üzerinde topyekün, sonucunda da başarılı bir olacak, çalışmaya başladılar. Silah tipi tasarımın Little Boy olarak bilinen bir çeşidi, uranyum-235 kullanılarak geliştirildi.

Los Alamos Laboratuvarı'ndaki kimyacılar, Project Y başladığında yalnızca mikroskobik miktarlarda bulunan bir metal olan uranyum ve plütonyumun saflaştırılması için yöntemler geliştirdiler. Metalurji uzmanları plütonyumun beklenmedik özelliklere sahip olduğunu keşfetti ancak yine de onu metal kürelere dönüştürebilmeyi başardılar. Laboratuvar, dünyada faaliyete geçen üçüncü reaktör olan Su Kazanı'nı, sulu homojen reaktörünü inşa etti. Ayrıca döteryum ve trityum için de nükleer füzyon reaksiyonunu ateşlemek için fisyon bombası kullanan hidrojen bombası Süper'i de araştırdılar.

Fat Man tasarımı, Temmuz 1945'te Trinity'de test edildi. Project Y personeli, Hiroşima ve Nagazaki'ye atom bombası atılması için pit ekipleri ve montaj ekipleri oluşturdu ve bombalama operasyonuna silah ustası ve gözlemci olarak katıldılar. Savaş sona erdikten sonra laboratuvar, Bikini Atolü'ndeki Crossroads Harekâtı'nın nükleer testlerini desteklemeye devam etti. Sandia Üssü'nde yoğunlaşan test, stoklama ve bomba montaj faaliyetlerini kontrol etmek için yeni bir Z Ekibi oluşturdu. Los Alamos Laboratuvarı 1947'de Los Alamos Bilimsel Laboratuvarı oldu.

Projenin başlangıcı[değiştir | kaynağı değiştir]

Nükleer fisyon ve atom bombaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Nötronun 1932'de James Chadwick tarafından keşfi,^[2] ardından 1938'de kimyager Otto Hahn ve Fritz Strassmann tarafından nükleer fisyonun keşfi^[3]^[4] ve fizikçiler Lise Meitner ve Otto Frisch tarafından bunun açıklanmasından (ve isimlendirilmesinden) kısa bir süre sonra,^[5]^[6] uranyum kullanılarak kontrollü bir zincirleme nükleer reaksiyon olasılığını ortaya çıkardı. O zamanlar Amerika Birleşik Devletleri'nde çok az bilim insanı atom bombasının pratik olduğunu düşünüyordu^[7] ancak bir Alman atom bombası projesinin de nükleer silah geliştirme olasılığı, Nazi Almanyası ve diğer faşist ülkelerden gelen mülteci bilim insanlarını da ilgilendiriyordu ve bu da bir atom bombasının yapabileceklerine karşın başkan Franklin D. Roosevelt'i uyarmak için Einstein-Szilárd mektubunun yazılmasına yol açtı. Bu, 1939'un sonlarından itibaren Amerika Birleşik Devletleri'nde ön araştırmaların başlamasına yol açtı.^[8]

Nükleer fisyonda, ağır bir elementin atom çekirdeği, bir nötron yakalandığında iki veya daha fazla hafif atom çekirdeğine bölünür. Daha fazla nötron yayılırsa zincirleme nükleer reaksiyon mümkün hale gelir.

Amerika Birleşik Devletleri'nde ilerleme yavaştı, ancak Britanya'da, Birmingham Üniversitesi'nden Almanya'dan iki mülteci fizikçi olan Otto Frisch ve Rudolf Peierls, atom bombalarının geliştirilmesi, üretilmesi ve kullanılmasıyla ilgili teorik konuları incelediler. Saf uranyum-235'ten oluşan bir küreye ne olacağını düşündüler ve yalnızca zincirleme reaksiyonun meydana geleceğini değil, aynı zamanda yüzlerce tonluk TNT'ye ait enerjiyi serbest bırakmak için 1 kilogram (2,2 lb) gibi az bir miktarda uranyum-235'in yeteceğini de buldular. Üstleri Mark Oliphant, Frisch-Peierls muhtırasını Hava Savunma Bilimsel Araştırma Komitesi (CSSAW) başkanı Sir Henry Tizard'a götürdü ve o da bunu CSSAW'nin görevlendirdiği George Paget Thomson'a iletti. uranyum araştırmalarının sorumluluğu.^[9] CSSAW, araştırma için MAUD Komitesi'ni oluşturdu.^[10] MAUD Komitesi, Temmuz 1941'deki nihai raporunda, atom bombasının sadece mümkün olmakla kalmayıp, 1943 gibi erken bir tarihte de üretilebileceği sonucuna vardı.^[11] Buna yanıt olarak İngiliz hükümeti, Tube Alloys olarak bilinen bir nükleer silah projesi oluşturdu.^[12]

Britanya'nın aksine henüz II. Dünya Savaşı'na girmemiş olan Amerika Birleşik Devletleri'nde hâlâ çok az aciliyet vardı, bu yüzden Oliphant Ağustos 1941'in sonlarında oraya uçtu^[13] ve Kaliforniya Üniversitesi'nden arkadaşı Ernest Lawrence da dahil olmak üzere Amerikalı bilim insanlarıyla konuştu. Onları atom bombasının mümkün olduğuna ikna etmekle kalmadı, aynı zamanda Lawrence'a 37-santimetre (15 in) siklotronun izotop ayrımı için dev bir kütle spektrometresine dönüştürmesi konusunda ilham verdi.^[14] Bu, Oliphant'ın 1934'te öncülük ettiği bir teknikti.^[15] Buna karşılık Lawrence, arkadaşı ve meslektaşı Robert Oppenheimer'ı, 21 Ekim 1941'de New York Schenectady'deki Genel Elektrik Araştırma Laboratuvarı'nda tartışılan MAUD Komitesi raporunun fiziğini tekrar kontrol etmesi için getirdi.^[16]

Aralık 1941'de Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Ofisi'nin (OSRD) S-1 Bölümü, bombanın tasarımından sorumlu olarak Arthur H. Compton'u görevlendirdi.^[17]^[18] Kritik kütle ve silah patlaması hesaplamalarının anahtarı olan hızlı nötron hesaplamalarına yönelik bomba tasarımı ve araştırma görevini, "Hızlı Parçalanma Koordinatörü" unvanı verilen Gregory Breit'e ve asistan olarak Oppenheimer'a devretti. Ancak Breit, Metalurji Laboratuvarı'nda çalışan diğer bilim insanlarıyla, özellikle de Enrico Fermi ile güvenlik düzenlemeleri konusunda aynı fikirde değildi^[19] ve 18 Mayıs 1942'de istifa etti.^[20] Compton daha sonra onun yerine Oppenheimer'ı atadı.^[21] Metalurji Laboratuvarı'nda fizikçi olan John H. Manley, ülke geneline dağılmış deneysel fizik gruplarıyla iletişim kurarak ve bunları koordine ederek Oppenheimer'a yardım etmek üzere görevlendirildi.^[20] Illinois Üniversitesi'nden Oppenheimer ve Robert Serber, nötron difüzyonu sorunlarını (nötronların zincirleme nükleer reaksiyonda nasıl hareket ettiğini) ve hidrodinamiğini (zincirleme reaksiyonla üretilen patlamanın nasıl davranabileceğini) incelediler.^[22]

Bomba tasarım konseptleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu çalışmayı ve fisyon reaksiyonlarının genel teorisini gözden geçirmek için Oppenheimer ve Fermi, Haziran ayında Chicago Üniversitesi'nde ve Temmuz ayında Berkeley'deki Kaliforniya Üniversitesi'nde teorik fizikçiler Hans Bethe, John Van Vleck, Edward Teller, Emil Konopinski, Robert Serber, Stan Frankel ve Eldred C. Nelson ve Oppenheimer'ın eski öğrencileri olan deneysel fizikçiler Emilio Segrè, Felix Bloch, Franco Rasetti, John Manley ve Edwin McMillan ile toplantılar düzenlediler. Bu toplantılardan sonra fisyon bombasının teorik olarak mümkün olduğunu şimdilik doğrulamış oldular.^[23]

Hala bilinmeyen birçok faktör vardı. Saf uranyum-235'in özellikleri nispeten bilinmiyordu. Glenn Seaborg ve ekibi tarafından yakın zamanda, Şubat 1941'de keşfedilen ama teorik olarak bölünebilen bir kimyasal element olan plütonyumun hakkında bile daha fazla bilgiye sahiplerdi. Berkeley konferansındaki bilim insanları, nükleer reaktörlerde uranyum-235 atomlarının bölünmesinden ortaya çıkan nötronları emen uranyum-238 atomlarından plütonyum üretmeyi düşündüler. Bundan önce bir reaktör inşa edilmemişti ve yalnızca siklotronlar tarafından üretilen mikroskobik miktarlarda plütonyumlar elde edebiliyorlardı.^[24]

Bölünebilir malzemeyi kritik bir kütle halinde düzenlemenin birçok yolu vardı. En basiti, "aktif malzeme" küresine "silindirik tıkacı" bir "tamper" ile ateşlemekti; bu, nötronları içe doğru odaklayacak ve reaksiyona giren kütleyi bir arada tutarak verimliliğini artıracak yoğun bir malzemeydi.^[25] Ayrıca, Richard C. Tolman tarafından önerilen "iç patlamanın" ilkel bir biçimi olan sferoitleri içeren tasarımları ve patlarken bombanın verimliliğini arttıracak otokatalitik yöntemlerin olasılığını da araştırdılar.^[26]

Fisyon bombası fikrinin teorik olarak oturduğu göz önüne alındığında -en azından daha fazla deneysel veri elde edilene kadar- Berkeley konferansı farklı bir yöne evrildi. Edward Teller daha güçlü bir bombanın tartışılması için baskı yaptı. Günümüzde "hidrojen bombası" olarak bilinen o zamanki adıyla "Süper", döteryum ve trityum arasında bir nükleer füzyon reaksiyonunu başlatmak için patlamakta olan bir fisyon bombasının patlayıcı gücünü kullanacaktı.^[27] Teller plan üzerine plan önerdi, ancak Bethe her birini reddetti. Füzyon fikri, fisyon bombaları üretmeye odaklanmak amacıyla bir kenara bırakıldı.^[28] Teller ayrıca nitrojen çekirdeklerinin varsayımsal bir füzyon reaksiyonu nedeniyle bir atom bombasının atmosferi "tutuşturabileceği" yönündeki spekülatif olasılığı da gündeme getirdi^[29] ancak Bethe bunun olamayacağını hesapladı^[30] ve Teller ile birlikte yazılan bir rapor şunu gösterdi: "kendi kendini devam ettirebilen hiçbir zinicirleme nükleer reaksiyonunun başlaması muhtemel değildir".^[31]

Bomba laboratuvarı konsepti[değiştir | kaynağı değiştir]

Oppenheimer'ın temmuz konferansını ustaca ele alması meslektaşlarını etkiledi; içgörüsü ve en zor insanlarla bile başa çıkma yeteneği, onu iyi tanıyanları bile şaşırttı.^[32] Konferansın ardından Oppenheimer, fizik konusunu halletmiş olmalarına rağmen atom bombası yapımının mühendislik, kimya, metalurji ve mühimmat yönleri üzerinde hala önemli miktarda çalışmaya ihtiyaç olduğunu gördü. Bomba tasarımının, insanların sorunları özgürce tartışabileceği ve böylece çabaların boşa harcanmasını azaltabileceği bir ortam gerektireceğine ikna oldu. Bunun, izole bir konumda sıkı güvenlikli merkezi bir laboratuvar oluşturularak yapılabileceğini düşündü.^[33]^[34]

Tuğgeneral Leslie R. Groves Jr., 23 Eylül 1942'de Manhattan Projesi'nin yöneticisi oldu.^[35] Lawrence'ın kalutronlarına bakmak için Berkeley'i ziyaret etti ve 8 Ekim'de kendisine bomba tasarımı hakkında bir rapor veren Oppenheimer ile görüştü.^[36] Groves, Oppenheimer'ın ayrı bir bomba tasarım laboratuvarı kurma önerisiyle ilgilendi. 15 Ekim'de Chicago'da tekrar buluştuklarında Oppenheimer'ı konuyu tartışmaya davet etti. Groves'un New York'a dönmek için 20th Century Limited trenini yakalaması gerekiyordu, bu yüzden tartışmaya devam edebilmek için Oppenheimer'dan kendisine trende eşlik etmesini istedi. Groves, Oppenheimer, Albay James C. Marshall ve Yarbay Kenneth Nichols, bir bomba laboratuvarının nasıl oluşturulabileceğini ve nasıl çalışacağını tartışmak için Nichol'un tek odalı kompartımanına sıkıştılar.^[33]^[37] Groves daha sonra Oppenheimer'ı Washington D.C.'ye getirdi ve burada konu OSRD direktörü Vannevar Bush ve Ulusal Savunma Araştırma Komitesi (NDRC) başkanı James B. Conant ile tartışıldı. 19 Ekim'de Groves bir bomba laboratuvarının kurulmasını için onayı verdi.^[34]

Oppenheimer, Proje Y olarak bilinen yeni laboratuvarı yönetecek en mantıklı kişi gibi görünse de idari deneyimi çok azdı; Bush, Conant, Lawrence ve Harold Urey da bu konudaki çekincelerini dile getirdiler.^[38] Dahası, diğer proje liderlerinin (Berkeley Radyasyon Laboratuvarı'ndan Lawrence'ın, Chicago'daki Metalurji Projesi'nden Compton'ın ve New York'taki SAM Laboratuvarları'ndan Urey'in) aksine Oppenheimer'ın Nobel Ödülü yoktu ve bu da onun seçkin bilim insanlarıyla ilgilenme prestijine sahip olamayacağına dair endişeleri artırıyordu. Ayrıca güvenlik kaygıları da bulunmaktaydı.^[39] Oppenheimer'ın en yakın iş arkadaşlarının çoğu Komünist Parti'nin aktif üyeleriydi; bunlar arasında eşi Kitty,^[40] kız arkadaşı Jean Tatlock,^[41] erkek kardeşi Frank ve Frank'in karısı Jackie de vardı.^[42] Groves ise 20 Temmuz 1943'te Oppenheimer'ı temize çıkarmak için bizzat talimat verdi.^[39]

Yer seçimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Proje Y'nin Chicago'daki Metalurji Laboratuvarı'na veya Oak Ridge, Tennessee'deki Clinton Engineer Works'e inşa edilmesi fikri düşünüldü ancak sonunda uzak bir konumun en iyisi olacağına karar verildi.^[43]

Alıntılar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ National Park Service (9 Temmuz 2010). "Ulusal Kayıt Bilgi Sistemi". National Register of Historic Places. Ulusal Park Hizmeti.
^ Compton 1956, s. 14.
^ Rhodes 1986, ss. 251–254.
^ Hahn, O.; Strassmann, F. (1939). "Über den Nachweis und das Verhalten der bei der Bestrahlung des Urans mittels Neutronen entstehenden Erdalkalimetalle" [On the detection and characteristics of the alkaline earth metals formed by irradiation of uranium with neutrons]. Die Naturwissenschaften. 27 (1): 11-15. Bibcode:1939NW.....27...11H. doi:10.1007/BF01488241.
^ Rhodes 1986, ss. 256–263.
^ Meitner, Lise; Frisch, O. R. (1939). "Disintegration of Uranium by Neutrons: a New Type of Nuclear Reaction". Nature. 143 (3615): 239-240. Bibcode:1939Natur.143..239M. doi:10.1038/143239a0. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2023.
^ Hewlett & Anderson 1962, s. 29.
^ Jones 1985, s. 12.
^ Gowing 1964, ss. 39–43, 407.
^ Gowing 1964, ss. 43–45.
^ Gowing 1964, s. 78.
^ Gowing 1964, ss. 107–109.
^ Rhodes 1986, s. 372.
^ Hewlett & Anderson 1962, ss. 43–44.
^ Oliphant, M. L. E.; Shire, E. S.; Crowther, B. M. (15 Ekim 1934). "Separation of the Isotopes of Lithium and Some Nuclear Transformations Observed with Them". Proceedings of the Royal Society. 146 (859): 922-929. Bibcode:1934RSPSA.146..922O. doi:10.1098/rspa.1934.0197 .
^ Hewlett & Anderson 1962, ss. 46–47.
^ Hewlett & Anderson 1962, ss. 50–51.
^ Compton 1956, s. 86.
^ Monk 2012, ss. 312–315.
^ ^a ^b Hewlett & Anderson 1962, s. 103.
^ Compton 1956, ss. 125–127.
^ Monk 2012, ss. 315–316.
^ Hoddeson et al. 1993, ss. 42–44.
^ Hewlett & Anderson 1962, ss. 33–35.
^ Serber & Rhodes 1992, s. 21.
^ Hoddeson et al. 1993, ss. 54–56.
^ Rhodes 1986, s. 417.
^ Hoddeson et al. 1993, ss. 44–45.
^ Bethe 1991, s. 30.
^ Rhodes 1986, s. 419.
^ Konopinski, E. J; Marvin, C.; Teller, Edward (1946). "Ignition of the Atmosphere with Nuclear Bombs" (PDF). Los Alamos National Laboratory. 18 Nisan 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Kasım 2008.
^ Monk 2012, s. 321.
^ ^a ^b Monk 2012, s. 325.
^ ^a ^b Jones 1985, ss. 82–83.
^ Jones 1985, s. 77.
^ Groves 1962, ss. 60–61.
^ Nichols 1987, s. 73.
^ Jones 1985, s. 87.
^ ^a ^b Groves 1962, ss. 61–63.
^ "FBI file: Katherine Oppenheimer" (PDF). Federal Bureau of Investigation. 23 Mayıs 1944. s. 2. 25 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2013.
^ Monk 2012, ss. 234–236.
^ "The Brothers". Time. 27 Haziran 1949. 21 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2008.
^ Jones 1985, ss. 83–84.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Agnew, Harold; Schreiber, Raemer E. (1998). Norris E. Bradbury 1909–1996: A Biographical Memoir (PDF). Washington, D.C.: National Academies Press. OCLC 79388516. Erişim tarihi: 6 Nisan 2013.
Alvarez, Luis W.; Trower, W. Peter (1987). Discovering Alvarez: Selected Works of Luis W. Alvarez, with Commentary by his Students and Colleagues. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-81304-2. OCLC 15791693.
Baker, Richard D.; Hecker, Siegfried S.; Harbur, Delbert R. (1983). "Plutonium: A Wartime Nightmare but a Metallurgist's Dream" (PDF). Los Alamos Science. Los Alamos National Laboratory (Winter/Spring): 142-151. Erişim tarihi: 22 Kasım 2010.
Compton, Arthur (1956). Atomic Quest. New York: Oxford University Press. OCLC 173307.
Bethe, Hans A. (1991). The Road from Los Alamos. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-74012-2. OCLC 22661282.
Bunker, Merle E. (Winter–Bahar 1983). "Early Reactors From Fermi's Water Boiler to Novel Power Prototypes" (PDF). Los Alamos Science. Los Alamos National Laboratory: 124-131. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2016.
Campbell, Richard H. (2005). The Silverplate Bombers: A History and Registry of the Enola Gay and Other B-29s Configured to Carry Atomic Bombs. Jefferson, North Carolina: McFarland & Company. ISBN 978-0-7864-2139-8. OCLC 58554961.
Chambers, Marjorie Bell (1999). The Battle for Civil Rights, or, How Los Alamos Became a County. Los Alamos story. Los Alamos, New Mexico: Los Alamos Historical Society. ISBN 978-0-941232-23-4. OCLC 41185070.
Christman, Albert B. (1998). Target Hiroshima: Deak Parsons and the Creation of the Atomic Bomb. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 978-1-55750-120-2. OCLC 38257982.
Conant, Jennet (2005). 109 East Palace: Robert Oppenheimer and the Secret City of Los Alamos. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-7432-5007-8.
Coster-Mullen, John (2012). Atom Bombs: The Top Secret Inside Story of Little Boy and Fat Man. Waukesha, Wisconsin: J. Coster-Mullen. OCLC 298514167.
Dash, Joan (1973). A life of One's Own: Three Gifted Women and the Men they Married. New York: Harper & Row. ISBN 978-0-06-010949-3. OCLC 606211.
Ebinger, Virginia Nylander (2006). Norris E. Bradbury 1909–1997. Los Alamos, New Mexico: Los Alamos Historical Society. ISBN 978-0-941232-34-0. OCLC 62408863.
Fine, Lenore; Remington, Jesse A. (1972). The Corps of Engineers: Construction in the United States (PDF). Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. OCLC 834187. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2013.
Frisch, Otto Robert (1979). What Little I Remember. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28010-5. OCLC 4114334.
Gilbert, Keith V. (1969). History of the Dayton Project (PDF). Miamisburg, Ohio: Mound Laboratory, Atomic Energy Commission. OCLC 650540359. 12 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2014.
Gowing, Margaret (1964). Britain and Atomic Energy, 1935–1945. Londra: Macmillan Publishing. OCLC 3195209.
Groves, Leslie (1962). Now it Can be Told: The Story of the Manhattan Project. New York: Harper & Row. ISBN 978-0-306-70738-4. OCLC 537684.
Hacker, Barton C. (1987). The Dragon's Tail: Radiation Safety in the Manhattan Project, 1942–1946. University of California Press. ISBN 978-0-520-05852-1. OCLC 13794117.
Hansen, Chuck (1995a). Volume I: The Development of US Nuclear Weapons. Swords of Armageddon: US Nuclear Weapons Development since 1945. Sunnyvale, California: Chukelea Publications. ISBN 978-0-9791915-1-0. OCLC 231585284.
Hansen, Chuck (1995b). Volume V: US Nuclear Weapons Histories. Swords of Armageddon: US Nuclear Weapons Development since 1945. Sunnyvale, California: Chukelea Publications. ISBN 978-0-9791915-0-3. OCLC 231585284.
Hawkins, David (1961). Manhattan District history, Project Y, the Los Alamos Project – Volume I: Inception until August 1945. Los Angeles: Tomash Publishers. ISBN 978-0-938228-08-0. LAMS-2532. Erişim tarihi: 20 Şubat 2014.
Hewlett, Richard G.; Anderson, Oscar E. (1962). The New World, 1939–1946 (PDF). University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-520-07186-5. OCLC 637004643. Erişim tarihi: 26 Mart 2013.
Hewlett, Richard G.; Duncan, Francis (1969). Atomic Shield, 1947–1952 (PDF). A History of the United States Atomic Energy Commission. University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-520-07187-2. OCLC 3717478. Erişim tarihi: 13 Aralık 2016.
Hoddeson, Lillian; Henriksen, Paul W.; Meade, Roger A.; Westfall, Catherine L. (1993). Critical Assembly: A Technical History of Los Alamos During the Oppenheimer Years, 1943–1945. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-44132-2. OCLC 26764320.
Howes, Ruth H.; Herzenberg, Caroline L. (1999). Their Day in the Sun: Women of the Manhattan Project. Philadelphia: Temple University Press. ISBN 978-1-56639-719-3. OCLC 49569088.
Hunner, Jon (2004). Inventing Los Alamos: The Growth of an Atomic Community. Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-3891-6. OCLC 154690200.
Jones, Vincent (1985). Manhattan: The Army and the Atomic Bomb (PDF). Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. OCLC 10913875. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2013.
Manhattan District (1947a). Manhattan District History, Book VIII, Volume 1 – Los Alamos Project – General (PDF). Washington, D.C.: Manhattan District. Erişim tarihi: 7 Mart 2017.
Monk, Ray (2012). Robert Oppenheimer: A Life Inside the Center. New York; Toronto: Doubleday. ISBN 978-0-385-50407-2.
Nichols, Kenneth David (1987). The Road to Trinity: A Personal Account of How America's Nuclear Policies Were Made. New York: William Morrow and Company. ISBN 978-0-688-06910-0. OCLC 15223648.
Ramsey, N. F. (2012). "History of Project A". Coster-Mullen, John (Ed.). Atom Bombs: The Top Secret Inside Story of Little Boy and Fat Man. United States: J. Coster-Mullen. OCLC 298514167.
Rhodes, Richard (1986). The Making of the Atomic Bomb. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-44133-3. OCLC 13793436.
Rhodes, Richard (1995). Dark Sun: The Making of the Hydrogen Bomb. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-80400-2.
Russ, Harlow W. (1990). Project Alberta: The Preparation of Atomic Bombs For Use in World War II. Los Alamos, New Mexico: Exceptional Books. ISBN 978-0-944482-01-8. OCLC 24429257.
Serber, Robert; Rhodes, Richard (1992). The Los Alamos Primer: The First Lectures on How to Build an Atomic Bomb. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-07576-4. OCLC 23693470.
Serber, Robert; Crease, Robert P. (1998). Peace & War: Reminiscences of a Life on the Frontiers of Science. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-10546-0. OCLC 37631186.
Steeper, Nancy Cook (2003). Gatekeeper to Los Alamos: Dorothy Scarritt McKibbin. Los Alamos: Alamos Historical Society. ISBN 978-0-941232-30-2. OCLC 57475908.
Szasz, Ferenc Morton (1992). British Scientists and the Manhattan Project: the Los Alamos Years. New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-06167-8. OCLC 23901666.
Truslow, Edith C. (1973). Manhattan District History – Nonscientific aspects of Los Alamos Project Y 1942 though 1946 (PDF). Los Alamos, New Mexico: Los Alamos National Laboratory. LA-5200. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2016.
Truslow, Edith C.; Smith, Ralph Carlisle (1961). Manhattan District History, Project Y, the Los Alamos Project – Volume II: August 1945 though December 1946. Los Angeles: Tomash Publishers. ISBN 978-0-938228-08-0. LAMS-2532. Erişim tarihi: 20 Şubat 2014.
Warren, Stafford L. (1966). "The Role of Radiology in the Development of the Atomic Bomb". Ahnfeldt, Arnold Lorentz (Ed.). Radiology in World War II. Washington, D.C.: Office of the Surgeon General, Department of the Army. OCLC 630225.

[nris-1] National Park Service (9 Temmuz 2010). "Ulusal Kayıt Bilgi Sistemi". National Register of Historic Places. Ulusal Park Hizmeti.

[FOOTNOTECompton195614-2] Compton 1956, s. 14.

[FOOTNOTERhodes1986251–254-3] Rhodes 1986, ss. 251–254.

[4] Hahn, O.; Strassmann, F. (1939). "Über den Nachweis und das Verhalten der bei der Bestrahlung des Urans mittels Neutronen entstehenden Erdalkalimetalle" [On the detection and characteristics of the alkaline earth metals formed by irradiation of uranium with neutrons]. Die Naturwissenschaften. 27 (1): 11-15. Bibcode:1939NW.....27...11H. doi:10.1007/BF01488241.

[FOOTNOTERhodes1986256–263-5] Rhodes 1986, ss. 256–263.

[6] Meitner, Lise; Frisch, O. R. (1939). "Disintegration of Uranium by Neutrons: a New Type of Nuclear Reaction". Nature. 143 (3615): 239-240. Bibcode:1939Natur.143..239M. doi:10.1038/143239a0. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2023.

[FOOTNOTEHewlettAnderson196229-7] Hewlett & Anderson 1962, s. 29.

[FOOTNOTEJones198512-8] Jones 1985, s. 12.

[FOOTNOTEGowing196439–43,_407-9] Gowing 1964, ss. 39–43, 407.

[FOOTNOTEGowing196443–45-10] Gowing 1964, ss. 43–45.

[FOOTNOTEGowing196478-11] Gowing 1964, s. 78.

[FOOTNOTEGowing1964107–109-12] Gowing 1964, ss. 107–109.

[FOOTNOTERhodes1986372-13] Rhodes 1986, s. 372.

[FOOTNOTEHewlettAnderson196243–44-14] Hewlett & Anderson 1962, ss. 43–44.

[Electromagnetic_separation-15] Oliphant, M. L. E.; Shire, E. S.; Crowther, B. M. (15 Ekim 1934). "Separation of the Isotopes of Lithium and Some Nuclear Transformations Observed with Them". Proceedings of the Royal Society. 146 (859): 922-929. Bibcode:1934RSPSA.146..922O. doi:10.1098/rspa.1934.0197 .

[FOOTNOTEHewlettAnderson196246–47-16] Hewlett & Anderson 1962, ss. 46–47.

[FOOTNOTEHewlettAnderson196250–51-17] Hewlett & Anderson 1962, ss. 50–51.

[FOOTNOTECompton195686-18] Compton 1956, s. 86.

[FOOTNOTEMonk2012312–315-19] Monk 2012, ss. 312–315.

[FOOTNOTEHewlettAnderson1962103-20] Hewlett & Anderson 1962, s. 103.

[FOOTNOTECompton1956125–127-21] Compton 1956, ss. 125–127.

[FOOTNOTEMonk2012315–316-22] Monk 2012, ss. 315–316.

[FOOTNOTEHoddesonHenriksenMeadeWestfall199342–44-23] Hoddeson et al. 1993, ss. 42–44.

[FOOTNOTEHewlettAnderson196233–35-24] Hewlett & Anderson 1962, ss. 33–35.

[FOOTNOTESerberRhodes199221-25] Serber & Rhodes 1992, s. 21.

[FOOTNOTEHoddesonHenriksenMeadeWestfall199354–56-26] Hoddeson et al. 1993, ss. 54–56.

[FOOTNOTERhodes1986417-27] Rhodes 1986, s. 417.

[FOOTNOTEHoddesonHenriksenMeadeWestfall199344–45-28] Hoddeson et al. 1993, ss. 44–45.

[FOOTNOTEBethe199130-29] Bethe 1991, s. 30.

[FOOTNOTERhodes1986419-30] Rhodes 1986, s. 419.

[31] Konopinski, E. J; Marvin, C.; Teller, Edward (1946). "Ignition of the Atmosphere with Nuclear Bombs" (PDF). Los Alamos National Laboratory. 18 Nisan 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Kasım 2008.

[FOOTNOTEMonk2012321-32] Monk 2012, s. 321.

[FOOTNOTEMonk2012325-33] Monk 2012, s. 325.

[FOOTNOTEJones198582–83-34] Jones 1985, ss. 82–83.

[FOOTNOTEJones198577-35] Jones 1985, s. 77.

[FOOTNOTEGroves196260–61-36] Groves 1962, ss. 60–61.

[FOOTNOTENichols198773-37] Nichols 1987, s. 73.

[FOOTNOTEJones198587-38] Jones 1985, s. 87.

[FOOTNOTEGroves196261–63-39] Groves 1962, ss. 61–63.

[40] "FBI file: Katherine Oppenheimer" (PDF). Federal Bureau of Investigation. 23 Mayıs 1944. s. 2. 25 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2013.

[FOOTNOTEMonk2012234–236-41] Monk 2012, ss. 234–236.

[42] "The Brothers". Time. 27 Haziran 1949. 21 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2008.

[FOOTNOTEJones198583–84-43] Jones 1985, ss. 83–84.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

g t d Manhattan Projesi
Zaman çizelgesi
Mekân ve tesisler	Ames Berkeley Chicago Dayton Hanford Inyokern Los Alamos Montreal New York Oak Ridge Salt Wells Pilot Tesisi Trinity Wendover Ağır su sahaları
Yöneticiler	Vannevar Bush Arthur Compton James Bryant Conant Priscilla Duffield Thomas Farrell Leslie Groves John Lansdale Ernest Lawrence James Marshall Franklin Matthias Dorothy McKibbin Kenneth Nichols Robert Oppenheimer Deak Parsons William Purnell Frank Spedding Charles Thomas Paul Tibbets Bud Uanna Harold Urey Stafford Warren Ed Westcott Roscoe Wilson
Bilim insanları	Luis Alvarez Robert Fox Bacher Hans Bethe Aage Bohr Niels Bohr Norris Bradbury James Chadwick John Cockcroft Charles Critchfield Harry Daghlian John Ray Dunning Enrico Fermi Richard Feynman Val Fitch James Franck Klaus Fuchs Maria Goeppert-Mayer George Kistiakovski George Koval Willard Libby Edwin McMillan Mark Oliphant George B. Pegram Norman Ramsey Isidor Isaac Rabi James Rainwater Bruno Rossi Glenn Seaborg Emilio Segrè Louis Slotin Henry DeWolf Smyth Leó Szilárd Edward Teller Stanislav Ulam John von Neumann John Wheeler Eugene Wigner Robert Wilson Leona Woods Chien-Shiung Wu
Operasyonlar	Alsos Görevi Hiroşima ve Nagasaki'ye atom bombası saldırısı Crossroads Harekâtı Peppermint Harekâtı Alberta Projesi Silverplate 509. Karma Grubu Enola Gay Bockscar The Great Artiste
Silahlar	Fat Man Little Boy Pumpkin Bombası Thin Man
İlgili konular	1946 Atom Enerjisi Yasası Bizmut fosfat süreci Britanya'nın katkısı Calutron Girls Chicago Pile-1 Şeytan çekirdeği Einstein-Szilárd mektubu Geçici Komite Los Alamos Primer Oppenheimer güvenlik duruşması Plütonyum Quebec Anlaşması RaLa Deneyi S-1 Yürütme Komitesi S-50 Projesi Smyth Raporu Uranyum X-10 Grafit Reaktörü
Manhattan Projesi

Project Y nedir?, Project Y anlamı nedir?, Project Y ne demektir?