Ermenistan'daki Yahudilerin tarihi

Ermenistan Yahudileri
יהדות ארמניה
Հրեաներ
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Ermenistan	750
Diller
	Ermenice, İbranice
Din
	Musevilik

Ermenistan'daki Yahudilerin tarihi 2000 yıl öncesine dayanır.

Ermenistan Krallığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tournebize, Yahudilerin Asurlular tarafından Habur Vadisi yerine direkt Ermenistan'a sürüldüğünü, Kevork Aslan ise Samariye Yahudilerinin Ermenistan'a sürüldüğünü belirtir.

Büyük miktarda bir Yahudi nüfusu M.Ö. 1. yüzyılda Ermenistan'a yerleşti. Şehirlerden Vartkesavan önemli bir ticaret merkezi haline geldi.^[1] II. Dikran İsrail'den çekilirken 10.000 Yahudiyi kendi safhasına çekip Ermenistan Krallığı'na getirmeye ikna etti. Böylece Ermenistan'da bir Yahudi cemaati kurulmuş oldu. Ermenistan'ın diğer nüfusu gibi Yahudiler de ülkeyi bölüp fethetmeye çalışan bölgesel güçlerden nasibini aldı.^[2]

Aydınlatıcı Gregorios Ermenileri Paganlıktan Hristiyanlığa geçiriken bile Yahudiler Yahudi olarak kaldı. Moses Khorenatsi gibi Ermeni tarhiçilere göre II. Dikran Suriye'yi ve muhtemelen kuzey İsrail'i işgal edip İsrail'deki Yahudileri Ermenistan'a sürdü.^[3] Farslılar da Yahudi aileleri Ermenistan'dan İsfahan'a sürdü.

Yahudi ailelerin sürüldüğü şehir	Aile sayısı
İsrail diyarından Ermenistan'a sürülen Yahudiler^[4]
Artaşat	9,000
Eçmiadzin	?
Yervandaşat	30,000
Sarehavan	8,000
Zarişat	14,000
Van	18,000
Naçdsavan	16,000

1999'da Vayots Dzor'a bağlı Yeghegis köyünde Orta Çağ dönemine ait Yahudi mezarlığı bulundu. Bulunan 64 mezar taşından 18 tanesinde İbranice 2 tanesinde de Aramice yazılar bulundu. Bu mezarlıklardan en eskisi 1266 yılına aittir.^[5]

Sovyetler döneminde Ermenistan[değiştir | kaynağı değiştir]

19. yüzyılın başlarında Doğu Ermenistan Rusların hakimiyeti altına girince Polonya ve İran'dan Yahudiler Erivan'a yerleşip Aşkenaz ve Mizrahi cemaatleri kurdular. Ermenistan bir Sovyet cumhuriyeti haline gelidiğinde burasının Rusya ve Ukrayna'dan daha hoşgörülü olması sebebiyle Yahudi göçü arttı. II. Dünya Savaşı'ndan sonra Yahudi nüfusu 5000'e kadar çıktı. Sovyetler Birliğinin çözülmesinden sonra halka sunulan hizmetlerin yetersizliğinden Yahudiler ülkeyi terk etmeye başlayınca nüfus 750 kişiye kadar düştü. Az nüfusa ve karışık evliliklere rağmen cemaatin varlığını sürdürmesi için istekle çalışılmaktadır.^[2]

Bugün[değiştir | kaynağı değiştir]

1985 ile 1991 arası Dünya Satranç Şampiyonu Garry Kasparov, kısa öykü yazarı Sergei Dovlatov ve Ermenistan'ın ilk cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan'ın eşi Lyudmila Yahudi kökenli Ermenistanlılardan bazılarıdır.

Küçük bir cemaat olan, ataları Yahudiliği seçen Subbotnik Yahudilerinin nüfusu her geçen gün azalmaktadır.^[6]

Ermenistan'da antisemitizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Her ne kadar Ermenistan'la İsrail'in ilişkileri iyiyse de bazı anti-Yahudi unsurlar hala mevcuttur.

Nisan 1998'de, ünlü politikacı analist ve ekonomist İgor Muradyan Ermenistan'ın önde gelen gazetelerinden Ermenistan'ın Sesi isimli gazetede antisemitik bir makale yayınladı. Muradyan, tarihteki Ermeni-Yahudi ilişkilerinin "Aryan ve Semit" ırkının çelişkileriyle dolu olduğunu belirtir. Yahudilerin etnik kargaşa yarattığını, Dağlık Karabağ sorununda parmakları olduğunu, İsrail'in Türkiye ile iyi ilişkileri olduğundan ülkedeki Yahudilerin devlet güvenliğine sakıncalı olduğunu savunur.^[7]

Romen Yepiskoposyan'ın 2002'de yazdığı Milli Sistem isimli kitabında Yahudilerle Türklerin Ermenilerin bir numaralı düşmanı olduğunu; Holokost'un Siyonistlerin Ari ırkını karalamak için uydurduğu bir yalan olduğunu ve gaz odalarında kimsenin ölmediğini hatta gaz odalarının bulunmadığını söylemiştir.^[8] Kitabın tanıtımında konuşmacı "milli gelişme ve tarihi anlama" açısından bu kitabın okullarda okutulması gerektiğini savunmuş ve tanıtım sonrasında Ermeni Kırımının Yahudiler tarafından yapıldığı ima edilmiştir.

Benzer suçlamalar milliyetçi Ermeni Aryan Düzeni (AAO)'nin lideri Armen Avetssian tarafından da yapılmıştır. Avetssian, 11 Şubat 2002'de İsrail Ermeni Kırımını tanımaması sebebiyle İsrail Büyükelçisi Rivka Kohen'i persona non grata ilan etti.^[9] 2004'te AAO'nun yayın organı Ermeni-Aryan gazetesinde bu uç fikirler devam edince AAO partisi Ermeni Milliyetçi Cephe'den çıkarıldı.^[10]

Kısa bir süre sonra Ermeni Halk Partisi lideri ve "ALM" televizyon kanalının sahibi Tigran Karapetyan kanalındaki bir talk-show programında, Yahudileri Ermeni Kırımında Osmanlılarla işbirliği yapmakla suçladı. Konuklardan Armen Avetissian "Ermeni Aryanların Yahudi-Masonlarla savaşmaya devam edip yuvalarındaki şeytanı bastıracaklarını" dile getirdi. Ermenistan'daki Yahudi cemaatine atfen "Kendini Yahudi olarak gösteren 700 Yahudiyi ve gizli 50.000 Yahudiyi Aryanlar Yahudi şeytanını temizlerken ortaya çıkaracaktır" dedi. Ülkenin Yahudi konseyi endişelerini hükûmete ve bazı insan hakları örgütlerine bildirip etnik düşmanlığın durdurulmasını ve ALM kanalının kapatılmasını talep etti. Fakat bu istekler dikkate alınmadı.^[10]

23 Ekim 2004 tarihinde Etnik ve Dini Azınlık Sorunu Departmanı lideri Hranoush Kharatyan Yahudilerin Şabat ayinlerinde Yahudi olmayanlara karşı düşmanlık yapmaları, onlara birer hayvan muamelesi yapıp tükürmeleri tavsiye edildiğini belirtti.^[10] Kharatyan ayrıca Yahudileri anti-Hristiyan aktivitelerde bulunmakla suçladı.^[11]

Ermenistan Yahudi Konseyi cumhurbaşkanı Robert Koçaryan'a gönderdiği açık mektupta ülkede artan antisemitizmden kaynaklanan endişelerini dile getirdi. Armen Avetssian buna cevap olarak Iravunq gazetesinde bir antisemitik makale daha yayınlayıp "ülkesinde Yahudi azınlık bulunan her devletin istikrarı tehlike altındadır" diye yazdı. Yahudi Konseyi lideri Rimma Varzhapetian hükûmetin antisemitik hareketleri durdurması için ısrar edince Avetissian 24 Ocak 2005'te tutuklandı. Ermenistan Yazarlar birliği başkanı Levon Ananyan ve bestekâr Ruben Hakhverdian bu tutuklamaya karşı çıktı.^[12]^[13]

Eylül 2006'da Amerikan şirketi olan Global Gold'un başkanı için Ermenistan Doğayı Koruma Bakanı Vardan Ayvazyan "cıfıt" kelimesini kullandı.^[14]^[15] Rimma Varzhapetian'ın protestosu sonucu Aivazian Yahudilere karşı kasten söylenmiş bir kelime olmadığını sadece Global Gold'u bağladığını dile getirdi.

23 Aralık 2007'de Yerevan'daki Holokost anıtı vandalizme uğrayıp siyah boyayla gamalı haç çizilmiştir.^[16]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Xorenazi II, 65
^ ^a ^b "Advocates on Behalf of Jews in Russia, Ukraine, the Baltic States, and Eurasia: Armenia and Jews". 22 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.
^ The Arabs in Antiquity: Their History from the Assyrians to the Umayyads - Page 347 by Jan Retsoe
^ The Jews in Pagan Armenia, by Jacob Neusner p.231
^ Arthur Hagopian, "Armenians Renovate Unknown Jewish Cemetery", Armenian News Network, May 3 2009.
^ "Advocates on Behalf of Jews in Russia, Ukraine, the Baltic States, and Eurasia: Small community in Armenia strives to preserve its heritage". 29 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.
^ "Union of Council for Soviet Jews: Antisemitism in Georgia, Azerbaijan, and Armenia". 8 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.
^ Antisemitic Book Presented in Armenia; Jewish Leader Heckled 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 20 February 2002. Retrieved 27 November 2006.
^ “Armenian Aryan Party” Criticizes Israeli Ambassador 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 21 February 2002. Retrieved 27 November 2006.
^ ^a ^b ^c Antisemitism in Armenia 21 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Rimma Varzhapetian. The Euro-Asian Jewish Congress (retrieved 6 September 2006)
^ Armenian Official Says Jews "Anti-Christian" 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 21 October 2004. Retrieved 27 November 2006.
^ Intelligentsia Demands from Prosecutor 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (in Russian). A+ News. 18 February 2005. Retrieved 27 November 2006
^ Armenian Parliament Deputies, Ombudsman Demand Release of Detained Anti-Semite 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 1 February 2005. Retrieved 27 November 2006.
^ Jews of Armenia Outraged by Nature Protection Minister's Statements 25 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ "Armenian Jewish Community Leader Criticizes Environment Minister for Antisemitic Comment". 4 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.
^ "The Jerusalem Post, December 23, 2007". 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2020.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeni çeyreği

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

(İngilizce) Jews in Armenia - A documentary by Vartan Akchyan (aired on PBS Dec. 9, 2008)
(İngilizce) Jews of Armenia14 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
(Ermenice) Hetq Online: There Have Always Been Jews in Armenia by Hasmik Hovhannisyan
(Ermenice) (İngilizce) (Fransızca) (Rusça) Hetq Online: Photo Story: Armenian Jews Celebrate Passover, Text by Hasmik Hovhannisyan, Photos by Nelli Shishmanyan
(Ermenice) (İngilizce) (Fransızca) (Rusça) Hetq Online: The Jewish Community of Sevan
Armenian Jews

[1] Xorenazi II, 65

[arm-jews-2] "Advocates on Behalf of Jews in Russia, Ukraine, the Baltic States, and Eurasia: Armenia and Jews". 22 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.

[3] The Arabs in Antiquity: Their History from the Assyrians to the Umayyads - Page 347 by Jan Retsoe

[4] The Jews in Pagan Armenia, by Jacob Neusner p.231

[5] Arthur Hagopian, "Armenians Renovate Unknown Jewish Cemetery", Armenian News Network, May 3 2009.

[6] "Advocates on Behalf of Jews in Russia, Ukraine, the Baltic States, and Eurasia: Small community in Armenia strives to preserve its heritage". 29 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.

[southcaucasus-7] "Union of Council for Soviet Jews: Antisemitism in Georgia, Azerbaijan, and Armenia". 8 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.

[8] Antisemitic Book Presented in Armenia; Jewish Leader Heckled 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 20 February 2002. Retrieved 27 November 2006.

[9] “Armenian Aryan Party” Criticizes Israeli Ambassador 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 21 February 2002. Retrieved 27 November 2006.

[eajc-10] Antisemitism in Armenia 21 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Rimma Varzhapetian. The Euro-Asian Jewish Congress (retrieved 6 September 2006)

[11] Armenian Official Says Jews "Anti-Christian" 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 21 October 2004. Retrieved 27 November 2006.

[12] Intelligentsia Demands from Prosecutor 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (in Russian). A+ News. 18 February 2005. Retrieved 27 November 2006

[13] Armenian Parliament Deputies, Ombudsman Demand Release of Detained Anti-Semite 4 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Union of Councils for Soviet Jews. 1 February 2005. Retrieved 27 November 2006.

[14] Jews of Armenia Outraged by Nature Protection Minister's Statements 25 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[15] "Armenian Jewish Community Leader Criticizes Environment Minister for Antisemitic Comment". 4 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2010.

[16] "The Jerusalem Post, December 23, 2007". 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

g t d Avrupa'daki Yahudilerin tarihi
Egemen devletler	Almanya Andorra Arnavutluk Avusturya Azerbaycan Belarus Belçika Birleşik Krallık Bosna-Hersek Bulgaristan Çekya Danimarka Ermenistan Estonya Finlandiya Fransa Gürcistan Hırvatistan Hollanda İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya İzlanda Karadağ Kazakistan Kıbrıs Cumhuriyeti Kuzey Makedonya Letonya Lihtenştayn Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta Moldova Monako Norveç Polonya Portekiz Romanya Rusya San Marino Sırbistan Slovakya Slovenya Türkiye Ukrayna Yunanistan
Sınırlı tanınmış olan devletler	Abhazya Güney Osetya Kosova Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Transdinyester
Bağımlı ve diğer bölgeler	Åland Aynoroz Cebelitarık Faroe Adaları Gagavuzya Guernsey Jersey Man Adası Svalbard

g t d Asya'daki Yahudilerin tarihi
Egemen devletler	Afganistan Azerbaycan Bahreyn Bangladeş Bhutan Birleşik Arap Emirlikleri Brunei Çin Doğu Timor Endonezya Ermenistan Filipinler Güney Kore Gürcistan Hindistan Irak İran İsrail Japonya Kamboçya Katar Kazakistan Kıbrıs Cumhuriyeti Kırgızistan Kuveyt Kuzey Kore Laos Lübnan Maldivler Malezya Mısır Moğolistan Myanmar Nepal Özbekistan Pakistan Rusya Singapur Sri Lanka Suriye Suudi Arabistan Tacikistan Tayland Türkiye Türkmenistan Umman Ürdün Vietnam Yemen
Sınırlı tanınmış olan devletler	Abhazya Filistin Güney Osetya Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Tayvan
Bağımlı ve diğer bölgeler	Ağrotur ve Dikelya Britanya Hint Okyanusu Toprakları Christmas Adası Cocos Adaları Hong Kong Makao
Kategori

Ermenistan'daki Yahudilerin tarihi ne demektir