Hakasça

Hakasça
Hakasça
Хакас тілі (Hakas tili), önceden: Xakas tįlį, Tadar tili
Ana dili olanlar	Rusya, Hakasya, Tıva, Krasnoyarsk krayı
Konuşan sayısı	42 604 (2010 yılı) (tarih gerekli)
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Sibirya grubu Hakasça; ; ;
Dil kodları
ISO 639-1	-
ISO 639-3	kjh

Hakasça veya Hakas Türkçesi (Хакас тілі “Hakas tili”, тадар тілі / Tadar tili) Hakas Türklerinin dili. çağdaş Türk yazı dillerinden Sibirya kesiminde konuşulup yazılan kollarından biridir. Hakas eski Kırgız devletinin ismidir. Hakas Türkleri tarafından konuşulmaktadır. Hakaslar Hakasya adı verilen ülkede yaşamakta olup, Güney Sibirya bölgesindedir. Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya, Rusya'da yer alır. Hakasların nüfusu 78,500 olup, bunun 60,168 kadarı Hakasça konuşmayı bilmektedir.

Hakasların ilk ve millî alfabeleri Türk (Göktürk, Köktürk, Turan) Alfabesidir. 1924 yılında Kiril Alfabesine, 1929 yılında Latin alfabesine, sonra 1939 yılında tekrar Kiril alfabesine geçilmiştir.

Hakas dili yakın bölgedeki Türk dillerine de yakındır. Bunlar Şor, Çulım, Tuva, Tofa, Sakha (Yakut) ve Dolgan dilleridir.

Konuşulan yerler[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakasça, Rusya Federasyonu içinde Hakasyada, Krasnoyarsk Krayının bir ilçesi olan Şarıpovskiy rayonda ve çok az olarak Tıva Cumhuriyetinde Hakaslar tarafından konuşulmaktadır.

Konuşan kişi sayısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakas nüfusu 1939 sayımına göre 52.000'dir. 1959'da ise 56.600 olan nüfusun 40.000'ini Hakaslar oluşturmaktadır. Ülkede Hakasların dışında Ruslar, Ukraynalılar ve Tatarlar yaşar. Tabii Hakas özerk bölgesi dışında, Krasnoyarsk ve Tuvada'da Hakasların yaşadığını belirtmek gerekir. 1989'da ise Hakasça konuşanların toplamı 81,428'dir.^[2]

Rusya Federasyonu'nda Hakasça'yı konuşan kişi sayısı 2010 yılı Rusya verilerine göre 42 604 kişidir.

Hakasça'nın ağızları[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakasça Türk dilleri'nin doğu grubunda Hakas-Altay bölüğünde yer alır.

Diyalektleri

Sagay diyalekti (Piltir, Töö, Ashıs
Haas diyalekti (Ağban, Uybat, Ah Üüs, Hara Üüs)
Hızıl diyalekti
Şor diyalekti

Alfabe ve yazım[değiştir | kaynağı değiştir]

Latin alfabesi:

A a	B b	C c	Ç ç	D d	Ә ә	F f	G g
Ƣ ƣ	I i	Į į	J j	K k	L l	M m	N n
Ꞑ ꞑ	O o	Ө ө	P p	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь

Kiril alfabesi:

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	I i	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ö ö	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ҷ ҷ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Ә ә	Ю ю	Я я

Tablo: Hakas alfabesini gösterir

Kiril 1924-1929	Latin	Kiril 1939-1947	Kiril 1947-1953	Kiril с 1953
Aa	Aa	Aa	Aa	Аа
Бб	Bв	Бб	Бб	Бб
Вв	Vv	Вв	Вв	Вв
Гг	Gg	Гг	Гг	Гг
h (c 1927)	Ƣƣ		ғ	Ғғ
Дд	Dd	Дд	Дд	Дд
Ее		Ее	Ее	Ее
				Ёё
Жж	Ƶƶ	Жж	Жж	Жж
Зз	Zz	Зз	Зз	Зз
Ии	Ii	Ии	Ии	Ии
Ii (с 1927)	Įį	Ii	Ii	Ii
Йй	Jj	Йй	Йй	Йй
Кк	Kk	Кк	Кк	Кк
Лл	Ll	Лл	Лл	Лл
Мм	Mm	Мм	Мм	Мм
Нн	Nn	Нн	Нн	Нн
Ҥҥ	Ꞑ ꞑ	нъ	нъ	ң (с 1962)
Оо	Оо	Оо	Oo	Oo
Ӧӧ	Ɵɵ	Ӧӧ	Ӧӧ	Ӧӧ
Пп	Pp	Пп	Пп	Пп
Рр	Rr	Рр	Рр	Рр
Сс	Ss	Сс	Сс	Сс
Тт	Tt	Тт	Тт	Тт
Уу	Uu	Уу	Уу	Уу
Ӱӱ	Yy	Ӱӱ	Ӱӱ	Ӱӱ
Фф	Ff	Фф	Фф	Фф
Хх	Хх	Хх	Хх	Хх
Цц		Цц	Цц	Цц
Чч	Cc	Чч	Чч	Чч
Jj	ç		Ӌӌ	Ҷҷ
Шш	Şş	Шш	Шш	Шш
Щщ		Щщ	Щщ	Щщ
		ъ	ъ	ъ
Ыы	Ƅƅ	Ыы	Ыы	Ыы
ь	‘	ь	ь	ь
Ээ	Әә	Ээ	Ээ	Ээ
Юю		Юю	Юю	Юю
Яя		Яя	Яя	Яя

Türkiye Türkçesi-Tuvaca-Hakasça karşılaştırmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakas Türkçesinde, Türkiye Türkçesinde y harfi ile başlayan kelimeler yerine ç gelmektedir. Bu yönü ile Tuva Türkçesi gibidir. Kazak Türkçesinde j, Kırgız Türkçesinde c, Saka Türkçesi ve Çuvaş Türkçelerinde s gelmektedir.

Türkiye Türkçesi	Tuva Türkçesi	Hakas Türkçesi
iyi	eki	çahsı
Yıl	çıl	çıl
Koşmak	çügür	çügür

Hakasça basın-yayın[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakas dilinde önemli bir gazete Habar gazetesidir (Хабар (газета)).

Hakasça Yazı diliyle yazanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakas Türkçesi XX. asırla birlikte yazı diline dönüşmüştür. Hakasça yazmış önemli yazar ve şairler şöyledir :

Ahpaşeva, Natalya Markovna (1960)
Bainov, Moisey Romanoviç (1937)
Domojakov, Nikolay Georgieviç (1916—1976)
Kazaçinova, Galina Grigorevna (1941)
Kilçiçakov, Mihail Eremeeviç (1919—1990)
Kobyakov, Vasiliy Andreeviç (1906—1937)
Kokov, Mihail Semyonoviç (1914—1941)
Kostyakov, İvan Martınoviç (1916—1983)
Kotyuşev, İvan Grigoreviç (1919—1979)
Maynaşev, Valeriy Gavriloviç (1948—1992)
Nerbışev, Karkey Trofimoviç (1936)
Tatarova, Valentina Kirillovna (1952)
Tinikov, Nikolay Egoroviç (1926—1995)
Topanov, Aleksandr Mihayloviç (1903—1959)
Topoev, İlya Prokopeviç (1954)
Turan, Mithas (Çerpakov, Aleksandr Yakovleviç) (1929—1993)
Hallarov (Kızıçakov, Andrey Andreeviç) (1942)
Çapray, Aleksandr (Kotojekov, Aleksandr İvanoviç) (1948)
Çebodaev, Mihail Nikolaeviç (1931—1995)
Şulbaeva, Valentina Gavrilovna (1939)

Literatür[değiştir | kaynağı değiştir]

Dırenkova N. P. Grammatika hakasskogo yazıka: Fonetika i morfologiya. — Abakan, 1948.
Nominhanov Ts. D. Russko-hakasskiy slovar / Pod red. N. G. Domojakova. — Abakan: Hakasskoe oblastnoe nats. izd-vo, 1948.
Baskakov N. А., İnkijekova-Grekul А. İ. Hakassko-russkiy slovar. — M.: Gos. izd-vo inostrannıh i natsionalnıh slovarey, 1953. (v per.)
Russko-hakasskiy slovar: 30 000 slov / Sost.: N. G. Domojakov, V. G. Karpov, N. İ. Kopkoeva, А. P. Bıtotova, D. F. Pataçakova, İ. P. Çebodaev, M. N. Çebodaev; Pod red. D. İ. Çankova; Hakasskiy nauçno-issledovatelskiy institut yazıka, literaturı i istorii (HakNİİYaLİ). — M.: Gos. izd-vo inostrannıh i natsionalnıh slovarey, 1961. — 968 s. — 6000 ekz. (v per.)
Grammatika hakasskogo yazıka. — M.: Nauka, 1976. 417 s.
Sravnitelno-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov: Regionalnıe rekonstruktsii. — M.: Nauka, 2002.
Castrén, M. A. (1857). Versuch einer koibalischen und karagassischen Sprachlehre nebst Wörterverzeichnissen aus den tatarischen mundarten des minussinschen Kreises. St. Petersburg.
Radloff, W. (1893–1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. St. Petersburg.
Radloff, W. (1867). Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme Süd-Sibiriens. II. Theil: die Abakan-Dialecte (der Sagaische, Koibalische, Katschinzische), der Kysyl-Dialect und der Tscholym-Dialect (Küerik). St. Petersburg.
Katanov, N. F. (1907). Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme. IX. Theil: Mundarten der Urianchaier (Sojonen), Abakan-Tataren und Karagassen. St. Petersburg.
Anderson, G. D. (1998). Xakas. Languages of the world: Materials: 251. München.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "sayım yılı 2010". 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
^ Mehmet,ÖLMEZ,"HAKASLAR VE HAKASÇA 17 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Türkoloji Makaleleri 29 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ethnologue entry for Khakas 8 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Hakasya ve Hakas toplumu
Hakasya Alfabesi28 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Хакасско-русский словарь онлайн 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — on-line Hakasça Rusça Sözlük

[1] "sayım yılı 2010". 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.

[2] Mehmet,ÖLMEZ,"HAKASLAR VE HAKASÇA 17 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Türkoloji Makaleleri 29 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1]

[2]

g t d Rusya federal birimleri'ndeki resmî diller
Rusya Federasyonu resmî dili	Rusça
Rusya federal birimlerindeki resmî diller	Abazaca Adigece Ağulca Altayca Güney Altayca Avarca Azerice Başkurtça Buryatça Çeçence Çirmişce Dağlık Marice Ova Marice Çuvaşça Dargince Kabardeyce Hakasça İnguşça Kalmukça Karaçay-Balkarca Kırım Tatarcası Komice Kumukça Lakça Lezgice Mordvin dilleri Erzyanca Mokşanca Nogayca Osetçe Rutulca Sahurca Sibirya Yupikçesi Tabasaranca Tatarca Tatça Tuvaca Udmurtça Ukraynaca Yakutça
Resmî fonksyonu olan diller	Çukçice Dolganca Evence Evenkice Fince Hantıca Karelce Kazakça Komi-Permyakça Mansice Nenetsçe Selkupça Vepsçe Yukagirca Güney Yukagirce Kuzey Yukagirce
Alfabeler	Kiril¹ Kiril Braille Latin alfabesi² Moğol alfabesi²
¹ Rusya'da Kiril alfabesi resmi olarak desteklenmektedir. ² Kiril olmayan diğer alfabeler için ayrı federal yasalar gereklidir.

Hakasça nedir?, Hakasça anlamı nedir?, Hakasça ne demektir?