Evenkiler

Evenkiler
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Rusya	38.396
Çin	30.875
Moğolistan	537
Ukrayna	48
Diller
	Evenkice
Din
	Şamanizm, Ortodoks Hristiyanlık, Tibet Budizmi

Evenkiler, (Rusça: Эвенки; Basitleştirilmiş Çince: 鄂温克族; Geleneksel Çince: 鄂溫克族; Pinyin: Èwēnkè Zú) Kuzey Asya'da bir Tunguz halkıdır. Rusya'da Evenkiler, 38.396 (2010) nüfusu ile Sibirya yerli halklarından biri olarak kabul edilmekte; Çin'de Evenkiler, 30.875 (2010) nüfusu ile Çin tarafından resmi olarak tanınan 56 etnik gruptan birini oluşturmaktadır. Moğolistan'da ise Moğol dilinde Khamnigan adı verilen 537 (2015) Evenki vardır.

Köken[değiştir | kaynağı değiştir]

Evenkiler 5-9. Yüzyıllarda Büyük Hingan Sıradağında yaşayan Şivey halkına bağlı olduğu düşünülür, Evenki halkının çoğunluğunun ana toprakları Baykal Gölü ve Amur Nehri arasındaki Sibirya'nın geniş bölgelerinde bulunur. Evenki dili Mançu-Tunguz dil grubunun kuzey kolunu oluşturur ve Sibirya'daki Even ve Negidal dilleri ile yakından ilişkilidir. 1600 yılına kadar Lena ve Yenisey nehri vadilerindeki Evenkiler başarılı ren geyiği çobanlarıydı. Buna karşılık Solonlar (Çin'deki Evenkilerin ataları) ve Hamniganlar (Transbaykal Evenkileri), Moğollardan at yetiştiriciliğini öğrendi ve Moğol geleneksel kıyafetini (deel) Moğollardan aldılar. Solonlar, Amur Nehri boyunca göçebe yaşadılar. Daur halkı ile yakından ilgililerdi. Batıda Hamnigan, Transbaykal bölgesindeki bir başka at yetiştirme ustası grubuydu. Ayrıca Amur vadisinde Sibirya Evenkicesi konuşan insanlar Mançular tarafından Oroklar olarak adlandırıldı.

Tarihsel dağılım[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneydoğu Evenkilerin ataları büyük olasılıkla Neolitik (Cilalı Taş Devri) dönemden beri Güney Sibirya'nın Baykal bölgesinde (günümüz Moğol sınırına yakın) olmuştur.

Kuzeybatı Evenkiler Vasilevich'e göre, “Evenkilerin kökeni karmaşık süreçlerin sonucudur, zaman içinde farklıdır, Sibirya'nın kuzeyinde farklı eski yerli kabilelerin Türklerle ve Moğollarla olan dile bağlı kabile kaynaşmasını içerir. Bu kabilelerin dili yerli nüfusun dillerinden daha öncelikliydi". Konik çadırlar, süslü balık kılçıkları ve huş kabuğu tekneleri de dahil olmak üzere daha modern Evenk kültürünün unsurlarının hepsi Neolitik olduğuna inanılan alanlarda mevcuttu. Baykal Gölü'nden, “Amur nehri ve Okhotsk Denizi… Lena Havzası… ve Yenisey Havzası'na yayıldılar”.

Ruslarla temas[değiştir | kaynağı değiştir]

17. yüzyılda Rus imparatorluğu Evenkilerle ile temasa geçti. Çarlık hükûmeti için bir tür “sınır muhafızlığı” görevi gören Rus Kazaklar, Sibirya kabilelerine kürk vergisi uyguladılar. Rus Kazaklar Evenk kabile hiyerarşisinden yararlandı ve verginin ödenmesini sağlamak için en yüksek rütbeli üyeleri rehin aldılar. Yerel yetkililere karşı bir isyan olmasına rağmen, Evenkiler genellikle Ruslarla barışçıl kültürel ilişkilere duyulan ihtiyacı fark etti (Vasilevich, 624). Ruslarla temas ve sürekli kürk vergisi talebi, Evenkileri doğuya bugün hala bazılarının yaşadığı Sahalin adasına kadar itti. 19. yüzyılda bazı gruplar güneye ve doğuya Moğolistan ve Mançurya'ya göç ettiler (Vasilevich, 625). Bugün Sakhalin, Moğolistan ve Mançurya'da ve az ölçüde asıl toprakları olan Baykal bölgesinde Evenki popülasyonları var. Rusya'nın Evenkiler'i (ve diğer yerli halkları) istilası, dil erozyonu, gelenekselden kopuş, kimlik kaybı gibi durumlarla sonuçlandı; Özellikle Sovyet rejimi sırasında durum böyleydi. Sovyet kolektivizasyon politikaları 1 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., zorla sedantarizasyon (veya bazen Sedentizm olarak adlandırılır), "gelecek vadetmeyen köyler" ve eğitim sisteminin Ruslaştırılması Evenkilerin sosyal, kültürel ve zihinsel refahını tehlikeye attı. Bugün, birkaç kişi Evenki dilini konuşabiliyor, ren geyiği sürü sayısı önemli ölçüde düşüyor, intihar oranı son derece yüksek ve alkolizm ciddi bir konudur.

Geleneksel yaşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel olarak, kırsalcılar ve avcı-toplayıcıların bir karışımıydılar süt ve ulaşım için evcilleştirilmiş ren geyiğine güveniyorlardı ve et için diğer büyük avcı hayvanları avlıyorlardı (Vasilevich, 620-1). Bugün “Evenkiler” iki büyük gruba ayrılıyor… farklı ekonomi türleriyle ilgileniyorlar: bunlar avcılık, ren geyiği yetiştiren Evenkiler… ve at, sığır yetiştiren kırsal Evenkiler ve bazı tarımla uğraşan Evenkiler ”(620). Evenkiler çoğunlukla tayga veya kuzey ormanları denilen bölgelerde yaşıyordu. Huş kabuğu veya huş sırığına bağlı ren geyiği derisinden yapılmış konik çadırlarda yaşadılar. başka bir yerleşkeye göçerken, Evenkiler çadırın gövdesini bırakır sadece daha taşınabilir gövde kaplamalarını taşırdı. Kış mevsimi, av mevsimi boyunca, yerleşkede ailelelerin çoğu bir ya da iki çadırdan oluşurken, bahar yerleşkelerinde sayı en fazla 10 haneye kadar çıkardı (Vasilevich, 637). Evcilleştirilmiş ren geyiğini sürme yetenekleri, Evenkilerin “daha önce aşılmaz olan doğu tayga'nın geniş alanlarını kolonize etmesine” izin verdi (Vitebsky, 31). Evenkiler, hayvan üzerindeki zorluğu azaltmak için ren geyiğinin omuzlarına yerleştirilen hayvana özgü bir eyer kullandı ve dengelemek için üzengi değil bir sopa kullandılar (31-32). Evenkiler nispeten yakın zamana kadar ren geyiği kızakları geliştirmemiştir (32). Bunun yerine ren geyiğini semer hayvanı olarak kullandılar ve genellikle kar ayakkabısı veya kayak kullanarak yaya olarak büyük mesafeler kat ettiler (Vasilevich, 627). Evenki halkı evcilleştirilmiş ren geyiğini yemezlerdi (vahşi ren geyiği avlayıp yemelerine rağmen) ve onları süt için korudular. (Forsyth, 49-50).

Büyük ren geyiği sürüleri çok nadirdi. Çoğu Evenki, genellikle ulaşım için yetiştirildikleri için yaklaşık 25 ren geyiğine sahipti. Bazı komşu kabilelerden farklı olarak Evenkilerde ren geyiği yetiştiriciliğinde, “Ren geyiğinin köpekler tarafından ya da diğer özgül özellikleri ile güdülmesiydi”(Vasilevich, 629). İlkbahar mevsiminden çok erken, kış yerleşkesinden ayrılırlardı ve buzağılama için uygun yerlere taşınırlardı. Birçok hane yaz boyunca hayvanlarını birlikte otlatır ve “özel alanları… çitlerle çevrili tutmaya… yeni doğan buzağıları büyük bir sürüde ezilmelerinden korumaya” dikkat ederlerdi (629).

Kıyafet[değiştir | kaynağı değiştir]

Evenkiler “Orta Sibirya'nın soğuk ama oldukça kuru iklimine ve hareketli hayata uyarlanmış karakteristik bir kıyafet giydi… tozluk ve mokasen ile birlikte kalçalarının etrafında yumuşak ren geyiği veya geyik derisi kısa giysiler veya uyluğa ulaşan uzun esnek botlar giydiler ”(49). Ayrıca, önü kapanmayan ancak bunun yerine önlük benzeri bir bezle kaplanmış bir geyik derisi paltosu giydiler. Bazı Evenkiler kıyafetlerini saçak veya nakışla süsledi (50). Evenki geleneksel kıyafeti her zaman bu unsurlardan oluşuyordu: hayvan derisinden yapılmış peştamal, tozluk ve çeşitli uzunluklarda botlar (Vasilevich, 641). Ayrıca yüz dövmesi de çok yaygındı.

Avcılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel Evenk ekonomisi, otlatıcılığın (atların veya ren geyiğinin), balık avının ve avlanmanın bir karışımıydı. Ohotsk Denizi yakınında yaşayan Evenkiler fok avladı, ancak taygada yaşayanların çoğu, geyik, vahşi ren geyiği ve kümes hayvanı en önemli av hayvanlarıydı. Diğer hayvanlar arasında “karaca, ayı, kutup porsuğu, vaşak, kurt, Sibirya dağ sıçanı, tilki ve samur” vardı (Vasilevich, 626). Çarlık hükûmeti tarafından kürk vergisi uygulanıncaya kadar tuzak kurmak önemli değildi. 18. yüzyılda silahlanmadan önce Evenkiler çelik yay ve oklar kullandı. Avcılar, ana av teçhizatlarının yanı sıra, ayı avı için gür taygadan geçerken balta yerine kullanılan uzun bir sap üzerinde büyük bir bıçak ya da bir mızrak olan pike taşıyorlardı (626). Evenkiler hayvanlara ve doğanın tüm unsurlarına derin saygı duyar: "Bir hayvana, kuşa veya böceğe eziyet etmek yasaktır ve yaralı bir hayvan derhal kesilmelidir. Öldürülen bir hayvanın kanını dökmek veya kirletmek yasaktır. Yırtıcılar tarafından kovalanmaktan kurtarılan ya da doğal bir felakette yardım için bir kişiye gelen hayvanları veya kuşları öldürmek yasaktır." (Sirina, 24).

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Evenki ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; gks isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; auto isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; auto1 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; auto2 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ "Ewenki, Solon" (PDF). Asiaharvest.org. 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.
^ "Ewenki, Tungus" (PDF). Asiaharvest.org. 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.
^ Шубин А. Ц. Краткий очерк этнической истории эвенков Забайкалья (XVIII-XX век). Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1973. С. 64, 65 (Rusça)

[gks-1] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; gks isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[auto-2] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; auto isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[auto1-3] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; auto1 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[auto2-4] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; auto2 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[solon-5] "Ewenki, Solon" (PDF). Asiaharvest.org. 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.

[tonggusi-6] "Ewenki, Tungus" (PDF). Asiaharvest.org. 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.

[zabaykal-7] Шубин А. Ц. Краткий очерк этнической истории эвенков Забайкалья (XVIII-XX век). Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1973. С. 64, 65 (Rusça)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Evenkiler anlamı nedir