Musta'arabi Yahudileri

Musta'arabi Yahudiler (Arapça: Musta'aribun, İbranice: Musta'arabim veya Mista'arevim), bugün Mizrahi olarak adlandırılan Arapça konuşan Yahudilere denir. Bu Yahudiler, 1492'de İspanya'dan kovulan Ladino konuşan Yahudilerin dindaşları olan Musta'arabilerin yanına varmasından önce, Orta Doğu ve Kuzey Afrika'daki geniş Arap Dünyası'nda yaşadılar.

Çoğu Arap ülkesinde, Sefarad göçmenlerle halihazırda bulunan Musta'arabi cemaatlerinin farklı sinagogları ve ayin sistemleri bulunmaktaydı fakat genelde tek bir Hahambaşılığa bağlıydılar. Zamanla bu cemaatlerin birbirleriyle olan karışık evlilikleri nedeniyle cemaatleri ve gelenekleri Sefarad ayin ve kimliği altında asimile oldu. Bu durum Arap ülkelerdeki birçok Musta'arabi cemaatlerinde görülmekteydi. Bunun en karakteristik örneği, bu madde de sıklıkla değinilecek olan, Suriye'deki Yahudilerin tarihidir.

Ender tezat örnek ise Tunus'ta görülür. Ülkenin yerlilerinden olan Tuansalar (Tunus Yahudileri) ile L'granalar (Livorno Yahudi göçmenleri) arasında kuvvetli ve belirgin bir sosyal ayrılık mevcuttur. Benzer farklılık, Fas'ta, hem Arapça hem Ladino konuşan Sefaradlar ile Berberice konuşan Berberi Yahudiler arasında da görülür.

Ön bilgi[değiştir | kaynağı değiştir]

İbranice karşılığı mista'arevim olan "Musta'arabi" kelimesi Arapça'daki "Araplaşmış" anlamına gelen "musta'rib" (مستعرب) sözcüğünden gelir.^[1] Nasıl ki "Mozarap" kelimesi Araplaşmış (fakat İslamlaşmamış) Endülüs dönemindeki Hristiyan İspanyollar için kullanıldıysa, aynı şekilde "Musta'arabim" kelimesi kültürel açıdan Araplaşmış fakat dinen halen Yahudi olan kişiler için kullanılmaktaydı. Orta Çağ Yahudi yazarları bugünün Fas, Cezayir, Tunus ve Libya'sı anlamına gelen Kuzey Afrika Yahudileri için yine bu terimi kullanmıştır.^[1]

Suriye'nin Müslümanlar tarafından fethedilmesinden sonra, Suriye ve çevre bölgelerinde 7. yüzyılın ilk yarısında Hristiyanlar gibi Yahudiler de Araplaştı, dilleri dahil elit hakim tabakanın kültürü benimsendi.^[2] Hatta, Hristiyanların büyük bir bölümü ile Yahudilerin bazıları İslamlaşıp bugünkü Levant'taki bazı "Arap Müslüman"ların atalarını oluşturdu.

Musta'arabim, günün Araplaşmış İbranicesinde, Büyük Suriye ve Filistin yerlisi Arapça konuşan veya kültürel anlamda Araplaşan Yahudiler için kullanılır.^[2]^[3]^[4]^[5] Bu Musta'arabimlere, Sefarad göçmenler tarafından Murişkeler veya Moriskolar da denildi.^[6] Marişke kelimesi ya Maşrek'in zamanla bozulmuş şeklidir ya da Ladino'da "Faslı gibi" anlamına Morisko'dan türemiştir.^[2]^[7]

Filistin'de[değiştir | kaynağı değiştir]

Filistin'deki Yahudi cemaatleri içinde Musta'arabi Yahudileri Sefaradlar ve Aşkenazlarla birlikte üç büyük grubu oluşturmaktaydı.^[8] Bunlardan sonuncusu diğerlerine oranla azınlık olup Sefaradlar içinde evlenerek eridi.^[8] Filistin'deki Musta'arabilerin, 70 yılında Kudüs Tapınağı yıkıldıktan sonra dahi diğer eski İbranilere kıyasla İsrail Diyarı'nda kaldığına ve Siyonist göçün başlangıcı olan 1881'deki ilk büyük göç zamanına kadar bu topraklarda yaşadıklarına inanılır.^[2]

16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu hakimiyeti altında, Filistin genelinde çeşitli cemiyetlere bağlı Musta'arabilerin sayısı 10.000'i geçmemekteydi.^[3] Bu zamanda, Yahudi cemaati içinde Musta'arabilerle İspanya ve Sicilya göçmeni Yahudiler arasında anlaşmazlık mevcuttu. Ardından, Osmanlı vatandaşı olanlarla yurtdışı pasaportu taşıyanlar arasında anlaşmazlıklar baş gösterdi. 1839'dan itibaren, Musta'arabilerin de dahil olduğu Yahudiler, Osmanlı'nın tayin ettiği yerel hahambaşılığa bağlandı.^[9]

Suriye Musta'arabi ayini[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski Halep ayini[değiştir | kaynağı değiştir]

Suriye'deki Halep Musta'arabilerin kendilerine özel ayin sistemi bulunur ve yine kendilerine has olan dua kitaplarına Mahzor Aram Soba denir. Özellikle piyutların öne çıktığı ayinlerin, zamanla gelişen Babil geleneğinden ziyade İsrail Diyarı'ndaki gelenekleri yansıttığı düşünülür.^[10] Daha geniş anlamda ise, ayin tarzlar Aşkenazlarınkinden çok Sefaradlarınkine benzer ama standart Kastilyan ayinlerinden ziyade standart olmayan Katalon Sefarad ayinlerini çağrıştırır.^[11]

Aram Soba Mahzor'da öne çıkan farklılıklar şöyledir:

Sabah servisindeki mezmurların sırası farklıdır.
Bu duaların mesajı aynı olsa da kullanılan kelimelerde farklılıklar bulunur: Baruh Şe'amar, Kadiş, Keduşa, bazı Amida kutsamaları, Tahanun ve Birkat Hamazon
Aşkenazların kullanmadığı ve Sefaradların kısaca kullandığı, Kadiş'in ikinci dizesindeki mesih ile ilgili sözler uzundur.
Dünya'nın hiçbir yerinde böyle yapılmamasına rağmen, her akşam duası öncesi 8. mezmur okunur.
Sabah duasından önce Tevrat'tan 72 farklı bapın okunma geleneği bulunmaktaydı.
Halen Suriye Yahudileri tarafından uygulanmakta olan Alfa-Beta denen gelenek bulunur; buna göre 119'dan 134'üncü mezmura kadarki yerler Motsaey Şabat'ta Akşam duasından önce okunur. Bu dualar ayrıca İspanyol ve Portekiz Yahudilerinin dua kitaplarında da yer alır.
Tövbe ayı olan İlul'de önemli bir gelenek mevcuttu. Pazartesi, Perşembe ve Cumartesi günleri şafak çökerken Selihot duaları okunurdu. İlul ayının her haftası için farklı piyutlar, selihot duaları ve Tevrat bapları bulunurdu. Suriye Yahudileri, Sefaradlar gibi bu ay boyunca Selihot okurlar lakin bu standartlaşmış olup Aram Soba Mazhor'daki selihottan farklıdır.
9 Av akşamı Megillat Eyha okurlar fakat ertesi sabah okumazlar. Suriye Yahudileri halen bu duayı akşam duası olan Arvit'ten sonra söylemek yerine önce söylerler.
Üç Hac Festivali sırasında söylenen dua çok uzundur ve Saadia Gaon'un dua kitabıyla Yemen Yahudilerinin geleneklerini çağrıştırır.

9 Mart 2009'da, Sephardic Pizmonim Project15 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 1560 Venedik sürümü "Mahzor Aram Soba"'yı sitesindeki "Arşiv"e ekledi.

1527 yılına ait kalıntılardan faydalanarak, Yad HaRav Nissim bu eserin bir kopyasını yarattı.

Sefarad ayininin etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

İspanya'dan kovulan Yahudilerin göçüyle bu iki cemaatin gelenek unsurlarının sentezinden oluşan yeni bir ayin sistemi ortaya çıktı fakat Sefarad unsurların etkisi daha fazlaydı. Bunun böyle olmasının sebebi, Şulhan Aruh'un ve Isaac Luria'nın Kabala kullanımının etkisiydi; bunların Sefarad ayin sisteminin temelini oluşturduğuna inanılır. 16 ila 19. yüzyıllar arasında "Sefarad" tarzı metinler Yakın ve Orta Doğu'daki ayinlerin yerini aldı, yerel geleneklerden çok azı bugün hala devam etmektedir.

Ticari anlamda çıkar sağlamadığı için, aynı Kuzey Afrika ülkelerinde olduğu gibi, Suriye'de de cemaatin kullanması için Sidur basma ihtiyacı duyulmadı. Öncelikle Livorno ve ardından Viyana olmak üzere büyük basım merkezleri, tüm cemaatlerde kullanılmak üzere "Sefarad" dua kitapları bastırdı; başta Suriye olmak üzere birçok cemaat topluca bunları ithal etti ve sözlü geleneği idame ettirdi. Örneğin, Halepli Haham Abraham Hamaoui, 1878'de Livorno'da basılmış dua kitaplarını getirmekte aracılık yaptı; bu kitaplar, karakterinde "pan-Sefarad" olup "minhag Arama Soba"dan alıntılar yapmaktaydı.

Musta'arabilerin sözlü geleneği hafızalardan silinmeye ve ayinleri Livorno standardına yaklaşmaya başladı. Yine de Livorno siduru kulallanan Sefarad ve eski sözlü geleneklerini devam ettirmeye çalışan Musta'arabilerin ayin sistemlerindeki farklılıklar belirgindi.

20. yüzyılın başlarında Sefarad ayin sistemi Suriye'de evrenselleşti. Buna tek istisna, Halep Merkez Sinagogu'nda yapılan "Musta'arabi" minyanıdır. Burada dahi ayinler Sefarad sistemine benzemesine rağmen Roşaşana sırasında söylenen ilahilerin sırası gibi küçük farklılıklar bulunur. İki dua kitabı arasındaki farklılıklar, 20. yüzyılın başlarında Halep'te yayınlandı, bugün ise Suriye'deki dua kitaplarının kaynağı her iki metindir.

Piyut kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Mahzor Aram Soba'nın yaklaşık %30'u piyutlardan oluşmaktadır.

Piyutların kullanılışı özellikle bayramlarda ve Şabat'ta ön plana çıkar; piyutların kullanımı sadece Musta'arabi cemaatine mahsus olmayıp çoğu Yahudi cemaatince kullanılmaktadır. İlk piyut kullanımı "ezici bir üstünlükle [İsrail Diyarı'nda] veya komşusu Suriye'de gerçekleşmekteydi [çünkü] İbranice sadece burada yeterince yetişmişti, tarzsal doğruluğu idare edilebilmekte ve ifadesel şekilde kullanılabilmekteydi."^[12] En eski İsrail Diyarı dua metinleri Kahire Genizası'nda bulundu ve genellikle piyutları içermekteydi çünkü temel dualar ezbere bilinmekteydi. Piyut kullanımı her zaman İsrail Diyarı'nın bir özelliği olarak kabul edildi; Babil Gaonları piyutlardan vazgeçmeye çalıştı, duaların kanun hükmünde olmasını destekledi ve piyut okuyan [hazan]ın dinbilimcisi olmadığını dile getirdi. Bu nedenle, piyutların bulunduğu ayin sistemleri Babil'den ziyade İsrail Diyarı ile bağdaştırıldı. Eğer bu görüş doğruysa Mahzor Aram Soba kesinlikle İsrail Diyarı'nın ürünü olmalıydı. Fakat, Mahzor Aram Soba'daki piyutlar, İsrail Diyarı piyutlarından ziyade İspanyol ekolü piyutları anımsatmaktadır.^[13]

Suriye'de Sefarad ayin sistemi kuvvetlendikten sonra, Gaonların piyutlara hoşgörüyle yaklaşmamaları nedeniyle bunlar dua kitaplarından çıkarıldı. Piyutlardan bazıları, ayin dışı metinler olan pizmonim olarak hayatta kalmaya devam etti.

Bugün[değiştir | kaynağı değiştir]

Suriye Musta'arbileri Sefarad Yahudileri altında tamamiyle asimile oldukları için artık kendilerine has bir kimlikleri bulunmamaktadır. Bazı aileler daha dar anlamda kimliklerini "Sefarad" olarak belirler ve bu ailelerin ayinlerinde, Hanuka'da fazladan bir mum yakmak gibi, küçük farklılıklar bulunur. Bu ibadet şeklinin sebebi eski cemaatlerine olan saygılarıdır ve dünyadaki diğer Sefaradlar tarafından uygulanmamaktadır.

Brooklyn'deki Suriye Yahudi cemaatinin içinde yaşayan Sefarad tarihçi Joey Mosseri'ye göre, son resmi Musta'arabi ayinin uygulanışı 1930'larda gerçekleşmiştir. Halepli Şelomo Salem Zafrani, Musta'arabi ayinlerinde liderlik yapmıştı fakat 1930'ların başında İsrail'e göç etti. Ayrılığının ardından Halep'te dahi umumi bir ayinin yapıldığı bilinmemektedir. Bugün Suriye Yahudilerinden sadece birkaç birey Şam'da ve hemen hemen hepsi Suriye dışında yaşamaktadır. Aralarında Musta'arabi ve Sefarad ayrımı yapılmamaktadır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sephardic Pizmonim Project15 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Aleppo Codex16 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b Landman (2009). Volume 2, The Universal Jewish Encyclopedia. Varda Books. s. 81. 15 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ ^a ^b ^c ^d The New Israel Atlas: Bible to Present Day, Zev Vilnay, Karṭa, Israel Universities Press, 1968, p. 91
^ ^a ^b Peters, Francis E. (2005). The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition, Volume II: The Words and Will of God. Princeton University Press. s. 287. ISBN 069112373X, 9780691123738 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım). 30 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.
^ Barnett, Richard David; Schwab, Walter M. (1989). The Western Sephardim: the history of some of the communities formed in Europe, the Mediterranean, and the New World after the expulsion of 1492. Gibraltar Books. s. 315. ISBN 0948466111, 9780948466113 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım).
^ Geyer, Michael; Lehmann, Hartmut (2004). Religion und Nation, Nation und Religion: Beiträge zu einer unbewältigten Geschichte. Wallstein Verlag. s. 279. ISBN 3892446687, 9783892446682 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım). 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.
^ A description of the Murishkes is cited in וזה שער השמים from שאלי שלום ירושלים, whose author participated in the "Hasid's" Aliyah. Rabbi Shlomo Suzen, from the times of the Beth Yoseph, was known as a descendent of the Murishkes.
^ Dobrinsky, Herbert C. (1986). A treasury of Sephardic laws and customs: the ritual practices of Syrian, Moroccan, Judeo-Spanish and Spanish and Portuguese Jews of North America (3rd, revised bas.). Ktav. s. 369. ISBN 0881250317, 9780881250312 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım).
^ ^a ^b Abraham P. Bloch, One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year, KTAV Publishing House, 1987, ISBN 9780881251081, M1 Google Print, p. 278 23 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ Levinson, David (2005). R. Khanam (Ed.). Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia, Volume 1. Global Vision Publishing House. s. 328. ISBN 8182200628, 9788182200623 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım). 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.
^ e.g. by Professor Ezra Fleischer
^ For this, see Maḥzor le-nosaḥ Barcelona minhag Catalonia 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Salonica 1527.
^ Goldschmidt, D, "Machzor for Rosh Hashana" p.xxxi. Leo Baeck Institute, 1970.
^ For example, the Mahzor Aram Soba does not contain the Tefillat Tal or poetic expansion of the second Amidah blessing, used by Spanish and Portuguese Jews on the first day of Pesach and on Shemini Atzeret.

Dua kitapları[değiştir | kaynağı değiştir]

Maḥzor Aram Tsoba (1st edition, Venedik 1527, linked here23 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; 2nd edition, Venice 1560, linked to at vol. 1 and vol. 2)
Bet El (seliḥot and morning service), Abraham Ḥamwi: Livorno 1878 (repr. New York 1982)
Bet Din (Rosh Hashanah), Abraham Ḥamwi: Livorno 1878 (repr. Jerusalem 1986)
Bet ha-Kapporet (Kippur), Abraham Ḥamwi: Livorno 1879
Bet Simḥah (Sukkot), Abraham Ḥamwi: Livorno 1879 (repr. Jerusalem 1970)
Bet ha-Beḥirah (Pesaḥ), Abraham Ḥamwi: Livorno 1880 (repr. Jerusalem 1985)
Seder Olat Tamid (minḥah and arbit only): Aleppo 1907
Olat ha-Shaḥar: Aleppo 1915

Diğer[değiştir | kaynağı değiştir]

Ades, Abraham, Derech Ere"tz: Bene Berak, 1990.
Betesh, David, The Aram Soba Mahzor: New York, 2006.

[Landmanp81-1] Landman (2009). Volume 2, The Universal Jewish Encyclopedia. Varda Books. s. 81. 15 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[Vilnay-2] The New Israel Atlas: Bible to Present Day, Zev Vilnay, Karṭa, Israel Universities Press, 1968, p. 91

[Petersp287-3] Peters, Francis E. (2005). The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition, Volume II: The Words and Will of God. Princeton University Press. s. 287. ISBN 069112373X, 9780691123738 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım). 30 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.

[Barnettp315-4] Barnett, Richard David; Schwab, Walter M. (1989). The Western Sephardim: the history of some of the communities formed in Europe, the Mediterranean, and the New World after the expulsion of 1492. Gibraltar Books. s. 315. ISBN 0948466111, 9780948466113 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım).

[Geyerp279-5] Geyer, Michael; Lehmann, Hartmut (2004). Religion und Nation, Nation und Religion: Beiträge zu einer unbewältigten Geschichte. Wallstein Verlag. s. 279. ISBN 3892446687, 9783892446682 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım). 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.

[6] A description of the Murishkes is cited in וזה שער השמים from שאלי שלום ירושלים, whose author participated in the "Hasid's" Aliyah. Rabbi Shlomo Suzen, from the times of the Beth Yoseph, was known as a descendent of the Murishkes.

[Dobrinskyp369-7] Dobrinsky, Herbert C. (1986). A treasury of Sephardic laws and customs: the ritual practices of Syrian, Moroccan, Judeo-Spanish and Spanish and Portuguese Jews of North America (3rd, revised bas.). Ktav. s. 369. ISBN 0881250317, 9780881250312 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım).

[Bloch-8] Abraham P. Bloch, One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year, KTAV Publishing House, 1987, ISBN 9780881251081, M1 Google Print, p. 278 23 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[Khanamp328-9] Levinson, David (2005). R. Khanam (Ed.). Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia, Volume 1. Global Vision Publishing House. s. 328. ISBN 8182200628, 9788182200623 |isbn= değerini kontrol edin: invalid character (yardım). 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.

[10] .g. by Professor Ezra Fleischer

[11] For this, see Maḥzor le-nosaḥ Barcelona minhag Catalonia 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Salonica 1527.

[12] Goldschmidt, D, "Machzor for Rosh Hashana" p.xxxi. Leo Baeck Institute, 1970.

[13] For example, the Mahzor Aram Soba does not contain the Tefillat Tal or poetic expansion of the second Amidah blessing, used by Spanish and Portuguese Jews on the first day of Pesach and on Shemini Atzeret.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

Musta'arabi Yahudileri nedir?, Musta'arabi Yahudileri anlamı nedir?, Musta'arabi Yahudileri ne demektir?