Codex Cumanicus

Codex Cumanicus
Codex Cumanicus
Marciana Millî Kütüphanesi
	Codex Cumanicus'tan, üzerinde papağan çizimi olan bir sayfa.
Tür	Sözlük, folklor
Tarih	13. yüzyıl – 14. yüzyıl
Dil(ler)	Kuman Türkçesi, Farsça, Almanca, İtalyanca ve Latince
Derleyen	İtalyan ve Alman misyonerler
Konu(lar)	Kuman Türkçesi'nden örnek metinler, deyimler, atasözleri, bilmeceler, tekerlemeler vb.

Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus), Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türklerinden (Kumanlar) İtalyanlar ve Almanlar tarafından 14. yüzyılda derlenmiş iki bölümlük bir eserdir.^[1] Kumanlar arasında Hristiyanlığı yaymaya yönelik Katolik misyonerler tarafından “Codex Cumanicus” isminde Türk dilinde bir rehber ve ilmihal olarak geliştirilmiştir.

Sözlük-metinler derlemesi olarak sayılabilecek eserin adı Latincedir ve Kuman Kitabı olarak Kirima çevrilebilir. Kod Kırım'da oluşturuldu ve Kıpçak ve Oğuz lehçelerinin tarihi için büyük önem taşıyan Kırım Tatar dilinin en eski anıtı olarak kabul ediliyor - doğrudan Karadeniz bozkırlarının Kıpçakları (Polovtsy, Kumanlar) ve özellikle Kırım yarımadası ile ilgilidir.

El yazması[değiştir | kaynağı değiştir]

El yazması özgün örnek İtalya-Venedik Marciana Millî Kütüphanesi,^[2] Biblioteca Divi Marci – Biblioteca Nazionale di S. Marco – Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondo antico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / № 549 sayı ile saklanmaktadır.

Kuman (Kıpçak) Kitabı, birçok kişi tarafından yazılmış parçaların bir araya getirilmesi sureti ile oluşmuş bir çalışmadır. Günümüzdeki hâlini alması 14. yüzyıl başlarından 14. yüzyıl ortalarına kadar yaklaşık 60 yıl kadar zaman almıştır.^[3]

Bölümler[değiştir | kaynağı değiştir]

İtalyan bölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

İtalyan bölümü 55 yapraktır (110 sayfa) ve iki sözlük listesinden oluşur. Sözlükler Latince-Farsça-Kıpçakçadır. İlk liste alfabetik, ikinci liste tematiktir.^[1] İlk sayfasında 11 Temmuz 1303 tarihi yer alır.^[4]

Eserin İtalyanca Kodeks (İtalyan Kitabı) denen ilk 110 sayfalık bölümü Latin alfabesine göre dizilmiş 1560 sözcük içeren, Latince-Farsça-Kıpçakça sözlükle başlar. Ardından sözcüklerin anlamlarına göre öbeklere ayrıldığı 1220 sözcük içeren ikinci bir sözlük yer alır. Buradaki 2680 sözcükten 200'ünün Farsça ve Kıpçakça karşılıkları verilmemiştir.

Alman Bölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Alman bölümü 27 yapraktır (54 sayfa). İki karışık sözlük listesi ve bazı metinlerden oluşur. Birinci liste Kıpçakça-Almanca, ikinci liste Kıpçakça-Latince sözlüktür.^[1]

Bu dizinlerde bazı sözcüklere örnek cümleler de mevcuttur. Ardından Kıpçakçaya çevrilmiş dualar, ilahiler, 47 Kıpçak bilmecesi ve Kıpçakça eklere ilişkin bazı dil bilgisi kuralları yer alır.

Örnek[değiştir | kaynağı değiştir]

Kodeks'te yer alan Gerçek Dua:

Kuman Türkçesi	Atamız kim köktäsiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ — neçik kim köktä, alay [da] yerdä. Kündeki ötmäkimizni bizgä bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizgä boşatqıl — neçik biz boşatırbız bizgä yaman etkenlergä. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quvurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen!
Modern Türkçe	Atamız ki göktesin. Alkışlı olsun senin adın, gelsin senin hanlığın, olsun senin dileğin – nasıl ki gökte, öyle (de) yerde. Gündelik ekmeğimizi bize bugün ver. Dahi yazıklarımızı (günahlarımızı) bize bağışla– nice biz bağışlarız bize yaman (kötülük) edenleri. Dahi şeytanın sınamasına bizi koydurma. Tüm yamandan (kötülükten) bizi kurtar. Amin!
Kırım Tatar Türkçesi	Atamız kim köktesiñ. Alğışlı olsun seniñ adıñ, kelsin seniñ hanlığıñ, olsun seniñ tilegeniñ — nasıl kökte, öyle [de] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün ber. Daa yazıqlarımıznı (suçlarımıznı) bizge boşat (bağışla) — nasıl biz boşatamız (bağışlaymız) bizge yaman etkenlerge. Daa şeytannıñ sınağanına bizni qoyurma. Episi yamandan bizni qurtar. Amin!

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382. ISBN 978-975-338-589-3
^ "Biblioteca Marcia". Wikipedia. 11 Nisan 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020.
^ CODEX CUMANICUS VE KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİ (PDF). Doç. Dr. Ufuk TAVKUL. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (15), Bahar 2003. Bahar 2003. s. 45-81. 18 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Haziran 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2017.

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Mustafa Argunşah, Galip Güner (2015), Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul.
Galip Güner (2016), Kuman Bilmeceleri Üzerine Notlar, Kesit Yayınları, İstanbul.

[Ercilasun-1] Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382. ISBN 978-975-338-589-3

[2] "Biblioteca Marcia". Wikipedia. 11 Nisan 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020.

[3] CODEX CUMANICUS VE KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİ (PDF). Doç. Dr. Ufuk TAVKUL. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (15), Bahar 2003. Bahar 2003. s. 45-81. 18 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Haziran 2020.

[4] "Arşivlenmiş kopya". 1 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2017.

[1]

[2]

[3]

[4]

Codex Cumanicus nedir?, Codex Cumanicus anlamı nedir?, Codex Cumanicus ne demektir?