Manhattan Projesi

	Manhattan Projesi ; ile ilgili kütüphane kaynakları
	Kütüphanenizdeki kaynaklar; Diğer kütüphanelerdeki kaynaklar;

Manhattan Projesi
Manhattan Projesi
	Manhattan Projesi'nin ürettiği ilk nükleer bomba ile nükleer deneme yapılırken.
Etkin	1942–1946
Dağılması	15 Ağustos 1947
Ülke	ABD; Birleşik Krallık; Kanada;
Bağlılık	Amerika Birleşik Devletleri Ordusu Mühendisler Birliği
Karargâh	Oak Ridge, Tennessee, ABD
Yıl dönümleri	13 Ağustos 1942
Süslemeler	Müttefiklerin İtalya'yı işgali; Müttefiklerin Fransa'yı işgali; Müttefiklerin Almanya'yı işgali; Hiroşima ve Nagasaki'ye atom bombası saldırısı; Müttefiklerin Japonya'yı ele geçirmesi;
Komutanlar
Ünlü; komutanları	James C. Marshall; Kenneth Nichols;
Nişanlar
Manhattan Bölgesi omuz kol amblemi
Manhattan Projesi amblemi (resmi değil)

Manhattan Projesi, II. Dünya Savaşı sırasında ilk nükleer silahların üretimini gerçekleştirmek için oluşturulmuş bir araştırma ve geliştirme projesidir. Proje, Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere Birleşik Krallık ve Kanada'nın da desteğiyle sürdürüldü. 1942'den 1946'ya kadar ABD Ordusu Mühendisler Birliği'nden Tümgeneral Leslie Groves'un yönetimi altında devam eden projede nükleer fizikçi Robert Oppenheimer da, gerçek bombaları tasarlayan Los Alamos Laboratuvarı'nın yöneticisiydi. Projenin ordu bileşeni, ilk karargahı Manhattan'da olduğu için Manhattan Bölgesi olarak belirlendi; yer adı yavaş yavaş tüm proje için resmi kod adı olan "Development of Substitute Materials"ın yerini aldı. Proje devam ederken daha önceki İngiliz muadili olan Tube Alloys'u da bünyesine kattı. Manhattan Projesi 1939'da mütevazı bir şekilde başladı ancak 130.000 kişiyi istihdam edecek şekilde büyüdü ve yaklaşık 2 milyar ABD Dolarına mal oldu (2022 yılı için yaklaşık 26 milyar ABD dolarına eşdeğer). Maliyetin yüzde 90'ından fazlası üretim tesisini inşa etmek ve fisil malzemeyi üretmek içindi. Kalan kısmın yüzde 10'dan azı ise silahların geliştirilmesi ve üretimi içindi. Bu araştırmalar ve bombanın üretimi, Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık ve Kanada'daki otuzdan fazla tesiste gerçekleştirildi.

Proje, savaş sırasında her ikisi de aynı anda geliştirilen iki tür atom bombasının geliştirilmesine yol açtı: biri nispeten basit bir silah tipi fisyon silahı ve bir diğeri daha karmaşık olan çökertme tipi bir nükleer silah. Thin Man ile silah tipi tasarımın plütonyum ile kullanımının çok da pratik olmadığı kanıtlandıktan sonra doğal uranyumun yalnızca yüzde 0,7'sini oluşturan bir izotop olan uranyum-235 kullanan Little Boy adlı daha basit bir silah tasarımı geliştirildi. En yaygın izotop olan uranyum-238 ile kimyasal olarak aynı olduğu ve neredeyse aynı kütleye sahip olduğu için, ikisini ayırmak zor oldu. Uranyumu zenginleştirmek için üç yöntem kullanıldı: kalutron, gaz difüzyonu ve termoforez. Bu çalışmanın çoğu, Oak Ridge, Tennessee'deki Clinton Engineer Works'te gerçekleştirildi.

Berkeley'de bulunan Kaliforniya Üniversitesi'ndeki araştırmacıların 1940'ta keşfettiği uranyum çalışmalarına paralel olarak plütonyum üretme çabası da vardı. Dünyanın ilk yapay nükleer reaktörü olan Chicago Pile-1'in fizibilitesinin 1942'de Chicago Üniversitesi'ndeki Metalurji Laboratuvarı'nda gösterilmesinden sonra, proje Washington eyaletinde uranyumun ışına maruz bırakılıp plütonyuma dönüştürüldüğü yer olan Oak Ridge'deki X-10 Grafit Reaktörü ve Hanford'daki üretim reaktörlerini tasarladı. Plütonyum daha sonra bizmut fosfat süreci kullanılarak uranyumdan kimyasal olarak ayrıldı. Fat Man plütonyum çökertme tipi silah, Los Alamos Laboratuvarı tarafından uyumlu bir tasarım ve geliştirme çabasıyla geliştirildi.

Proje bir diğer görevlerinden biri de Alman nükleer silah projesi hakkında istihbarat toplamaktı. Alsos Operasyonu aracılığıyla, Manhattan Projesi personeli Avrupa'da, bazen de düşman hatlarının gerisinde görev yaptı ve nükleer malzemeleri, belgeleri ve Alman bilim insanlarını topladılar. Buna karşın Manhattan Projesi'nin sıkı güvenliğine rağmen, Sovyet atom casusları programa başarılı bir şekilde sızdı.

Şimdiye kadar patlatılan ilk nükleer cihaz, 16 Temmuz 1945'te New Mexico'daki Alamogordo Bombalama ve Topçu Menzili'nde yapılan Trinity testi sırasında çökertme silahı tipi bir bombaydı. Little Boy ve Fat Man bombaları, bir ay sonra sırasıyla Hiroşima ve Nagasaki'ye yapılan atom bombası saldırılarında kullanıldı ve Manhattan Projesi personeli, bombaların bırakıldığı uçaklarda bomba montaj teknisyenleri ve silah ustaları olarak görev yaptı. Savaştan hemen sonraki yıllarda Manhattan Projesi, Crossroads Harekâtı'nın bir parçası olarak Bikini Atolü'nde silah testleri gerçekleştirdi, yeni silahlar geliştirdi, ulusal laboratuvarlar ağının gelişimini destekledi, radyoloji alanında tıbbi araştırmaları destekledi ve nükleer donanmanın temellerini attı. Ocak 1947'de Amerika Birleşik Devletleri Atom Enerjisi Komisyonu'nun kurulmasına kadar Amerikan atom silahları araştırma ve üretimi üzerindeki kontrolünü sürdürdü.

Projenin başlangıcı[değiştir | kaynağı değiştir]

1938'de Alman kimyagerler Otto Hahn ve Fritz Strassmann'ın nükleer fisyonu keşfetmesi ve bunun sonucunda Lise Meitner ve Otto Frisch tarafından yapılan teorik açıklama, atom bombasının geliştirilmesini teorik olarak mümkün bir hale getirdi. Özellikle Nazi Almanyası'ndan ve diğer faşist ülkelerden mülteci olarak orada bulunan bilim insanları arasında, Alman atom bombası projesinin bir ilki geliştireceğine dair korkular vardı.^[1] Ağustos 1939'da, Macaristan doğumlu fizikçiler Leó Szilárd ve Eugene Wigner, "yeni tip son derece güçlü bombaların" potansiyel gelişimi konusunda uyarıda bulundukları Einstein-Szilárd mektubunu hazırladılar. ABD'yi uranyum cevheri stokları elde etmek için adımlar atmaya ve Enrico Fermi ve diğerlerinin zincirleme nükleer reaksiyonlara yönelik araştırmalarını hızlandırmaya çağırdı. Bunu Albert Einstein'a imzalattılar ve başkan Franklin D. Roosevelt'e teslim ettiler. Roosevelt, Ulusal Standartlar Bürosu'ndan Lyman Briggs'i mektubun gündeme getirdiği sorunları araştırmak üzere Uranyum Danışma Komitesi'ne başkanlık etmeye çağırdı. Briggs, 21 Ekim 1939'da Szilárd, Wigner ve Edward Teller'ın katıldığı bir toplantı yaptı.^[2] Komite, kasım ayında Roosevelt'e, uranyumun "şu anda bilinen her şeyden çok daha büyük bir yıkıcılığa sahip olası bir bomba kaynağı sağlayacağını" bildirdi. ^[2]

Şubat 1940'ta ABD Donanması, Columbia Üniversitesi'ne 6.000$'lık bir fon sağladı.^[2] Enrico Fermi ve Szilard bu fonun çoğunu grafit satın almak için harcadı. Aralarında Fermi, Szilard, Eugene T. Booth ve John Dunning'in de bulunduğu Columbia profesörlerinden oluşan bir ekip, Hahn ve Strassmann'ın çalışmalarını doğrulayarak Amerika'daki ilk nükleer fisyon reaksiyonunu yarattı. Aynı ekip daha sonra Columbia'daki Pupin Hall'da bir dizi prototip nükleer reaktör (veya Fermi'nin dediği gibi "piles (yığınlar)" inşa etti fakat henüz bir zincirleme reaksiyon elde edemediler.^[3] Uranyum Danışma Komitesi, bu organizasyon 27 Haziran 1940'ta kurulduğunda Uranyum Ulusal Savunma Araştırma Komitesi (NDRC) oldu.^[4] Briggs, 1940 yılında Kaliforniya Üniversitesi'nde keşfedilen uranyum, özellikle uranyum-235 izotopu ve plütonyum araştırmaları için 167 bin dolar harcamayı teklif etti.^[5] ^{[not 1]} 28 Haziran 1941'de Roosevelt, Vannevar Bush'un direktörlüğünde Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Ofisi'ni (OSRD) ^[8] oluşturan 8807 sayılı İcra Emri'ni imzaladı. Ofis, araştırmaya ek olarak büyük mühendislik projelerinde yer alma yetkisine sahipti.^[5] NDRC Uranyum Komitesi, OSRD'nin S-1 Bölümü oldu ve güvenlik nedenleriyle "uranyum" kelimesi çıkarıldı.^[9] Britanya'da, Birmingham Üniversitesi'nden Frisch ve Rudolf Peierls, Haziran 1939'da uranyum-235'in kritik kütlesini araştıran bir buluş yaptılar.^[4] Hesaplamalarına göre büyüklük mertebesi 10 kilogram (22 lb) idi ve bu o zamanlarda kullanılan bir bombardıman uçağı tarafından taşınabilecek kadar küçük bir değerdi.^[5] Mart 1940 tarihli Frisch-Peierls muhtırası, İngiliz atom bombası projesini ve MAUD Komitesi'ni^[5] başlattı ve oybirliğiyle bir atom bombasının geliştirilmesini tavsiye etti.^[5] Temmuz 1940'ta İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri'ne bilimsel araştırmalarına erişim vermeyi teklif etti^[10] ve Tizard Görevi'nden John Cockcroft, Amerikalı bilim insanlarına İngiliz gelişmeleri hakkında bilgi verdi ve Amerikan projesinin İngilizlerinkindenen daha küçük olduğunu ve o kadar da ileri düzeyde olmadığını fark etti.^[10]

Bilimsel alışveriş kapsamında MAUD Komitesi'nin bulguları ABD'ye iletildi. Üyelerinden biri olan Avustralyalı fizikçi Mark Oliphant, Ağustos 1941'in sonlarında Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti ve MAUD Komitesi tarafından sağlanan verilerin önemli Amerikalı fizikçilere ulaşmadığını keşfetti. Oliphant daha sonra komitenin bulgularının neden görmezden gelindiğini öğrenmek için araştırmaya koyuldu. Uranyum Komitesi ile bir araya geldi ve Ernest O. Lawrence ile ikna edici bir şekilde konuştuğu Berkeley, Kaliforniya'yı ziyaret etti. Lawrence, uranyum üzerinde kendi araştırmasına başlayacak kadar etkilenmişti. O da James B. Conant, Arthur H. Compton ve George B. Pegram ile konuştu. Oliphant'ın görevi bu nedenle başarılı oldu. Amerikalı fizikçiler arasından kilit isimler artık bir atom bombasının potansiyel gücünün farkındaydı.^[4]^[5]

9 Ekim 1941'de başkan Roosevelt, Vannevar Bush ve başkan yardımcısı Henry A. Wallace ile yaptığı toplantının ardından atom programını onayladı. Programı kontrol etmeleri için, kendisinden -hiç bir toplantıya katılmamış olmasına rağmen- Wallace, Bush, Conant, Savaş Bakanı Henry L. Stimson ve Ordu Genelkurmay Başkanı General George C. Marshall'dan oluşan bir Üst Politika Grubu oluşturdu. Roosevelt, projeyi yürütmek için donanma yerine orduyu seçti çünkü ordu, büyük ölçekli inşaat projelerinin yönetimi konusunda daha fazla deneyime sahipti. Ayrıca uğraşılarını İngilizlerinkiyle koordine etmeyi kabul etti ve 11 Ekim'de başbakan Winston Churchill'e atomik konularda yazışmalarını öneren bir mesaj gönderdi.^[9]

Fizibilite[değiştir | kaynağı değiştir]

Teklifler[değiştir | kaynağı değiştir]

S-1 Komitesi, toplantısını 18 Aralık 1941'de, Pearl Harbor saldırısının ve ardından Amerika Birleşik Devletleri'nin Japonya'ya ve ardından da Almanya'ya savaş ilanının ardından "bir coşku ve aciliyet atmosferiyle" ^[9] gerçekleştirdi.^[11] Uranyum-235'i daha bol bulunan uranyum-238'den ayırmak için izotop ayırmaya yönelik üç farklı teknik üzerinde çalışmalar devam ediyordu. Kaliforniya Üniversitesi'nden Lawrence ve ekibi isotop ayrımını araştırırken, Eger Murphree ve Jesse Wakefield Beams'in ekibi Columbia Üniversitesi'nde gaz difüzyonunu inceledi ve Philip Abelson, Washington'daki Carnegie Enstitüsü'nde ve daha sonra Naval Research Laboratuvarı'nda termoforez araştırmasını yönetti.^[9] Murphree aynı zamanda gaz santrifüjünin kullanıldığı başarısız bir ayrıştırma projesinin de başkanıydı.^[12]

Bu arada, nükleer reaktör teknolojisine yönelik iki araştırma vardı. Harold Urey, Columbia'da ağır su araştırmalarına devam ederken, Arthur Compton, Columbia, Kaliforniya ve Princeton Üniversitesi'nin gözetiminde çalışan bilim insanlarını 1942'nin başlarında grafiti nötron moderatörü olarak kullanan plütonyum ve reaktörleri incelemek üzere Metalurji Laboratuvarı'nı organize ettiği yer olan Chicago Üniversitesi'ndeki ekibine katılmaları için getirdi.^[9] Briggs, Compton, Lawrence, Murphree ve Urey, 23 Mayıs 1942'de, beş teknolojinin de takibi olunması çağrısında bulunan S-1 Komitesi'nin tavsiyelerini sonuçlandırmak için bir araya geldi. Bu, Bush, Conant ve Ordunun nükleer konularda temsilcisi olarak atanan Tümgeneral Brehon B. Somervell'in Tedarik Hizmetleri'nin genelkurmay başkanı Tuğgeneral Wilhelm D. Styer tarafından onaylandı.^[9] Bush ve Conant daha sonra bu tavsiyeyi Üst Politika Grubu'na Amerika Birleşik Devletleri Ordusu Mühendisler Birliği tarafından inşa edilmesi için 54 milyon dolarlık, OSRD tarafından araştırma ve geliştirme için 31 milyon dolarlık ve 1943 mali yılında beklenmedik durumlar için 5 milyon dolarlık bir bütçe teklifiyle götürdü. Üst Politika Grubu da bunu 17 Haziran 1942'de Başkan'a gönderdi ve o da belgeye "OK FDR" yazarak onayladı.^[9]

Bomba tasarım konseptleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Compton, California Üniversitesi'nden teorik fizikçi J. Robert Oppenheimer'dan hızlı nötron hesaplamaları'na yönelik araştırmayı -kritik kütle ve silah patlaması hesaplamalarının anahtarı-, sıkı olmayan operasyonel güvenlik endişeleri nedeniyle 18 Mayıs 1942'de ayrılan Gregory Breit'ten devralmasını istedi.^[4] Metalurji Laboratuvarı'nda bir fizikçi olan John H. Manley, ülke geneline dağılmış deneysel fizik gruplarıyla temas kurarak ve bunları koordine ederek Oppenheimer'a yardım etmekle görevlendirildi.^[5] Illinois Üniversitesi'nden Oppenheimer ve Robert Serber, nötron difüzyonu sorunlarını - nötronların bir nükleer zincir reaksiyonunda nasıl hareket ettiğini- ve akışkanlar dinamiğini - bir zincirleme reaksiyon tarafından üretilen patlamanın nasıl davranabileceğini incelediler. Bu çalışmayı ve fisyon reaksiyonlarının genel teorisini gözden geçirmek için Oppenheimer ve Fermi, haziranda Chicago Üniversitesi'nde ve Temmuz 1942'de California Üniversitesi'nde teorik fizikçiler Hans Bethe, John Van Vleck, Edward Teller, Emil Konopinski, Robert Serber, Stan Frankel ve Eldred C. (Carlyle) Nelson ile Oppenheimer'ın üç eski öğrencisi olan deneysel fizikçiler Emilio Segrè, Felix Bloch, Franco Rasetti, John Henry Manley ve Edwin McMillan ile bir toplantı düzenlediler. Bir fisyon bombasının teorik olarak mümkün olduğunu tereddüt ederek de olsa doğruladılar.^[13]

Fakat hala birçok bilinmeyen faktör vardı. Saf uranyum-235'in özellikleri, yalnızca Şubat 1941'de Glenn Seaborg ve ekibi tarafından keşfedilen bir element olan plütonyumunkiler gibi nispeten bilinmiyordu. Berkeley konferansındaki (Temmuz 1942) bilim insanları, uranyum-238 atomlarının bölünen uranyum-235 atomlarından yayılan nötronları emdiği nükleer reaktörlerde plütonyum yaratmayı planladılar. Bu noktada hiçbir reaktör inşa edilmemişti ve St. Louis'deki Washington Üniversitesi gibi kurumlardaki siklotronlardan yalnızca küçük miktarlarda plütonyum elde edilebiliyordu.^[5] Aralık 1943'te bile sadece iki miligram üretilebilmişti.^[14] Bölünebilir malzemeyi kritik bir kütle halinde düzenlemenin birçok yolu vardı ama en basiti, nötronları içe doğru odaklayacak ve verimini artırmak için reaksiyona giren kütleyi bir arada tutacak yoğun malzeme olan bir "tokmak" ile "aktif malzeme" küresine "silindirik bir tıkaç" sıkıştırmaktı.^[15] Bunun dışında, Richard C. Tolman tarafından önerilen ilkel bir "çökertme" biçiminde olan küremsileri içeren tasarımları ve patlarken bombanın etkinliğini artıracak otokataliz olasılığını da araştırdılar.^[13]

En azından daha fazla deneysel veri elde edilene kadar, fisyon bombası fikrinin teorik olarak yerleştiği göz önüne alındığında, 1942 Berkeley konferansı farklı bir yöne evrildi. Edward Teller, döteryum ve trityumda nükleer füzyon reaksiyonunu ateşlemek için patlayan bir fisyon bombasının patlayıcı kuvvetini kullanacak olan, şimdi genellikle "hidrojen bombası" olarak anılan daha güçlü bir bomba olan "süper" hakkında tartışmaya itti.^[4] Teller plan üstüne plan önerdi, ancak Bethe her birini reddetti. Füzyon fikri, fisyon bombaları üretmeye odaklanmak için bir kenara bırakıldı.^[13] Teller ayrıca nitrojen çekirdeklerinin varsayımsal bir füzyon reaksiyonu nedeniyle bir atom bombasının atmosferi "tutuşturabileceği" spekülatif olasılığını da gündeme getirdi.^{[not 2]} Bethe bunun olamayacağını hesapladı,^[4] ve Teller'ın ortak yazdığı bir rapor, "kendi kendine yayılan nükleer reaksiyon zincirinin başlama olasılığının düşük olduğunu" gösterdi.^[17] Serber'in hesabına göre Oppenheimer, "bu konuda çenesini kapatacak kadar aklı olmayan" Arthur Compton'a bu senaryonun olasılığından bahsetti. Bu bir şekilde Washington'a giden ve "asla dinlenmeyen" bir belgeye girdi.^{[not 3]}

Organizasyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Manhattan Bölgesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Mühendis Şefi Tümgeneral Eugene Reybold, Haziran 1942'de projenin ordu kısmının başına Albay James C. Marshall'ı seçti. Marshall, Washington, D.C.'de bir irtibat ofisi kurdu ancak geçici karargahını Mühendisler Birliği'nin Kuzey Atlantik Bölümü'nden idari destek alabileceği yer olan New York'ta 270 Broadway'de kurdu. Böylece projenin ana yüklenicisi Stone & Webster'ın Manhattan ofisine ve Columbia Üniversitesi'ne de yakındı. Eski görev yeri ola Syracuse Bölgesi'nden personeli alma izni vardı ve yardımcısı olan Yarbay Kenneth Nichols ile işe başladı.^[19]^[20]

Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kanada'da proje kapsamında Port Radium'daki uraninit işleyen Eldorado Maden ocağı'nda hiçbir önlem alınmadan ve radyoaktif bilgilendirme yapılmadan 1942 yılından 1960 yılına kadar çalıştırılan ve radyoaktif cevheri bez çuvallarla taşıttırılan Deline (Délı̨ne) kabilesinden Kızılderili Sahtular arasında kanser sonucu ölümler baş göstermiş ve Deline köyünün bütün yetişkin erkekleri ölmüş ve köyün adı "Dullar Köyü" (village of widows) olarak anılmaya başlanmıştır. 1999 yılında Peter Blow tarafından yapılan Village of Widows adlı belgesel filmde Sahtuların maruz kaldıkları radyoaktif dehşet belgelenmiştir.^[21]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Sovyet atom bombası projesi

Alıntılar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Jones 1985.
^ ^a ^b ^c Hewlett & Anderson 1962.
^ "Fermi at Columbia | Department of Physics". physics.columbia.edu. 21 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2019.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rhodes 1986.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Hewlett & Anderson 1962.
^ "A brief history of the University of California". University of California. 26 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2018.
–"UC 150th Anniversary Timeline". University of California. 9 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2018.
^ "Past Chancellors". Berkeley Office of the Chancellor. 16 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2018.
^ "Executive Order 8807 Establishing the Office of Scientific Research and Development". 28 Haziran 1941. 12 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2011.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Jones 1985.
^ ^a ^b Phelps 2010.
^ Williams 1960.
^ Nichols 1987.
^ ^a ^b ^c Hoddeson et al. 1993
^ Groves 1962.
^ Serber & Rhodes 1992.
^ Bethe 1991, s. 30.
^ "Ignition of the Atmosphere with Nuclear Bombs" (PDF). Los Alamos National Laboratory. 1946. 18 Nisan 2005 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2008.
^ Bethe 1991, ss. xi, 30.
^ Broad, William J. (30 Ekim 2007). "Why They Called It the Manhattan Project". The New York Times. 26 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2010.
^ Jones 1985, ss. 41–44.
^ Deline Uranium Team, 2005

Genel ve alıntılanmış kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel, idari ve diplomatik geçmiş[değiştir | kaynağı değiştir]

Bernstein, Barton J. (June 1976). "The Uneasy Alliance: Roosevelt, Churchill, and the Atomic Bomb, 1940–1945". The Western Political Quarterly. University of Utah. 29 (2): 202-230. doi:10.2307/448105. JSTOR 448105.
Campbell, Richard H. (2005). The Silverplate Bombers: A History and Registry of the Enola Gay and Other B-29s Configured to Carry Atomic Bombs. Jefferson, North Carolina: McFarland & Company. ISBN 0-7864-2139-8. OCLC 58554961.
Conant, Jennet (2005). 109 East Palace: Robert Oppenheimer and the Secret City of Los Alamos. New York: Simon & Schuster. ISBN 0-7432-5007-9.
Fine, Lenore; Remington, Jesse A. (1972). The Corps of Engineers: Construction in the United States (PDF). Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. OCLC 834187. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2013.
Frisch, David H. (June 1970). "Scientists and the Decision to Bomb Japan". Bulletin of the Atomic Scientists. Educational Foundation for Nuclear Science. 26 (6): 107-115. doi:10.1080/00963402.1970.11457835. ISSN 0096-3402.
Gilbert, Keith V. (1969). History of the Dayton Project (PDF). Miamisburg, Ohio: Mound Laboratory, Atomic Energy Commission. OCLC 650540359. 12 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2014.
Gosling, Francis George (1994). The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb. Washington, DC: United States Department of Energy, History Division. OCLC 637052193.
Gowing, Margaret (1964). Britain and Atomic Energy, 1935–1945. Londra: Macmillan Publishing. OCLC 3195209.
Grodzins, Morton; Rabinowitch, Eugene, (Ed.) (1963). The Atomic Age: Scientists in National and World Affairs. New York: Basic Book Publishing. OCLC 15058256.
Hewlett, Richard G.; Anderson, Oscar E. (1962). The New World, 1939–1946 (PDF). University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 0-520-07186-7. OCLC 637004643. Erişim tarihi: 26 Mart 2013.
Hewlett, Richard G.; Duncan, Francis (1969). Atomic Shield, 1947–1952. A History of the United States Atomic Energy Commission, no. 2. University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 0-520-07187-5. OCLC 3717478.
Holl, Jack M.; Hewlett, Richard G.; Harris, Ruth R. (1997). Argonne National Laboratory, 1946–96. University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-02341-5.
Holloway, David (1994). Stalin and the Bomb: The Soviet Union and Atomic Energy, 1939–1956. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ISBN 0-300-06056-4. OCLC 29911222.
Howes, Ruth H.; Herzenberg, Caroline L. (1999). Their Day in the Sun: Women of the Manhattan Project. Philadelphia: Temple University Press. ISBN 1-56639-719-7. OCLC 49569088.
Hunner, Jon (2004). Inventing Los Alamos: The Growth of an Atomic Community. Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-3891-6. OCLC 154690200.
Johnson, Charles; Jackson, Charles (1981). City Behind a Fence: Oak Ridge, Tennessee, 1942–1946. Knoxville: University of Tennessee Press. ISBN 0-87049-303-5. OCLC 6331350.
Jones, Vincent (1985). Manhattan: The Army and the Atomic Bomb (PDF). Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. OCLC 10913875. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2013.
Jungk, Robert (1958). Brighter than a Thousand Suns: A Personal History of the Atomic Scientists. New York: Harcourt Brace. ISBN 0-15-614150-7. OCLC 181321.
O'Brien, Phillips Payson (2015). How the War Was Won. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-01475-6. OCLC 907550561.
Phelps, Stephen (2010). The Tizard Mission: the Top-Secret Operation that Changed the Course of World War II. Yardley, Pennsylvania: Westholme. ISBN 978-1-59416-116-2. OCLC 642846903.
Rhodes, Richard (1986). The Making of the Atomic Bomb. New York: Simon & Schuster. ISBN 0-671-44133-7. OCLC 13793436.
Stacey, C. P. (1970). Arms, Men and Government: The War Policies of Canada, 1939–1945 (PDF). The Queen's Printer by authority of the Minister of National Defence. OCLC 610317261. 20 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2012.
Sullivan, Neil J. (2016). The Prometheus Bomb: The Manhattan Project and Government in the Dark. Lincoln: University of Nebraska Press. ISBN 978-1-61234-815-5.
Sweeney, Michael S. (2001). Secrets of Victory: The Office of Censorship and the American Press and Radio in World War II. Chapel Hill: University of North Carolina Press. ISBN 0-8078-2598-0.
Villa, Brian L. (1981). "Chapter 11: Alliance Politics and Atomic Collaboration, 1941–1943". Sidney, Aster (Ed.). The Second World War as a National Experience: Canada. The Canadian Committee for the History of the Second World War, Department of National Defence. OCLC 11646807. Erişim tarihi: 8 Aralık 2014.
Williams, Mary H. (1960). Chronology 1941–1945. Washington, D.C.: Office of the Chief of Military History, Department of the Army. OCLC 1358166.

Teknik geçmiş[değiştir | kaynağı değiştir]

Ahnfeldt, Arnold Lorentz, (Ed.) (1966). Radiology in World War II. Washington, D.C.: Office of the Surgeon General, Department of the Army. OCLC 630225.
Baker, Richard D.; Hecker, Siegfried S.; Harbur, Delbert R. (1983). "Plutonium: A Wartime Nightmare but a Metallurgist's Dream" (PDF). Los Alamos Science (Winter/Spring): 142-151. 17 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2010.
Ermenc, Joseph J., (Ed.) (1989). Atomic Bomb Scientists: Memoirs, 1939–1945. Westport, Connecticut and London: Meckler. ISBN 978-0-88736-267-5. (1967 interview with Groves)
Hanford Cultural and Historic Resources Program (2002). History of the Plutonium Production Facilities, 1943–1990. Richland, WA: Pacific Northwest National Laboratory. OCLC 52282810.
Hansen, Chuck (1995a). Volume I: The Development of US Nuclear Weapons. Swords of Armageddon: US Nuclear Weapons Development since 1945. Sunnyvale, California: Chukelea Publications. ISBN 978-0-9791915-1-0. OCLC 231585284.
Hansen, Chuck (1995b). Volume V: US Nuclear Weapons Histories. Swords of Armageddon: US Nuclear Weapons Development since 1945. Sunnyvale, California: Chukelea Publications. ISBN 978-0-9791915-0-3. OCLC 231585284.
Hawkins, David; Truslow, Edith C.; Smith, Ralph Carlisle (1961). Manhattan District history, Project Y, the Los Alamos story, Vol. 2. Los Angeles: Tomash Publishers. doi:10.2172/1087645. ISBN 978-0-938228-08-0. OSTI 1087645. Originally published as Los Alamos Report LAMS-2532
Hoddeson, Lillian; Henriksen, Paul W.; Meade, Roger A.; Westfall, Catherine L. (1993). Critical Assembly: A Technical History of Los Alamos During the Oppenheimer Years, 1943–1945. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-44132-2. OCLC 26764320.
Home, R. W.; Low, Morris F. (September 1993). "Postwar Scientific Intelligence Missions to Japan". Isis. 84 (3): 527-537. doi:10.1086/356550. JSTOR 235645.
Kemp, R. Scott (April 2012). "The End of Manhattan: How the Gas Centrifuge Changed the Quest for Nuclear Weapons". Technology and Culture. 53 (2): 272-305. doi:10.1353/tech.2012.0046. ISSN 0040-165X.
Ruhoff, John; Fain, Pat (June 1962). "The First Fifty Critical days". Mallinckrodt Uranium Division News. 7 (3 and 4). 30 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2010.
Sandia (1967). The History of the Mk4 Bomb. Sandia National Laboratory. 1 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2019.
Serber, Robert; Rhodes, Richard (1992). The Los Alamos Primer: The First Lectures on How to Build an Atomic Bomb. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-07576-4. OCLC 23693470. (Available on Wikimedia Commons)
Smyth, Henry DeWolf (1945). Atomic Energy for Military Purposes: the Official Report on the Development of the Atomic Bomb under the Auspices of the United States Government, 1940–1945. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. OCLC 770285.
Thayer, Harry (1996). Management of the Hanford Engineer Works In World War II: How the Corps, DuPont and the Metallurgical Laboratory Fast Tracked the Original Plutonium Works. New York: American Society of Civil Engineers Press. ISBN 978-0-7844-0160-6. OCLC 34323402.
Waltham, Chris (20 Haziran 2002). An Early History of Heavy Water. Department of Physics and Astronomy, University of British Columbia. arXiv:physics/0206076 $2. Bibcode:2002physics...6076W.
Weinberg, Alvin M. (21 Temmuz 1961). "Impact of Large-Scale Science on the United States". Science. New Series. 134 (3473): 161-164. Bibcode:1961Sci...134..161W. doi:10.1126/science.134.3473.161. JSTOR 1708292. PMID 17818712.
Bethe, Hans A. (1991). The Road from Los Alamos. New York: Simon and Schuster. ISBN 0-671-74012-1. OCLC 22661282.
Compton, Arthur (1956). Atomic Quest. New York: Oxford University Press. OCLC 173307.
Goudsmit, Samuel A. (1947). Alsos. New York: Henry Schuman. ISBN 0-938228-09-9. OCLC 8805725.
Groves, Leslie (1962). Now it Can be Told: The Story of the Manhattan Project. New York: Harper & Row. ISBN 0-306-70738-1. OCLC 537684.
Libby, Leona Marshall (1979). Uranium People. New York: Charles Scribner's Sons. ISBN 0-684-16242-3. OCLC 4665032.
Nichols, Kenneth David (1987). The Road to Trinity: A Personal Account of How America's Nuclear Policies Were Made. New York: William Morrow and Company. ISBN 0-688-06910-X. OCLC 15223648.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"The Atomic Bomb and the End of World War II, A Collection of Primary Sources". George Washington University. 8 Ağustos 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2011.
"Atomic Heritage Foundation". Atomic Heritage Foundation. 3 Nisan 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2011.
"Voices of the Manhattan Project". Atomic Heritage Foundation. 20 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. Features hundreds of audio/visual interviews with Manhattan Project veterans.
"History Center: Los Alamos National Laboratory". Los Alamos National Laboratory. 8 Nisan 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2011.
"ORNL: The first 50 Years: History of ORNL". ORNL Review. 25 (3). 2 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2015.
Manhattan Project and Allied Scientists Collections at the University of Chicago Special Collections Research Center
Chadwick, Mark B. (3 Aralık 2021). "Nuclear Science for the Manhattan Project and Comparison to Today's ENDF Data". Nuclear Technology. 207 (sup1). ss. S24-S61. arXiv:2103.05727 $2. doi:10.1080/00295450.2021.1901002.

Kaynak hatası: <ref> "not" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="not"/> etiketinin karşılığı bulunamadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[FOOTNOTEJones1985-1] Jones 1985.

[FOOTNOTEHewlettAnderson1962-2] Hewlett & Anderson 1962.

[3] "Fermi at Columbia | Department of Physics". physics.columbia.edu. 21 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2019.

[Rhodes_1986-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rhodes 1986.

[Hewlett&Anderson,_pp._40-41-5] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Hewlett & Anderson 1962.

[6] "A brief history of the University of California". University of California. 26 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2018.
–"UC 150th Anniversary Timeline". University of California. 9 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2018.

[7] "Past Chancellors". Berkeley Office of the Chancellor. 16 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2018.

[9] "Executive Order 8807 Establishing the Office of Scientific Research and Development". 28 Haziran 1941. 12 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2011.

[Jones,_pp._37-39-10] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Jones 1985.

[FOOTNOTEPhelps2010-11] Phelps 2010.

[12] Williams 1960.

[13] Nichols 1987.

[Hoddeson_1993-14] Hoddeson et al. 1993

[15] Groves 1962.

[16] Serber & Rhodes 1992.

[17] Bethe 1991, s. 30.

[19] "Ignition of the Atmosphere with Nuclear Bombs" (PDF). Los Alamos National Laboratory. 1946. 18 Nisan 2005 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2008.

[20] Bethe 1991, ss. xi, 30.

[NYT-22] Broad, William J. (30 Ekim 2007). "Why They Called It the Manhattan Project". The New York Times. 26 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2010.

[Jones,_pp._41-44-23] Jones 1985, ss. 41–44.

[24] Deline Uranium Team, 2005

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[not 1]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[not 2]

[17]

[not 3]

[19]

[20]

[21]

g t d Manhattan Projesi
Zaman çizelgesi
Mekân ve tesisler	Ames Berkeley Chicago Dayton Hanford Inyokern Los Alamos Montreal New York Oak Ridge Salt Wells Pilot Tesisi Trinity Wendover Ağır su sahaları
Yöneticiler	Vannevar Bush Arthur Compton James Bryant Conant Priscilla Duffield Thomas Farrell Leslie Groves John Lansdale Ernest Lawrence James Marshall Franklin Matthias Dorothy McKibbin Kenneth Nichols Robert Oppenheimer Deak Parsons William Purnell Frank Spedding Charles Thomas Paul Tibbets Bud Uanna Harold Urey Stafford Warren Ed Westcott Roscoe Wilson
Bilim insanları	Luis Alvarez Robert Fox Bacher Hans Bethe Aage Bohr Niels Bohr Norris Bradbury James Chadwick John Cockcroft Charles Critchfield Harry Daghlian John Ray Dunning Enrico Fermi Richard Feynman Val Fitch James Franck Klaus Fuchs Maria Goeppert-Mayer George Kistiakovski George Koval Willard Libby Edwin McMillan Mark Oliphant George B. Pegram Norman Ramsey Isidor Isaac Rabi James Rainwater Bruno Rossi Glenn Seaborg Emilio Segrè Louis Slotin Henry DeWolf Smyth Leó Szilárd Edward Teller Stanislav Ulam John von Neumann John Wheeler Eugene Wigner Robert Wilson Leona Woods Chien-Shiung Wu
Operasyonlar	Alsos Görevi Hiroşima ve Nagasaki'ye atom bombası saldırısı Crossroads Harekâtı Peppermint Harekâtı Alberta Projesi Silverplate 509. Karma Grubu Enola Gay Bockscar The Great Artiste
Silahlar	Fat Man Little Boy Pumpkin Bombası Thin Man
İlgili konular	1946 Atom Enerjisi Yasası Bizmut fosfat süreci Britanya'nın katkısı Calutron Girls Chicago Pile-1 Şeytan çekirdeği Einstein-Szilárd mektubu Geçici Komite Los Alamos Primer Oppenheimer güvenlik duruşması Plütonyum Quebec Anlaşması RaLa Deneyi S-1 Yürütme Komitesi S-50 Projesi Smyth Raporu Uranyum X-10 Grafit Reaktörü
Manhattan Projesi

Manhattan Projesi nedir?, Manhattan Projesi anlamı nedir?, Manhattan Projesi ne demektir?