Azerbaycan Yahudileri

Azerbaycan Yahudileri
*cuhudlar*
ז'אוּהאוּרו
	8900
Diller
	Azerice, Cuhuri, Rusça, Gürcüce
Din
	Yahudilik

Azerbaycan Yahudileri (Cuhuri: çuhuro/жугьуро/ז'אוּהאוּרו; İbranice: אידם; Azerice: cuhudlar, yəhudilər; Rusça: евреи) Azerbaycan'da yaşayan Yahudilere denir.

Dağılım[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihsel olarak Azerbaycan Yahudileri Cuhuro, Aşkenazi ve Gurjim gibi bulundukları alt gruplarca tarif edilirler. Azerbaycan bir süre Kırımçaklar, Kürt Yahudileri ve Buhara Yahudilerine ve İbrani kökenli olmayan Subbotnik ve Ger Yahudilerine de ev sahipliği yapmaktaydı. 2002 kayıtlarına göre Azerbaycan'daki Yahudi nüfusu 8900 kişidir ve bunların 5500'ünü Dağ Yahudileri oluşturmaktadır.^[1] Birkaç bin kişi de karışık evliliklerden dünyaya gelmiştir.^[2] Yahudiler genelde Bakü, Sumgayıt, Kuba, Oğuz Rayonu ve Kırmızı Kasaba'da yaşamaktadır. Kırmızı Kasaba, dünyada, Dağ Yahudilerinin çoğunluğu oluşturduğu tek yerleşim birimidir. Şamahı Rayonunda 1920'den beri Yahudi varlığından söz edilemez.^[2]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan'daki Yahudilerin tarihi, içinde Lezgi, Sahur, Azeri ve Udi halklarını barındıran tarih öncesi Albanya Krallığı'na kadar uzanır. 1990'daki Arkeolojik çalışmalarda Bakü civarında 7.yy'a ait bir Yahudi yerleşim birimine ve Guba'nın 25 km güneydoğusunda eski bir sinagoga rastlanmıştır.^[2]

Bakü'deki ilk dini bina 1862'de kurulup bu bina 1896'da sinagoga çevrildi. 19.yy'ın sonlarında birkaç sinagog daha inşa edildi. İlk korolu sinagog 1910'da yine Bakü'de hizmete girdi.^[3]

19.yy'ın sonlarında Rus İmparatorluğu altındaki Bakü Siyonizm hareketinin merkezlerinden biri oldu.^[3] Hovevei Zion 1891'de kuruldu ve bunu 1899'daki ilk siyonist örgüt takip etti. Bu hareket, hayatı kısa süren Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nde güçlüydü ve 1919'da Yahudi Halk Üniversitesi açıldı; düzenli aralıklarla Yidiş, İbranice, Cuhuri ve Rusça basımlar yapılıp okullar, lokaller, hayır kuruluşları ve kültür kurumları açıldı.^[2]

Sovyetleşme sürecinde tüm siyonist activiteler ve İbranice kaynaklar yasaklandı. 1920'lerin başlarında birkaç yüz Dağ Yahudi ailesi Azerbaycan ve Dağıstan'dan ayrılıp Filistin'de Tel Aviv'e yerleşti. Bir sonraki göç dalgası, Yahudilerin İsrail'e göç yasağının kaldırılmasıyla 1970'lerde gerçekleşti. Azerbaycan Yahudilerinin en kalabalık olduğu 1970'lerde ülkede 41,288 Yahudi vardı ve bunların 3000'i 1972 ve 1978 yılları arasında İsrail'e göç etti.^[2]

Azerbaycanlı göçmen Yahudilerinin çoğu Tel Aviv ve Hayfa'ya yerleşti. Dağ Yahudilerinin New York ve Toronto'da hatırı sayılır büyüklükte cemaatleri vardır.

Avrupa'nın en büyük sinagogu 9 Mart 2003'te Bakü'de açıldı. Ayrıca 2003'ten beri hizmet veren bir de Yahudi okulu bulunmaktadır. Bugün Bakü'de hizmet veren üç, Kuba'da iki ve Oğuz Rayonunda bir sinagog bulunmaktadır.^[4]

Dağ Yahudileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Dağ Yahudilerinin kökeni ve Kafkasya'ya yerleşmeleriyle ilgili çeşitli teoriler ortaya atılmıştır. Bu teorilerden en kabul göreni Dağ Yahudilerinin Orta Çağ'ın başlarında İran'dan ya da İslami fetihler sebebiyle Bizans İmparatorluğu'ndan geldiğidir. Kura nehrinin sol yakasında Albanya'ya yerleşen Yahudiler kuzeylerindeki Kıpçak Hazar Kağanlığıyla temasa geçti. Bu Yahudi cemaatleri sebebiyle Hazarlar Yahudiliği devlet dini olarak seçmiştir.^[2]

Bunun takip eden yüzyıllar boyunca Dağ Yahudileri kuzeye doğru hareket etmiş Oğuz Türklerinin bölgeye yerleşmesine yol açmıştır. Nüfuslarındaki artış İran'dan gelen Yahudilerle desteklendi. Orta Çağın sonunda Gilan Yahudileri Oğuz'a yerleşti. Bu çağda Dağ Yahudileri Akdeniz Yahudileriyle ekonomik ve kültürel bağ kurdular. Sovyetleşme sürecine kadar tarımcılık ve kumaş ticaretini meslek edindiler. Bazı aileler poligamistti.^[2] 1730'da, Safevi Devleti'nden ayrılan Kuba Hanı Huseyn Ali'nin çıkardığı karanameyle Yahudiler mülk sahibi olmaya hak kazandı.^[5]

1926 Sovyet nüfus sayımına göre toplam Yahudi nüfusunun çeyreğini oluşturan 7500 Dağ Yahudisi vardı.^[6] Sovyetler Birliği'nin son dönemlerindeki Dağ Yahudilerinin nüfusu tam olarak bilinmektedir çünkü bu Yahudiler Sovyetlerin antisemitik tavırları sebebiyle kendilerini Tat olarak tanıttılar.^[2]^[7] Araştırmacılar, Tat halkıyla Dağ Yahudilerinin aynı kökten geldiği teorilerine şiddetle karşı çıkarlar.^[8]^[9]

Dağ Yahudileri bugün Azerbaycan'daki Yahudi toplumu içindeki önemli grubu oluşturmaktadır. Tat dilinin belirgin bir lehçesi olan ve Cuhuri denen bir dil konuşmaktadırlar. Bu dile Yahudi Tatçası da denir. Nüfusun çoğunluğu birden fazla dil bilmektedir; Cuhuri'nin yanı sıra Azerice ve/veya Rusça da bilmektedirler.

Aşkenaz Yahudileri[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk Aşkenaz Yahudileri Bakü'ye 1811'de geldi fakat Azerbaycan'a toplu göçler 1870'lere kadar başlamadı. İstikrarlı göçler sayesinde 1910'da Aşkenaz Yahudilerinin nüfusu Dağ Yahudilerininkini geçti. Daha çok petrol zengini Bakü'ye yerleştiler. Rus İmparatorluğu'nun önde gelen petrol şirketi Hazar-Karadeniz Şirketi Alman Yahudisi Rothschild ailesi tarafından kuruldu. Aşkenazlar 1940'ların sonlarına kadar Azerbaycan'a göç etmeye devam ettiler, bunların çoğunu II.Dünya Savaşı'nda evlerinden çıkarılan Rus, Ukrayna ve Beyaz Rusya'dan mülteci Yahudiler oluşturdu.^[2]

Aşkenazlar, Azerbaycan politikasında aktif rol aldılar. Kiev kökenli Dr.Yevsei Gindes Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Sağlık Bakanlığına getirildi. Ayrıca 26 Bakü Sovyeti hükûmet başkanından 6'sı Aşkenaz Yahudisiydi. 1912'de kayıtlı avukat ve doktorların üçte biri Aşkenaz idi.^[2]

1972 sonrası İsrail'e yapılan göçlerden Yahudiliğin bu alt grubu da nasibini aldı. Nüfuslarındaki azalmayla 1990'ların ortalarında Yahudi nüfusunun çoğunluğunu tekrar Dağ Yahudileri oluşturmaya başladı.

Çar ve Sovyet döneminde Azerbaycan'daki çoğu göçmen gibi Aşkenazların dilleri de Ruslaştı. Aşkenazların çoğu Rusçayı bilmekle beraber bazıları Azerice de biliyordu. Yidiş dilini bilenlerin sayısı bilinmemektedir.

Diğer Yahudi alt gruplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çarlık döneminden önce yerel Yahudi cemaatlerinin Gürcistan Yahudileri ile bir bağı olup olmadığı bilinmemektedir fakat 1910'larda Gürcistan Yahudilerinin Bakü'deki varlığı ve kendilerine ait bir eğitim merkezi olduğu bilinmektedir. Bugün birkaç yüz Gürcü Yahudisi Azerbaycan'da yaşamaktadır.^[2]

1827'de Yahudi Aramicesi konuşan Kürdistan Yahudilerinden bazıları Azerbaycan'a yerleşti 1919-1939 arası Bakü'de Kürdistan Yahudilerinin bir sinagogu bulunmaktaydı. Sovyetleşmeden sonra Stalinist Sovyet hükûmetince pek hoş karşılanmayan Kürt Yahudileri 1951'de Kafkasya'dan çıkarıldı.^[2]

Dünyada sadece 2500 kişi olan Kırımçaklardan 1989'da 41 tanesi Azerbaycan'da yaşamaktaydı. Buhara Yahudilerinin nüfusu ise 88'di.^[10]

Gerler ve Subbotnikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Gerler ve Subbotnikler Rusya'nın değişik yerlerinde 1820'lerde Yahudiliğe geçmiş etnik gruplardır. 1839-1841'de Çar hükûmeti bu kişileri bugün Azerbaycan'ın bulunduğu Güney Kafkasya'ya sürdü. Buraya vardıklarında eski adı Astrahan-Bazar olan Celilabad'ın en büyük yerleşim birimlerinden Privolnoye'ye yerleştiler. Burası sonraları Rusya'nın en büyük Yahudi-Rus yerleşim birimlerinden biri oldu. Sovyet döneminin sonlarına doğru Ger ve Subbotnik halkın Azerbaycan'daki nüfusu 5000'di. 1997'de ise sadece 200 kişi kaldı ve bunların çoğu Rusya'ya göç etmeyi planladığından ülkedeki bu cemaat yok olmak üzeredir.^[11]

Cemaat yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

1960'ların başında Azerbaycan Yahudi cemaatinde kültürel canlanma tekrar başladı. Samizdatlar basılmaya başlandı. 1987'de Bakü ve Sumgayıt'ta birçok kültürel ve Siyonist örgütler tekrar kuruldu ve Sovyetler Birliğinde ilk yasal İbranice dersleri Bakü'de öğretilmeye başlandı.

Yahudi dilleri öğretimi 1930 ve 40'larda Kremlin tarafından kaldırılıp Yidiş ve Cuhuri dil eğitimi Rusça ile değiştirildi. Sovyetler Birliği'nin çöküşünün ardından 1994'te dini eğitim veren bir yeşiva ve 1999'da Or Avner Habad Gündüz Okulu açıldı. 1994'te bir devlet üniversitesinde İbranice eğitimi başlayıp iki lisede de seçmeli ders olarak sunuldu.^[2] Yahudi çalışmalarına adanan Or Avner Habad Merkezi ise 31 Mayıs 2007'de Bakü'de açıldı. Bu merkez gündüz okulu, yuva, yurt, bilim departmanı ve kütüphane vs. servisleri sunmak amacıyla kuruldu.^[12]

2007 itibarıyla Bakü'de Aşkenazlara, Cuhurolara ve Gurjimlere hizmet eden üç adet sinagog bulunmaktadır. Cuhuroların sinagogu Kafkasların en büyüğüdür. Kuba'nın yakınlarındaki Kırmızı Kasaba'da iki, Oğuz'da da bir sinagog bulunmaktadır. Privolnoe'deki Gerlere ait sinagog 1990'lardaki dış göçlerle azalan nüfus sebebiyle muhtemelen aktif halde değildir.

2005'te Yahudi asıllı Yevda Abramov Azerbaycan Millî Meclisi'nde vekillik yapmaktadır.

Azerbaycan'da antisemitizm[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD Demokrasi, İnsan Hakları ve İşçilik Bürosu'nun 5 Ocak 2005'te sunduğu Küresel Anti-Semitizm raporuna göre ülkede Yahudilere karşı ön yargı ve ayırımcılık olaylarının ender görüldüğü, münferit antisemitik hareketlere hükûmetin anında el attığı belirtilmiştir. Aynı raporda hükûmetin Yahudilere karşı yapılan saldırılara göz yummadığı ve bu saldırıları hoş görmediği dile getirilmiştir.^[13]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Free Political Journal
Official Web-Site of Azerbaijani Jews
Humanitarian Association of Jewish Women of Azerbaijan 26 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Chabad centres in Azerbaijan 11 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Jewish Azerbaijan 14 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Union of Councils for Soviet Jews. FSUMonitor:Azerbaijan

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ (Rusça) Ethnic Composition of Azerbaijan According to the 1999 Census 6 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Arif Yunusov. Demoscope.ru
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m (Rusça) The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan 16 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ ^a ^b (Rusça) The Electronic Jewish Encyclopædia: Baku 15 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "Religion in Azerbaijan". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020.
^ Azeri Jews: Centuries of coexistence in Azerbaijan 18 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Gabriel Lerner. The Jewish Journal. 11 August 2007. Retrieved 23 February 2008
^ The All-Soviet Population Census of 1926 10 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Demoscope.ru
^ (Rusça) The Eurasian Jewish Congress: the Jewish Community of Azerbaijan 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ (Rusça) From the History of the Jews of Dagestan 28 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by I.Semenov
^ (Rusça) Polyethnicity in Dagestan 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by L.Landa
^ "The All-Soviet Population Census of 1989: Azerbaijan". 26 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2010.
^ Brief Report on the Expedition to Azerbaijan in June 1997 16 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by V.Dymshits. Centre for the Creation of the Jewish Museum in Saint Petersburg
^ (Rusça) Mehriban Aliyeva Participated in Groundbreaking for Jewish School 28 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Day.az. 1 June 2007. Retrieved 25 June 2007
^ "Report on Global Anti-Semitism released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, January 5, 2005". 31 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2010.

[1] (Rusça) Ethnic Composition of Azerbaijan According to the 1999 Census 6 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Arif Yunusov. Demoscope.ru

[eleven-az-2] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m (Rusça) The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan 16 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[eleven-b-3] (Rusça) The Electronic Jewish Encyclopædia: Baku 15 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[4] "Religion in Azerbaijan". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020.

[5] Azeri Jews: Centuries of coexistence in Azerbaijan 18 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Gabriel Lerner. The Jewish Journal. 11 August 2007. Retrieved 23 February 2008

[6] The All-Soviet Population Census of 1926 10 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Demoscope.ru

[7] (Rusça) The Eurasian Jewish Congress: the Jewish Community of Azerbaijan 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[8] (Rusça) From the History of the Jews of Dagestan 28 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by I.Semenov

[9] (Rusça) Polyethnicity in Dagestan 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by L.Landa

[10] "The All-Soviet Population Census of 1989: Azerbaijan". 26 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2010.

[11] Brief Report on the Expedition to Azerbaijan in June 1997 16 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by V.Dymshits. Centre for the Creation of the Jewish Museum in Saint Petersburg

[12] (Rusça) Mehriban Aliyeva Participated in Groundbreaking for Jewish School 28 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Day.az. 1 June 2007. Retrieved 25 June 2007

[13] "Report on Global Anti-Semitism released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, January 5, 2005". 31 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2010.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

g t d Avrupa'daki Yahudilerin tarihi
Egemen devletler	Almanya Andorra Arnavutluk Avusturya Azerbaycan Belarus Belçika Birleşik Krallık Bosna-Hersek Bulgaristan Çekya Danimarka Ermenistan Estonya Finlandiya Fransa Gürcistan Hırvatistan Hollanda İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya İzlanda Karadağ Kazakistan Kıbrıs Cumhuriyeti Kuzey Makedonya Letonya Lihtenştayn Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta Moldova Monako Norveç Polonya Portekiz Romanya Rusya San Marino Sırbistan Slovakya Slovenya Türkiye Ukrayna Yunanistan
Sınırlı tanınmış olan devletler	Abhazya Güney Osetya Kosova Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Transdinyester
Bağımlı ve diğer bölgeler	Åland Aynoroz Cebelitarık Faroe Adaları Gagavuzya Guernsey Jersey Man Adası Svalbard

g t d Asya'daki Yahudilerin tarihi
Egemen devletler	Afganistan Azerbaycan Bahreyn Bangladeş Bhutan Birleşik Arap Emirlikleri Brunei Çin Doğu Timor Endonezya Ermenistan Filipinler Güney Kore Gürcistan Hindistan Irak İran İsrail Japonya Kamboçya Katar Kazakistan Kıbrıs Cumhuriyeti Kırgızistan Kuveyt Kuzey Kore Laos Lübnan Maldivler Malezya Mısır Moğolistan Myanmar Nepal Özbekistan Pakistan Rusya Singapur Sri Lanka Suriye Suudi Arabistan Tacikistan Tayland Türkiye Türkmenistan Umman Ürdün Vietnam Yemen
Sınırlı tanınmış olan devletler	Abhazya Filistin Güney Osetya Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Tayvan
Bağımlı ve diğer bölgeler	Ağrotur ve Dikelya Britanya Hint Okyanusu Toprakları Christmas Adası Cocos Adaları Hong Kong Makao
Kategori

Azerbaycan'daki Yahudilerin tarihi nedir?, Azerbaycan'daki Yahudilerin tarihi anlamı nedir?, Azerbaycan'daki Yahudilerin tarihi ne demektir?