Hezârfen Ahmed Çelebi
Hezârfen Ahmed'in Galata Kulesi'nden uçuş anını tasvir eden bir resim.
Doğum	Ahmed 1609 Kostantiniyye, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	1640 (30–31 yaşlarında) Cezâyir, Osmanlı İmparatorluğu
Milliyet	Türk
Diğer ad(lar)ı	Hezârfen
Vatandaşlık	Osmanlı İmparatorluğu
Meslek	Bilim insanı, mühendis
Etkin yıllar	1630'lu yıllar
Dönem	IV. Murad dönemi

Hezârfen Ahmed Çelebi veya Ahmed Çelebi (Osmanlıca: هزارفنّ أحمد چلبی‎, d. y. 1609 – ö. 1640), Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme isimli ünlü eserinde yer alan, 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşamış olduğu rivayet edilen Müslüman Türk bilginidir.^[1][2]

Hezârfen Ahmed Çelebi, Seyahatnâme'de geçen anlatısına göre 1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi'nden kuş kanatlarına benzer bir araç takarak kendini boşluğa bırakmış, İstanbul Boğazı'nda 3.358 metre süzülerek Üsküdar'da yer alan Doğancılar Meydanı'na inmiş ve bu olayla halk arasında tanınmıştır. Bazı tarihçiler ve mühendisler tarafından hikâyenin bilimsel açıdan tutarsız olması ve başka herhangi bir tarihsel kaynakta geçmemesi neden gösterilerek bir "efsane" olduğu savunulurken, bazı araştırmacılar tarafından da çeşitli gerekçeler gösterilerek bu uçuşun gerçekleşmiş olduğu savunulur. Modern Osmanlı tarihçilerinin çoğunluğu ise uçuşun büyük olasılıkla "gerçek" olduğunu, ancak bu olayı Evliyâ Çelebi'nin muhtemelen biraz "abartarak" aktardığını belirtmektedirler.^[3] Yine de Ahmed Çelebi'nin uçuş yaptığına veya yapmadığına dair kesin ve net kanıt, tarihçiler tarafından henüz bulunmamıştır.^[4]

İsimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Hezârfen Ahmed Çelebi'nin adında geçen hezâr sözcüğü Farsça kökenli hazār (هزار) sözcüğünden alıntı olup ''1000 (bin)'' anlamına gelmekte ve Ermenice ve Kürtçede (Kurmancî) hazar biçiminde kullanılmaktadır.^[5] Hezârfen ise "bin fenli'', yani "bin hüneri olan, çok şey bilen" anlamına sahiptir.^[6][7] Çelebi sözcüğü ise ''yüce kişi, efendi, rabb'' anlamlarına gelen, Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde kullanılmış Süryanice kökenli bir unvandır.^[8][9][10]

Olayla ilgili kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu, daha IV. Murad döneminden başlayarak (1623–1640), özellikle Lâle Devri'nde (1718–1730) kendini yenilemeye; Batı dünyasındaki bilimsel, teknolojik ve kültürel gelişmelere paralel olarak yeni bir Rönesans hamlesi gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bu anlamda, IV. Murad'ın saltanatı zamanında yaşamış oldukları düşünülen Hezârfen Ahmed Çelebi ile Lâgarî Hasan Çelebi'nin 1630–1633 yılları arasında başkent Kostantiniyye'de gerçekleştirdikleri ilk uçuş denemeleri, hem Osmanlı ve Türk kültür tarihinde hem de inanışında önemli bir yer edinmiştir.^[11]

Türklerin Kostantiniyye'deki bu uçma denemelerinden ilk olarak, İngiliz din adamı, filozof ve yazar John Wilkins'in 1638 yılında yazdığı A Discovery of a New World (Türkçe: Yeni Bir Dünyanın Keşfi) adlı eserde bahsedilmektedir. Bu eserde Wilkins, 1554–1562 yılları arasında Avusturya adına Kostantiniyye elçiliği yapmış olan Ogier Ghislain de Busbecq'in, kaynaklarında "bir Türkün uçuş denemesi yaptığını" belirttiğini yazmıştır.^[11] 1941 yılında Allen & Unwin yayınevi şirketi tarafından yayımlanan The Birth of Flight (Türkçe: Uçuşun Doğuşu) isimli eserde de, Türklerin Kostantiniyye'deki denemelerine Busbecq kaynak gösterilerek temas edilmiştir.^[11] Ancak, Busbecq'in bu ifadesi doğruysa bile Evliyâ Çelebi'den yaklaşık 75 sene önceye dayanmaktadır ve Hezârfen Ahmed Çelebi ile ilgisizdir.^[12] Yine de buradan yola çıkılarak, Osmanlılarda uçuş denemelerinin Kanuni Sultan Süleyman döneminde (1520–1566) başladığı ileri sürülmektedir.

Şu ana kadar bulunmuş olan ve Hezârfen Ahmed Çelebi'den bahseden tek tarihsel kaynak, Evliyâ Çelebi'nin 10 ciltlik Seyahatnâme'sinde geçen kısa bir parçadan ibarettir. Evliyâ Çelebi eserinde şunları yazmıştır:

İptida, Okmeydanı'nın minberi üzere, rüzgâr şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz kere havada pervaz ederek tâlim etmiştir. Bâdehu Sultan Murad Han, Sarayburnu'nda Sinan Paşa Köşkü'nde temaşa ederken, Galata Kulesi'nin taa zirve-i belâsından (tepesinden) lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar'da Doğancılar Meydanı'na inmiştir. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsan ederek, "Bu adam pek havf edilecek (korkulacak) bir âdemdir. Her ne murad ederse, elinden geliyor. Böyle kimselerin bekâsı caiz değil." diye onu Gâzir'e (Cezâyir) nefyeylemiştir (sürmüştür). Orada merhum oldu.

— Evliyâ Çelebi, Seyahatnâme^[13][14]

Akademik görüşler[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihsel görüşler[değiştir | kaynağı değiştir]

Olayın gerçekleşmediğini savunanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu'nun maliye kayıtlarını içeren arşivlerde, IV. Murad zamanında (1623–1640) hediye olarak bir kese altın sikke verildiğine dair bir bilgi yer almamaktadır.^[15] Aynı zamanda, bu görece önemli olayın tek kaydı ünlü Osmanlı seyyahı Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde bulunduğu için pek çok Osmanlı tarihçisi bu nedenlerden ötürü bu hikâyeye şüpheyle yaklaşmaktadır.^[15] Anlatımın doğru olmadığını savunanlar, Evliyâ Çelebi'nin "eserine renk katmak için abartılara ve fantezilere başvurduğunu" söylemektedirler.^[15]

Tarihçi İlber Ortaylı, pek çok kez Hezârfen'in uçuşunu "Evliyâ Çelebi'nin masalı, uydurma, efsane veya hikâye" olarak tanımlamıştır.^[16][17] Ortaylı'nın bu söylemine bazı akademisyenler karşı çıkarken bazıları katılmıştır. Örneğin tarihçi Halil İnalcık bu iddiaya destek vermiş, konu hakkında şunları söylemiştir:^[18]

İlber Hoca'nın düşünce ve analizlerine kesinlikle katılıyorum. Yanlış olan, yıllarca roman tarzındaki bu efsanelerin gerçek diye tarih kitaplarında yer alması ve okutulmasıdır. Bunları düzeltmemiz gerekir.

— Halil İnalcık

Halil İnalcık, Ekmeleddin İhsanoğlu ve İlber Ortaylı gibi akademisyenlerin birlikte hazırladıkları bir eserde de Hezârfen'in varlığına şu cümleler ile değinilmiştir:^[15]

Galata Kulesi'nden Üsküdar'a kanat takarak uçtuğu öne sürülen Hezârfen Ahmed Çelebi, sadece Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde anıldığı ve başka hiçbir kaynak tarafından doğrulanamadığı için efsaneden öte bir anlam taşımaz.

Olayın gerçekleştiğini savunanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

İnanışa göre Hezârfen Ahmed Çelebi, uçuşunu Beyoğlu'ndaki Galata Kulesi'nin tepesinden yapmıştır.

İlber Ortaylı'nın Hezârfen Ahmed Çelebi hakkında "uydurma, hikâye" demesinden sonra bazı tarihçiler, kendi kişisel görüşlerini paylaşarak bu duruma itiraz etmişlerdir. O sıralar Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü Başkanı olan tarihçi Bahaeddin Yediyıldız; "olayların tek tek ele alınıp 'Bu doğrudur bu yanlıştır' denilmesinin tarih biliminin metodolojisine uymadığını, Hezârfen hakkında Osmanlı arşivlerinde belge bulunmayışını 'Tarihte yoktu' şeklinde açıklamanın yanlış olduğunu" belirtmiştir.^[18] Yediyıldız ayrıca, bugün bir belgeye sahip olunmadığı için bu olayı kesinlikle kökten reddetmenin bilimsel zihniyete aykırı olduğunu ifade etmiştir.

Belge yoktur demek büyük bir hükümdür. Bugün için araştırmacılar [böyle bir] belgeye sahip olmayabilir, ama yarın bir belge çıkmayacağını kimse kestiremez.

— Bahaeddin Yediyıldız^[18]

O sıralar Türk Tarih Kurumu Başkanı olan tarihçi Yusuf Halaçoğlu, Ortaylı'nın söylediklerine katılmadığını belirterek konu hakkında şunları söylemiştir:

Evliyâ Çelebi'nin seyahatnâmelerinde abartı vardır, ama Çelebi'nin olmayan bir şeyi fantezi olarak yazacağına inanmıyorum. Ortaylı, Hezârfen Ahmed Çelebi'nin yokluğunu ispatlayamaz.

— Yusuf Halaçoğlu^[18]

Gazeteci ve tarih araştırmacısı Murat Bardakçı'nın hazırlayıp sunduğu Tarihin Arka Odası programının bir bölümünde bu konu konuşulmuştur. Murat Bardakçı, o döneme ait bir gravür nedeniyle Lagârî Hasan Çelebi'nin fişeklerle uçma olayının tarihsel olarak "doğru" olduğunu, Hezârfen Ahmed Çelebi'nin uçuşunun ise yalnızca Evliyâ Çelebi'de yer aldığı için "tartışmalı" olduğunu söylemiştir. Programda bulunan tarihçi Erhan Afyoncu ise Hezârfen'in uçuşunu savunmuş ve IV. Murad'ın Hezârfen'e verdiği söylenen "bahşişin" kayıtlarda yer alması gerektiğini ve ilerleyen zamanlarda bu kayda ulaşılacağını söylemiştir.^[19] Ayrıca Afyoncu, Evliyâ Çelebi'nin kendi seyahatnâmesinde abartılara ve fantezilere başvurduğu iddialarına da karşıt görüş belirtmiştir.^[19]

Bana göre, Evliyâ Çelebi niye yalan yazsın? Çünkü bu ikisi, çok büyük havacılık teknolojisi değil. Bunlar, şenliklerde yapılan gösteriler.

— Erhan Afyoncu^[19]

Aerodinamik görüşler[değiştir | kaynağı değiştir]

Hezârfen Ahmed'in, aerodinamik bilimi açısından böyle bir uçuşu gerçekleştiremeyeceği düşünülmektedir. Uçuşun yapıldığı yer olduğu söylenen Galata Kulesi ile Doğancılar Meydanı arasındaki yükseklik farkı yaklaşık 61 metre, iki nokta arasındaki mesafe de yaklaşık 3.358 metredir.^[20] Ayrıca kulenin yerden yüksekliği yaklaşık 66,9 metre, yani toplamda sudan yüksekliği 127,9 metre civarındadır. Doğancılar Meydanı'nın sudan yüksekliği ise 45 metre kadardır.^[20] Bu verilere göre, Çelebi'nin uçuşu gerçekleştirebilmesi için yatayda 41 metre yol alırken düşeyde de en fazla 1 metre alçalması, yani 41:1 süzülme oranıyla yol alması gerekmektedir.^[20] Ancak günümüzde en hafif malzemelerle yapılmış olan ve "delta kanat" denilen uçuş aletleri ile bile bu orana ulaşmak neredeyse olanaksızdır.^[15] Modern delta kanatların ortalama süzülme oranları 15:1 olmaktadır.^[20] Ayrıca, lodoslu havanın da uçuşa ters yönde etki etmesi beklenirdi.^[15]

Konunun uzmanları, bu hesaplamalara göre bu uçuşun mümkün olamayacağını söylerken, Hezârfen'in ancak "liman kuvvetiyle" uçmuş olabileceğini belirtmektedirler.^[15] TDV İslâm Ansiklopedisi'nde konuyla ilgili yazan akademisyen Mustafa Kaçar da, Hezârfen'in bu 3.358 metrelik mesafeyi kol ve kas gücüyle, kuşları taklit edip kanat çırparak katetmesinin mümkün olmadığını ifade etmiştir.^[1] Uçuşu savunanlar, bu noktada Evliyâ Çelebi'nin anlatımda "abartıya" kaçtığını belirtirken; savunmayanlar da uçuşun Evliyâ Çelebi'nin "fantezisi" olduğunu iddia etmektedirler.

Kimliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Hezârfen Ahmed Çelebi ve gerçekleştirdiği uçuş ile ilgili tek tarihsel kaynak Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde yer alan bir paragraf olmasına rağmen, Ahmed Çelebi hakkında pek çok farklı inanış evrilmiştir. Doğal olarak tarihsel kimliği de birçok tarihçi ve araştırmacı tarafından tartışılmıştır.

Hayatı hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmeyen Ahmed Çelebi'nin, yaşadığı dönemde geniş bilgisinden ötürü halk arasında "hezârfen" diye anıldığı, uçma meraklısı olduğu, kuşların uçuşundan etkilendiği, zamanla uçuş denemeleri yaptığı, 10. yüzyıl mucidi İsmail bin Hammâd el–Cevherî'den ilham aldığı ve kendi geliştirdiği takma kanatlarla Berberî fizikçi Abbas Kâsım bin Firnâs'tan (y. 810–887) sonra uçmayı başaran ilk insan olduğu söylenmektedir.^[21] Bu inanışlara göre, Cevherî'nin bulgularını iyice inceleyen ve öğrenen Hezârfen, kuşların uçuşunu inceleyerek tarihî uçuşundan önce takma kanatlar hazırlamış ve kanatlarının dayanıklılık derecesini ölçmek için Okmeydanı'nda deneyler yapmıştır.^[21]

Kültürel etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Hezârfen Ahmed Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer kişilerinden birisi olarak görülmektedir ve Türkiye'de kültürel açıdan çok önemli bir yer edinmiştir. Hezârfen Ahmed'in kültürel etkilerinin bazılarına şöyle örnekler verebilir:

• PTT idaresinin 17 Ekim 1950 tarihinde İstanbul'da toplanan Milletlerarası Sivil Havacılık Kongresi için çıkardığı üç hatıra pulundan açık mavi ve koyu yeşil renkli 20 kuruşluk olanının taşıdığı temsilî resim, Hezârfen Ahmed'in Galata Kulesi'nden Üsküdar'a uçuşunu tasvir etmektedir.^[22]
• İstanbul'un Çatalca ilçesi sınırları içinde olup Büyükçekmece Gölü'nün kuzeyinde yer alan ve 1992'den beri Türkiye'nin uluslararası tescilli ilk özel havaalanı olarak hizmet veren İstanbul Hezarfen Havalimanı, adını Hezârfen Ahmed Çelebi'den almıştır.^[23]
• Yönetmenliğini Mustafa Altıoklar'ın yaptığı 1996 yapımı İstanbul Kanatlarımın Altında filmi, IV. Murad dönemindeki İstanbul'u ve Hezârfen Ahmed'in uçuş öyküsünü işlemiştir.^[24] Filmde Hezârfen Ahmed'i Ege Aydan, Lagârî Hasan Çelebi'yi Okan Bayülgen, Evliyâ Çelebi'yi de Haluk Bilginer canlandırmıştır.^[25]
• Ahmed Çelebi, 2010 yılının sonlarında üç boyutlu kısa bir animasyona konu edilmiştir.^[26]
• 2012 yılında Fazıl Say tarafından bestelenmiş olan Hezârfen Ney Konçertosu'nda Hezârfen Ahmed Çelebi'nin hikâyesi anlatılmıştır. Hezarfen Ney Konçertosu; İstanbul 1632, Galata Kulesi, Uçuş ve Cezayir Sürgünü adlı birbirine bağlı dört bölümden oluşmaktadır.^[27]
• 2010–2017 yılları arasında TRT Çocuk kanalında Hezârfen Ahmed Çelebi'nin küçüklüğünde yaşadıklarını ve uçuş merakını anlatan Küçük Hezarfen isimli bir çizgi film yayınlanmıştır.^[28][29][30]
• Bir dönem TRT Çocuk kanalında yayınlanan Pırdino adlı çizgi dizinin bazı bölümlerinde Sercan Tutal tarafından canlandırılmıştır.^[31]
• 2015–2017 yılları arasında yayınlanan Muhteşem Yüzyıl: Kösem dizisinde Ushan Çakır tarafından canlandırılmış ve uçuşu gösterilmiştir.^[32]
• 2014'ten beri TRT Çocuk'ta yayınlanan Rafadan Tayfa çizgi filminin "İcat Peşinde" isimli 20. bölümünde Hezârfen Ahmed Çelebi'ye atıfta bulunulmuştur.^[33]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Lagârî Hasan Çelebi
• Osmanlı bilim insanları listesi
• Osmanlı İmparatorluğu'nda bilim ve teknoloji
• Orta Çağ İslam dünyasında bilim

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]