Gergedan Yaşadığı dönem aralığı: 40,4-0 myö Bartoniyen-Günümüz[1]  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Beyaz gergedan (Ceratotherium simum)
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Takım: Perissodactyla Üst familya: Rhinocerotoidea Familya: Rhinocerotidae J. E. Gray, 1821[2]
Cinsler
Ceratotherium Dicerorhinus Diceros Rhinoceros †Coelodonta †Elasmotherium †Stephanorhinus Metne bakınız.
Dağılımı

Gergedan, Gergedangiller (Rhinocerotidae) familyasından, ağır ve hantal gövdeli, burun kemiğinin üstünde derisine yapışık bir veya iki boynuzu bulunan, kalın derili otçul memelilerin genel adı. Atgiller ve tapir gibi tek toynaklılar (Perissodactyla) takımına dahildir.

Özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bugünkü gergedanların, üçü Asya'da, ikisi Afrika'da yaşayan beş türü vardır. Bunların hepsi iri yapılı, kısa ve kalın bacaklı hayvanlardır. Ayaklarında tek bir toynakla (geniş ve kalın tırnakla) çevrili üçer parmak bulunur. Kafaları iri ve ağır, kulakları geniş, ucu püsküllü olan kuyrukları ince ve oldukça kısadır. Son derece kalın olan derileri, kulaklarının tepesindeki tüy tutamları ile kuyruk püskülleri dışında tümüyle çıplaktır. Türleri ayıran en önemli fark burunlarının üstündeki boynuzların bir ya da iki tane olmasıdır. Asya'da yaşayan üç türden ikisi tek boynuzlu, öbür Asya türü ile iki Afrika gergedanı çift boynuzludur. İçlerinde en irisi olan Beyaz gergedanın ağırlığı beş tonu bulur. Gergedanların boynuzu öbür hayvanlarınki gibi kemikten değil, saç, kıl ve tırnakların yapısındaki keratin denen lifsi bir proteinden oluşmuştur. Bazı Asya ülkelerinde bu boynuzların doğaüstü güçler taşıdığına inanılır.

Davranış[değiştir | kaynağı değiştir]

Otçul hayvanlar olan gergedanlar genellikle tek başlarına ya da aile grupları hâlinde geniş otlaklarda, çalılık ve bataklık bölgelerde yaşarlar. Yalnız Sumatra gergedanı sık ormanlarda yaşar. Görme duyularının zayıf olmasına karşılık koku alma ve işitme duyguları çok gelişmiştir. Hayvanlar arasında kendilerinden daha güçlü düşmanları olmayan gergedanlar insanla karşılaştıklarında da genellikle kaçarlar.

Ama bazen kızgın bir erkeğin ya da yeni doğum yapmış bir dişinin alışık olmadığı bir koku ya da sesle uyarıldığında körlemesine saldırdığı olur. Gergedan bütün iriliğine karşın hiç de hantal bir hayvan değildir. Saatte 45 km hızla koşabilir ve bu körlemesine koşu sırasında koca gövdesinden hiç beklenmeyen bir çeviklikle bir anda yönünü değiştirebilir.

Soyunun tükenme riski[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde yalnız 5 türü kalmış olan gergedanın geçmişte, özellikle 19. ve 20. yüzyılda yapılan aşırı avlanma sonucunda büyük kısmı yok edildi. Öyle ki 1960'lı yıllarda 70.000 civarında olan siyah gergedan türünün,^[3] 20 yıllık bir süre içerisinde %96'sı tükenmiştir. Fakat 1995 yılında 2.410'a inmiş olan siyah gergedan sayısı, sonrasında alınan önlem ve avlanma yasaklamaları ile son yıllarda tekrar yükselmiş ve 2007 rakamlarına göre 4.180'e ulaşmıştır.^[4]

Gergedan boynuzunun avlanmadaki etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Genelde boynuzunun ticareti için avlanan gergedanlar, boynuzunun özellikle Yemen ve Çin'deki istek nedeniyle, avcıların hedefi olmaktadır. Yemen'de hançer sapı olarak kullanılan Gergedan boynuzu,^[5] Çin'de ise geleneksel tıpta kullanılmaktadır. Ayrıca Gergedan boynuzunun cinsel gücü artırıcı (afrodizyak) etkisi olduğuna inanıldığından,^[6] gergedanlar avcıların hedefi olmayı sürdürüyor.^[6]

Yayılış[değiştir | kaynağı değiştir]

At ve eşek gibi tek toynaklılardan olan bu memeli hayvan günümüzde yalnızca Afrika, Hindistan, Malezya ve Endonezya'da yaşar. Ama fosillerden anlaşıldığı kadarıyla tarih öncesi çağlarda Avrupa'da da gergedanlar varmış. Bu soyu tükenmiş türlerin daha soğuk olan Avrupa iklimine uyum sağlayabilmek üzere yumuşak tüylü bir postla örtünmüş olduğu da gene fosillerden anlaşılmaktadır.

Bugün doğada yabani yaşamlarını sürdüren gergedanların sayısı iyice azalmıştır. Bunun nedeni bir yandan insanların yerleşmesi sonucunda doğal yaşam alanlarının daralması, bir yandan da özellikle boynuzları için gergedanların kaçak olarak avlanmasıdır.

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

• Familya Rhinocerotidae^[7]
  • †Teletaceras
  • †Uintaceras
  • Alt familya Rhinocerotinae
    • Oymak Aceratheriini
      • †Aceratherium (33.9–3.4 myö)
      • †Acerorhinus (13.6–7.0 myö)
      • †Alicornops^[8] 13.7–5.3 Ma
      • †Aphelops (20.43–5.33 myö)
      • †Chilotheridium^[9] (23.0–11.6 myö)
      • †Chilotherium (13.7–3.4 myö)
      • †Floridaceras (20.4–16.3 myö)
      • †Hoploaceratherium^[10] 16.9–16.0 Ma
      • †Mesaceratherium
      • †Peraceras (20.6–10.3 myö)
      • †Plesiaceratherium (20.0–11.6 myö)
      • †Ronzotherium (37–23 myö)
      • †Shansirhinus
      • †Sinorhinus^[11]
      • †Subchilotherium^[12]
    • Oymak Teleoceratini
      • †Aprotodon^[13] (28.4–5.330 myö)
      • †Brachydiceratherium^[14]
      • †Brachypotherium (20.0–5.33 myö)
      • †Diaceratherium (28.4–16.0 myö)
      • †Prosantorhinus (16.9–7.25 myö)
      • †Shennongtherium
      • †Teleoceras (16.9–4.9 myö)
      • Oymak Rhinocerotini (40.4–11.1 myö–Günümüz)
        • †Gaindatherium^[15] (11.6–11.1 myö)
        • Alt oymak Rhinocerotina (17.5 myö–Günümüz)^[16]
          • †Nesorhinus 0.709 myö
          • †Rusingaceros 17.5 myö
          • Rhinoceros – Rhinoceros unicornis & Rhinoceros sondaicus
      • Oymak Dicerorhinini
        • †Coelodonta – Coelodonta antiquitatis
        • Dicerorhinus – Dicerorhinus sumatrensis
        • †Dihoplus^[17] 11.610–1.810 Ma
        • †Lartetotherium (15.97–8.7 myö)
        • †Stephanorhinus (9.7–0.04 myö)
      • Oymak Dicerotini 23.0–Günümüz
        • Ceratotherium – Ceratotherium simum 7.25–Gergedan
        • Diceros – Diceros bicornis 23.0–Günümüz
        • †Paradiceros^[18] (15.97–11.61 myö)
      • Rhinocerotinae incertae sedis
        • †Protaceratherium^[19]
  • Alt familya Elasmotheriinae
    • †Gulfoceras (23.03–20.43 myö)
    • †Victoriaceros^[20] (15 myö)
    • Oymak Diceratheriini
      • †Diceratherium (33.9–11.6 myö)
      • †Penetrigonias
      • †Subhyracodon (38.0–26.3 myö)
      • †Trigonias (37-34 myö)
    • Oymak Elasmotheriini (20.0–0.1 myö)
      • †Bugtirhinus (20.0–16.9 myö)
      • †Caementodon
      • †Elasmotherium – Elasmotherium (3.6–0.039 myö)
      • †Hispanotherium Huaqingtherium ile sinonim (16.0–7.25 myö)
      • †Iranotherium
      • †Kenyatherium^[9]
      • †Meninatherium
      • †Menoceras (23.03–16.3 myö)
      • †Ningxiatherium^[21]
      • †Ougandatherium^[9] (20.0–16.9 myö)
      • †Parelasmotherium^[22]
      • †Procoelodonta^[23]
      • †Sinotherium (9.0–5.3 myö)

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Wikimedia Commons'ta Gergedan ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
• Vikitür'de Gergedan ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel

• Hayvanlar Ansiklopedisi. Parıltı Yayıncılık. 2013. ss. 71-72. ISBN 978-605-100-090-9. 

Özel