Ermeni mimarisi, Ermeni halkı tarafından tarih boyunca yaratılmış olan mimari eserlerden oluşur. Bu mimari üslubu kesin coğrafi veya kronolojik sınırlar içinde konumlandırmak zordur,^[1] ancak anıtlarının birçoğu tarihi Ermenistan ve Ermeni Yaylası bölgelerinde bulunmaktadır.^[2] Farklı görüşler olsa da Ermeni mimarisinin en güzel örneklerinin yedinci yüzyıl ve Orta Çağ kiliseleri olduğu kabul edilir.

Ermeni mimarisinin ortak özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeniler Hristiyanlığı kitlesel olarak kabul eden ilk halktır. Bu yüzden Ortaçağ Ermeni mimarisi ve özellikle Ermeni kiliseleri, kendine has özellikler barındıran ilk ulusal mimari anlayış olduğu düşünülmektedir.

Ortak özellikler şunları içerir:

• Büyük Ağrı'nın volkanik konisini anımsatan sivri kubbeler. Konik veya yarı konik radyal olarak bölümlere ayrılmış kubbe veya kubbecikler, silindirik bir kasnak (genellikle dışta çokgen, çoğunlukla sekizgen)
• Yüksekliği kilisenin uzunluğunu aşan tüm yapının dikey vurgusu ^[3]
• Yüksek, dar pencerelerle dikeyliğin güçlendirilmesi ^[3]
• Taş tonozlu tavanlar
• Neredeyse tamamen taştan, genellikle volkanik tüf veya bazalttan malzeme kullanımı.
• İnce kesilmiş tüf kiremitlerden oluşan kompozit bir çatı
• Freskler ve oymalar, iç içe geçmiş ve dönen asma ve yaprakları içermektedir.
• Hem kasnağın bir parçası olarak kubbeyi, tonozlu tavanı hem de dikey duvarları desteklemek için uzun yapısal kemerlerin yoğun kullanımı.
• Hem bazilikalarda hem de kiliselerde kubbeyi desteklemek için kesişen çatılar.
• Figürler dahil olmak üzere dış duvarların heykelsi dekorasyonu.

Ermeni kiliselerinin sınıflandırılması[değiştir | kaynağı değiştir]

Yukarıda belirtilen ortak özelliklerin sınırları içinde, tek tek kiliseler, tasarımcısının zamanını, yerini ve yaratıcılığını yansıtabilecek önemli farklılıklar gösterir. Toros Toramanyan, 20. yüzyılın başlarında bu varyasyonları incelerken aşağıdaki klasik stilleri tasniflemiştir:

Yapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeni mimarisi, depreme meyilli bir bölgede ortaya çıktığı için, bu tehlike göz önünde bulundurularak inşa edilmeye meyillidir. Ermeni binaları tasarımda oldukça alçak ve kalın duvarlı olma eğilimindedir. Ermenistan bol miktarda taş kaynağına ve nispeten az ormana sahiptir, bu nedenle neredeyse her zaman büyük binalar için taş kullanılmıştır. Küçük binalar ve çoğu konut binası normalde daha hafif malzemelerden inşa edilmiştir ve terkedilmiş Orta Çağ başkenti Ani'de olduğu gibi neredeyse hiçbir erken örnek hayatta kalmamıştır.

Binalarda kullanılan taş, yapıya tek tip bir renk vermek için genellikle aynı yerden çıkarılırdı. Farklı renkteki taşların kullanıldığı durumlarda, genellikle kasıtlı olarak çizgili veya dama tahtası deseninde kontrastlanırlardı. Aynı türden öğütülmüş taştan yapılan toz, binalara kusursuz bir görünüm kazandırmak için genellikle tüf levhaların derzleri boyunca uygulandı.^[4] Aynı zamanda inşa eden Romalıların veya Suriyelilerin aksine Ermeniler, büyük yapılar inşa ederken asla ahşap veya tuğla kullanmamışlardır.

Ermeni mimarisi, sağlam binalar üretmek için bir tür beton Kireç harcı, kırık tüf ve çevresinde ince tüf levhalarının tuğla şeklinde düzenlendiği bir çekirdek oluşturan kayaların bir karışımıdır. Yaş harç karışımı kurudukça etrafındaki tüf ile birlikte sağlam beton benzeri bir kütle oluşturur ve tüfün özelliklerinden dolayı zamanla sertleşir. Başlangıçta, kiliselerin yapımında neredeyse hiç çekirdek kullanılmadı, taş bloklar basitçe birbirine yapıştırıldı, ancak mimarlar harç çekirdeklilerin titremelere nasıl dayandığını gördükçe, çekirdeğin boyutu genişledi. Mermer veya başka bir taştan freskler, genellikle daha sonraki bir tarihte bu binaların yan taraflarına yapıştırılmıştır.

Ermeni mimarisinin tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeni mimarisinin kademeli gelişimi.

Hristiyanlık öncesi Ermenistan[değiştir | kaynağı değiştir]

Milattan önce üçüncü binyıl boyunca, tarih öncesi Ermeni mimarisi zaten ayırt ediciydi. En yaygın özelliği, birçok geometrik şekli birleştiren ve nihayetinde bir hücre şekli oluşturan temel çalışmasıydı. Böyle bir mimarinin bir örneği Nahçıvan yakınlarındaki Kültəpə'de bulunabilir. Bu binalar yaklaşık 6-7 metre genişliğinde ve yaklaşık 5 metre yüksekliğindedir.

Kentsel mimari gelenekler ve diğer sanat biçimleri, İsa'dan önceki yıllarda gelişmeye devam etti ve daha sonra Greko-Romen sanatından etkilendi.^[5] Urartu mimarisi, genellikle kompakt bir şekilde inşa edilmiş (Erebuni'deki gibi) kerpiç binaların temelleri olarak kullanılan karmaşık şekilde kesilmiş kayaların kullanımıyla bilinir.

Urartu tapınaklarının alt seviyelerinde masif taş duvarlar ve nispeten küçük, genellikle kare ve yüksek bir iç mekan vardı; genellikle bir kentin en yüksek noktasına yerleştirildiler. Daha yüksek seviyeler, hayatta kalmayan kerpiçteydi ve nasıl ortaya çıktığı tam olarak belli değil. MS 1. yüzyıla ait Garni Tapınağı, tamamen Helenistik bir tarzda, Ermenistan'da herhangi bir tam durumda kalan tek pagan anıtıdır, çünkü diğerleri, III. Tiridates zamanında Hristiyanlaşırken yok edilmiştir.^[6] Garni, kutsal numeroloji ve geometrinin yerel unsurlarını içerir. Tapınağın sütun/sütunlar arası oranı 1/3'tür (1 evrenin birincil sayısıdır ve 3, Greko-Romen Jüpiter, Juno ve Minerva üçlüsünü temsil ettiği için tüm sayıların en kutsalıdır). Garni'nin tasarımı, estetik açıdan güzel olmanın yanı sıra, insanın kaderini yöneten evrensel yasaların yeniden onaylanması olarak görülebilir. Açıları, sütun sayıları ve boyutları dikkatli bir şekilde oluşturulmuş; Ermeni paganlar tanrıları yatıştırmak ve insanlığı onların gazabından korumak istediler. Bu kutsal geometri tüm tapınakta belirgindir. Onu yaratan insanlar için, evrenle olan birlikteliklerinin mükemmel bir tecessümüydü. Kutsal geometrinin çoğunlukla dini yapılarda kullanılmasına rağmen, laik yapıların bazılarında da görülebilir.^[7]

Hristiyan Ermenistan[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyanlığın 301'de Ermenistan'ın resmi dini olarak kabulü, Ermeni mimarisinde eski gelenekleri korusa da yeni gelişmelere de yol açtı.^[5] Ermeni kiliselerini keşfetmek, Orta Çağ Ermenistan'ını anlamamız için kritik öneme sahiptir. Bunun ötesinde, Ermeni kiliseleri bize, görgü tanıklarının son derece nadir olduğu bir dönemde Hristiyan Doğu'nun genel manzarasını anlatıyor. Kiliseler, özgünlük ve meşruiyet mesajlarında, çeşitli dilsel, dini, politik ve etnik gruplar arasında müzakere ederek kamusal hafızayı şekillendirdi ve korudu.^[8]

İlk Ermeni kiliseleri, Aydınlatıcı Aziz Krikor'un emriyle inşa edildi ve genellikle pagan tapınaklarının üzerine inşa edildi ve Hristiyanlık öncesi Ermeni mimarisinin bazı yönlerini taklit etti.^[7]

Ermeni mimarisinde dönemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Klasik ve Orta Çağ Ermeni mimarisi dört ayrı döneme ayrılır.

İlk dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk Ermeni kiliseleri, Ermenistan'ın Hristiyanlığı kabul etmesiyle başlayıp, Arapların Ermenistan'ı işgaliyle biten 4. ve 7. yüzyıllar arasında inşa edildi. İlk kiliseler çoğunlukla basit bazilikalardı, ancak bazılarının yan apsisleri de vardı. 5. yüzyılda merkezdeki tipik kubbe konisi yaygın olarak kullanılmaya başlandı. 7. yüzyıla gelindiğinde, merkezi planlı kiliseler inşa edilmiş ve daha karmaşık bir niş payanda ve yayılan Hrip'simé stili oluşmuştur. Arap istilası sırasında, şimdi klasik Ermeni mimarisi olarak bildiğimiz şeylerin çoğu oluşmuştu.^[9]

Bagratuni canlanması dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar, Ermeni mimarisi, Pakraduni Hanedanlığı'nın himayesinde, Van Gölü bölgesinde yapılan çok sayıda bina ile, hem geleneksel tarzları hem de yenilikleri içeren bir canlanma yaşadı. Güzel işlemeli Haçkarlar bu süre içinde geliştirildi.^[10] Bu süre zarfında, Van Gölü çevresinde yeni bir başkent ve Akdamar Adası'nda buna uygun yeni bir Katedral de dahil olmak üzere birçok yeni şehir ve kilise inşa edildi. Ani Katedrali de bu hanedanlık döneminde tamamlanmıştır. Bu süre zarfında Hağpat ve Haritchavank gibi ilk büyük manastırlar inşa edildi. Bu dönem Selçuklu istilası ile sona ermiştir.

Manastırlar gelişimi[değiştir | kaynağı değiştir]

12-14. yüzyıllar arası Zakaryan hanedanı döneminde Saghmosavank Manastırı, Akhtala manastırın, Kaymaklı Manastırı, Kecharis Manastırı ve Makaravank Manastırı dahi manastır inşasında bir patlama görülmüştür. Manastırlar öğrenme enstitüleriydi ve Orta Çağ Ermeni edebiyatının çoğu bu dönemde yazılmıştır. Timur'un işgali ve Kilikya Ermenistan'ının yıkımı, 250 yıllık mimari ilerlemeyi sona erdirdi.

On yedinci yüzyıl[değiştir | kaynağı değiştir]

Klasik Ermeni inşasında son büyük dönem , genellikle Eçmiadzin gibi mevcut kutsal yerlerde ve Yeni Culfa gibi diaspora topluluklarında bir dizi yeni kilisenin inşa edildiği İran Safevi Şahları dönemindeydi.

On dokuzuncu yüzyıl[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeni mimarisi, Rusların Doğu Ermenistan'a girdiği 19. yüzyılda büyük bir gelişme aşaması yaşadı. Kumayri'nin tarihi bölgesi Alexandropol ve Erivan'da ve şimdi Türkiye Cumhuriyeti'nin bir parçası olan Kars'ta çok sayıda mimari şaheser inşa edildi.

O zamanki Ermeni binaları çoğunlukla siyah tüften yapılmıştı, bu nedenle bu binalar çoğunlukla siyah renkliydi.

19. yüzyıl Ermeni mimarisi galerisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Modern Zamanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

20. yüzyılda Ermeni mimari anıtlarının en üretken mimarlarından biri Bağdasar Arzumanyan'dı . Ermenistan , Erivan'da yerleşik, diğer tasarımlarla birlikte çok sayıda sivil ve kilise binasının mimarıydı. 20. yüzyılın efsanevi mimarları Aleksandr Tamanyan, Rafael Israyelyan, G. Koçar, E. Tigranyan, S. Safaryan vb. Bugün Ermeni mimarisinin ustaları S.Gurzadyan, S. Kalashyan, L. Khristaforyan, R. Asratyan vb.'dir.

Ermeni mimarisinin yıkımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeni karşıtlığının bir sonucu olarak, komşu ülkelerdeki kiliseler, mezarlıklar ve haçkarlar gibi Ermenistan'ın geçmişine ait kalıntılar tahribata maruz kalmıştır. Türkiye veya Azerbaycan'da olduğu gibi bazı durumlarda bu, Ermeni devletinin olası iddialarını engellemek için Ermeni halkının izlerini ortadan kaldırmaya yönelik ulusal kampanyaların bir sonucuydu.

Dünyanın en büyük koleksiyonu eskiden Nahçıvan'daki (bugünkü Azerbaycan) Eski Jugha harabelerinde bulunuyordu. İran topraklarındaki gözlemcilerin raporları (bkz. RFE/RL) ve fotoğrafları, 2005 yılının sonunda, Azeri askerlerinin mezar taşlarını yok etmek için kasıtlı girişimlerde bulunduğunu gösteren ortaya çıktı. Daha yakın tarihli fotoğraflar, tüm mezarlığın yok edildiğini ve sahada bir askeri eğitim alanı inşa edildiğini ortaya koydu.^[11]

Diasporada Ermeni mimarisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermenistan'ın son bin yıldaki çalkantılı geçmişi, dünyanın çeşitli köşelerinde geniş bir Ermeni diasporasının oluşmasına neden oldu. Anavatanlarının geleneklerini sürdürmek isteyen Ermeni toplulukları , Zamość ve L'viv gibi şehirlerdeki Ermeni Mahallelerinin mimari dilini etkiledi. Bu etki, en çok , Ani, Zvartnots ve Etchmiadzin katedralleri gibi tarihi simge yapılara dayanan tasarımların, bu yapıları yeni çevrelerinde inşa etmek için ilham verici şablonlar olarak kullanıldığı Ermeni toplumu tarafından inşa edilen kiliselerin kutsal mimarisinde belirgindir. Bu gelenek, Ermeni göçünün Avrupa ve Orta Doğu'daki geleneksel göç alanlarından Amerika ve Avustralya'ya kaymasıyla günümüze kadar devam etmektedir.

Haçkarlar da Ermeni kimliğinin ek gösterenler haline gelmiştir ve bu şekilde şehirlerde son yıllarda inşa edilmiştir Wroclaw, Kraków'da, Elbląg içinde Polonya, Novi Sad içinde Sırbistan'da, Beyrut içinde Lübnan yanı sıra Dearborn, Michigan . Bunların çoğu aynı zamanda bu yerel topluluklar tarafından Ermeni soykırımını anmak için anıtlar olarak inşa edildi.

Ermenistan'da 20. yüzyıl laik binaları[değiştir | kaynağı değiştir]

• 20th century
• 
  Yerevan opera binası, A. Tamanyan (1926-1939)
• 
  Zafer köprüsü on Hrazdan Nehri
• 
  Erivan'da Ermeni süslemeli konut binası
• 
  Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Meclisi Binası
• 
• 
• 
• 

Ermenistan'da 21. yüzyıl binaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeni dini mimarisi örnekleri

Ermenistan[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Erivan'ın Malatia-Sebastia semtindeki Zvartnots Katedrali'nden sonra modellenen Holy Trinity Kilisesi (2003)
• 
  Narek Katedrali Aziz Gregory (2005) Vanadzor, Ermenistan

Azerbaycan ve Karabağ[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  13. yüzyıl Gandzasar manastırı, Vank köyü yakınlarında
• 
  9. yüzyıl Dadivank manastır içinde Karvachar
• 
  Sos köyü yakınlarındaki 4. yüzyıl Amaras Manastırı
• 
  7. yüzyıl Vankasar Kilisesi Tigranakert yakınlarındaki
• 
  4. yüzyıl Katarovank Hin Tagher köyüne yakın
• 
  19. yüzyıl Bakü'deki Aziz Krikor Lusavoriç Katedrali
• 
  Ghazanchetsots Katedrali, Şuşi
• 
  Kanach Zham, Şuşi
• 
  Tsitsernavank, Tsitsernavank köyü yakınlarında
• 
  Jraberd yakınlarındaki Yerits Mankants Manastırı
• 
  12. yüzyıl Kutsal Meryem Ana Kilisesi, Tsakuri, Artsakh

İran[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Culfa yakınlarındaki Aziz Stepanos Manastırı
• 
  Julfa yakınlarındaki Aziz Thaddeus Manastırı
• 
  Aziz Sarkis Kilisesi (1970), Tahran, İran

Türkiye[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Kars'ta Khtzkonk (Beşkilise) Manastırı
• 
  Elazığ Elazığ Protestan Kilisesi
• 
  Elazığ Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Orta Doğu[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Aziz Gregory Aydınlatıcı - Aziz Elie (Eghishe) Ermeni Katolik Katedrali (1909), Beyrut, Lübnan şehir merkezinde
• 
  Lübnan, Antelias'taki Kilikya Büyük Evi Katolikosluğu'ndaki Kutsal Meryem Ana Katedrali (1940)
• 
  Kutsal Haç Kilisesi (Sourp Nshan), Beyrut şehir merkezinde, Lübnan, Grand Serail bitişiğinde
• 
  Kutsal Meryem Ana Kilisesi (Sourp Asdvadzadzin), Lübnan , Bikfaya'daki Ermeni Ruhban Okulu'nda
• 
  Meryem Ana Ermeni Apostolik kilisesi, Halep
• 
  Halep'teki Kırk Şehitler Ermeni Katedrali'nin 1912'de dikilen çan kulesi
• 
  Suriye, Deir ez-Zor'daki Ermeni Soykırımı Anıt Kilisesi
• 
  Aziz Gregory Aydınlatıcı Ermeni Apostolik Kilisesi (1928), Kahire, Mısır
• 
  Kahire'deki Aziz Gregory Aydınlatıcı Kilisesi'nin içi
• 
  Ürdün Nehri üzerindeki Aziz John the Baptist Ermeni Kilisesi, Al-Maghtas, Ürdün

Kuzey Amerika[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Holy Trinity Ermeni Apostolik Kilisesi (1914) Fresno, Kaliforniya
• 
  Saint Paul Ermeni Kilisesi (1979) Fresno, California
• 
  Aziz Gregory Aydınlatıcı Ermeni Katolik Kilisesi (2001) Glendale, California
• 
  Saint Stepanos Ermeni Kilisesi (1986), Elberon, New Jersey
• 
  Mary Ermeni Apostolik Kilisesi, Toronto (1983), Toronto, Ontario, Kanada

Rusya[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Kutsal Başkalaşım Katedrali, Moskova

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Ermeni kilise mimarisi
• Ermeni sanatı
• Ermeni Haçkarları
• Ermeni Sarayları
• Ermeni Mimarisi Araştırması
• Ermenistan Çocukları Fonu
• Tümo Yaratıcı Teknolojiler Merkezi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Ermeni Tarihi Anıtlar 23 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archived Ermeni Mimarisi Araştırmaları organizasyonu tarafından sunulan
• Ermenistan Sanatları: Mimarlık, Fresno Cal Devlet Üniversitesi'nden Dickran Kouymjian'ın kitabında bir bölüm
• Ermeni Sanatı Endeksi: Ermeni Mimarisi, sınıflandırmaya göre gruplandırılmış Ermeni mimarisinin bir listesi ve ayrıntıları
• Ermeni Mimarisi Resim Galerisi
• Rensselaer Politeknik Enstitüsü'nün bir parçası olan Rensselaer Dijital Koleksiyonlarının Ermeni Mimarisi Koleksiyonu 22 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Batı Ermenistan'daki manastırları içerir)
• Türkiye'de Ermeni Mimarisi 28 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve Ani Şehri 5 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ermeni Mimarileri ve Türkiye'de Korunması
• Kilikya Ermeni Mimarisi