İsveç sineması
Stockholm'de bir sinema salonu
Salon sayısı	830 (2011)[1]
• Kişi başına	100 binde 9,9 (2011)[1]
Ana dağıtıcılar	United International Pictures %23,7 The Walt Disney Company %22,4 Warner Bros. %16,2[2]
Üretilen filmler (2011)[3]
Toplam	38
Kurmaca	23 (%60,5)
Belgesel	15 (%39,5)
Seyirci sayısı (2011)[4]
Toplam	16.269.80
• Kişi başına	1,92 (2012)
Yerli film	3.110.407 (%19,1)
Gişe hasılatı (2011)[4]
Toplam	1.56 milyar SEK (~154,6 milyon €)
Yerli film	266 milyon SEK (~26,3 milyon €) (%17,0)

İsveç sineması, 20. yüzyılda İskandinavya'nın önde gelen sinema endüstrisi olarak bilinir. Bu popülerlik büyük ölçüde Victor Sjöström ile Ingmar Bergman'ın; daha yakın dönemlerdeyse Roy Andersson, Lasse Hallström ve Lukas Moodysson gibi yönetmenlerin başarılarından kaynaklanmaktadır.

Başlangıç[değiştir | kaynağı değiştir]

İsveçliler sinemayla 1895 yılında Stockholm'e Edison'un kinetoskobunun ulaşmasıyla tanıştılar. Lumiere Kardeşler'in sinematografı ise Paris'teki gösteriden birkaç ay sonra, Stockholm'e geldi. İsveç sinemasının kurucusu 1905'te Norveç Kralı Haakon'un İsveç gezisini filme alan Charles Magnusson'dur (1878-1948).

İsveç sinemasının ilk kurmaca filmi, tiyatro oyuncusu Carl Engdahl'ın yönettiği Varmland İnsanları (Värmlänningarne, 1909) oldu. Filmin gördüğü, büyük ilgi üzerine, başta Strindberg olmak üzere önemli yazarların kitaplarından uyarlamalar yapılmaya başlandı. Kabare şarkıcısı Anna Hofman Uddgren (1868-1947), ilk filmi Blott en dröm (Blott en dröm, 1911) ile yalnız İsveç sinemasının ikinci kadın yönetmeni oldu.^[5] Bu filmi, Systrarna (1912). A. H. Uddgren, o sırada ölüm döşeğinde olan Strindberg'den izin alarak Fröken Julie (1912) ve Fadren (1912) filmlerini çekti.^[5]

Dönemin en önemli iki yönetmeni, İsveç sinemasına damgalarını vuracak olan Victor Sjöström ile Mauritz Stiller'dir.

İlk gelişmeler ve devlet sansürü[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu arada İsveç, sinemaya sansür getiren ilk devlet oldu. 4 Eylül 1911'de kurulan Statens Biografbyra, 1 Aralık 19ll'den sonra bu ülkede çevrilecek filmleri denetlemekle görevlendirildi.^[6] Sinema filmlerine denetim uygulanmasına karar veren ilk devlet İsveç’tir.^[6]

İsveç sinemasının yabancı ülkelerde tanınmasını sağlayan Victor Sjöström ile Mauritz Stiller'in Hollywood'a gitmelerinin ardından, İsveç’te büyük bir durgunluk yaşandı.^[6] Sesli sinemanın ilk yıllarında Gustaf Molander, Per Lindberg ve Gustaf Edgren gibi yönetmenlerin sıradan filmleri ilgi görmedi.^[6]

Dönemin en önemli yönetmenlerinden Alf Sjöberg genç yaşta İsveç Kraliyet Tiyatrosu’nun başına getirildikten sonra aynı kadını seven iki erkeğin çatışmasını konu edinen En Güçlü (Den starkaste, 1929) ile uluslararası dikkat çekmişti.^[7] Sonraki filmleri Yaşam Pahasına (Med livet som insats, 1940) Hitler Almanyası'na benzeyen bir polis devletini, Çiçek Açma Zamanı (Den blomstertid..., 1940) savaşın dehşetini, Babylon'dan Dönüş (Hem från Babylon, 1941) savaşla toplumsal sınıfın ilişkisi, Gökyüzü Yolu (Himlaspelet, 1942) toplumsal sınıflar arasındaki ilişkileri, Krallık Avı (Kungajakt, 1943) toplumdaki adaletsizlikleri konu edindi. Ingmar Bergman'ın senaristliğini yaptığı Hets (1944) ve acımasız bir lise öğretmenini üzerinde Nazileri konu edinen film dönemin en önemlisi sayılır.^[7] Dönemin gözde oyuncusu Eva Dahlbeck'in başrolü üstlendiği Bara en mor (1949) işlevi yalnızca çocuk doğurmak olan bir Çingene kadını, August Strindberg'den uyarlanan ve Cannes Film Festivali'nde Altın Palmiye kazanan Bayan Julie (Fröken Julie, 1950) soylu bir genç kızın hikâyesini, Karin Månsdotter (1954) Strindberg'in bir hikâyesini ve Fadern (1969) bir babanın öyküsünü konu edindi.^[7]

Ingrid Bergman'ı sinemaya kazandıran Gustaf Molander (1888-1973) eski kuşaktan olmakla birlikte savaş sonrasının gelişmesine katkıda bulunan yönetmenler arasında yer aldı. Victor Sjöström ile Mauritz Stiller için senaryolar yazmış olan Molander, sessiz dönemde yönetmiş olduğu dramlarla ilgi uyandırmıştı. Ingrid Bergman'ın oynadığı yukarıda değinilen filmlerin dışında, Emilie Högquist (1939), Yakan Bir Ateş Var (Det brinner en eld, 1943) gibi filmlerden sonra, Molander Naziler tarafından öldürülen rahip yazar Kaj Munk'un oyunundan Ordet (1943) uyarladı. Senaryosunu Ingmar Bergman'ın yazdığı Yüzü Olmayan Kadın (Kvinna utan ansikte, 1947) ise savaş yılları Stockholm'ünü büyük bir başarıyla verdi. Yönetmenin yine Bergman'ın senaryosundan çektiği Eva (1948) ise kırsal kesimde yaşayan bir delikanlı adayının kurallara, topluma ve Tanrı'ya başkaldırışını konu edindi. Molander son olarak klasiklere yöneldi. Selma Lagerlöf'ten, daha önce Mauritz Stiller'in de sinemaya uyarlamış olduğu Herr Ames Pengar'ı (Ame'nin Hazinesi, 1955) filme aldı.

Victor Sjöström ve Mauritz Stiller[değiştir | kaynağı değiştir]

İsveç sinemasının dünya ölçeğinde ilgi görmesini iki yönetmen sağladı: Victor Sjöström ve Mauritz Stiller. Özellikle Birinci Dünya Savaşından sonra yaptıkları özenli çalışmalarda kendilerine özgü bir anlatım yakalayarak, artık geçmişe karışmaya başlayan bir yaşam biçimine duyulan özlemi dile getirirken, doğanın da büyük bir ağırlık taşıdığı filmler çektiler. İsveç sinemasının en parlak dönemine adlarını yazdıran bu iki yönetmen, aynı yazgıyı paylaşarak, Amerikalıların çağrısı üzerine Hollywood'a gitti.

Victor Sjöström (1879-1960) tiyatro oyunculuğu yaptıktan sonra Mauritz Stiller'in Kara Maskeler (De svarta maskerna, 1912) filminde oyuncu olarak sinemaya adım attı. Aynı yıl yönetmenliğe başlayan Sjöström'ün Ingeborg Holm (1913) çocuklarının resmi kurumlarca elinden alınmasına karşı çıkan ve sonunda aklını yitiren yoksul bir kadının öyküsünü, Terje Vigen (1916) kendisini tutsak eden düşman subayını boğulmaktan kurtarıp kurtarmamak ikilemini yaşayan balıkçı Terje'nin öyküsünü, Bataklıklar Kızı (Tösen från Stormyrtorpet, 1917) evlilik dışı bir çocuk doğurmanın getirdiği ağır yükü, Ingmar'ın Çocukları (Ingmarssönerna, 1918) kadının cinselliğine toplumsal baskıların getirdiği sınırlamayı, Hayalet Araba (Körkarlen, 1921) bir mezarlıkta kendisini öteki dünyaya götürecek arabanın gelmesini beklemekte bir ayyaşın hikâyesini, Berg-Ejvind ve Yoldaşı (Berg-Ejvind och hans hustru, 1919) bir kanun kaçağının doğayla amansız savaşımının ve Ateş Deneyi (Vem dömer, 1922) ise Rönesans İtalya'sında haksız yere kocasını öldürmekle suçlanan bir kadının hikâyesini konu edindi.

Mauritz Stiller (1883-1928) Ana ile Kız (Mor och dotter, 1912), Zorba Nişanlı (Den tyranniske fästmannen, 1913), Dolken (1915) yüksek burjuvazi ortamında geçen komedi filmlerine yönetmenlik yaptı. İlk önemli filmi Thomas Graal'ın En İyi Filmi (Thomas Graals bästa barn, 1917) olan yönetmenin sonraki filmleri Vingarne (1916) bir filmin hazırlanmasını, Selma Lagerlöf'ten uyarlanan Arne'nin Hazinesi (Herr Arnes pengar, 1919) kızkardeşinin katiline aşık olan genç kızın öyküsünü, Erotikon (1920) bir baronla bir işçinin, evli bir kadının gönlünü çalma çabalarını, Selma Lagerlöf'ten uyarlanan Gunnar Hedes Efsanesi (Gunnar Hedes saga, 1922) ailesini iflastan kurtarmak için bir rengeyiği sürüsünü Laponya'dan güneye götüren bir kemancının öyküsünü ve Gösta Berling Efsanesi (Gösta Berlings saga, 1924) ise varlıklı bir ailenin kızının eğitimiyle görevlendirilen genç rahip Gösta ile onun gönlünü çelmeye çalışan iki kadının ruhsal ve cinsel çatışmalarını konu edinir.

Ingmar Bergman[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşkımızın Üstüne Yağmur Yağıyor (Det regnar på vår kärlek, 1946), Yüzü Olmayan Kadın (Kvinna utan ansikte, 1947), Hindistan'a Bir Gemi (Skepp till Indialand, 1947),^[8] Yaşamın tekdüzeliğinden kaynaklanan ve aşkın, tutkunun, inancın, hatta düşlerin bile değiştiremediği bir kötümserlik, yönetmenin sinemasının ana teması oldu.^[9] Böylece yönetmen, yer yer kendi yaşamından yansımalara da yer veren son derecede kişisel ama kapıları herkese açık öznel bir dünya yarattı.^[8] Max von Sydow, Gunnar Björnstrand, Bibi Andersson, Ingrid Thulin, Liv Ullmann gibi usta oyuncuların rol aldıkları bu filmler, cinsellik ve dinsel sorgulama gibi İsveç kültüründe önemli yeri olan konulara da değinirler.^[8][9]

Birgit Tengroth'un öykülerinden uyarlanan Törst (1949), uyumsuz bir evlilikten yola çıkarak korkusunu ve yalnızlığı, Liman Kenti (Hamnstad, 1948)^[9] evden kaçınca bir ıslahevine koyulan bir genç kızın bunalımını, Karanlıkta Müzik (Musik i mörker, 1948) aynaya ilk kez bakan bir kadının geçmişini anımsamasını, Yaz Oyunları (Sommarlek, 1951) İsveç yazlarının hüzününü,^[8] Kadınların Gizleri (Kvinnors väntan, 1952), Üçü geçmişten, biri günümüzden dört kadının kocalarını beklemelerini, Monika ile Yaz iki sevgilinin bir yaz boyunca yaşadıkları aşkın tükenişini ve Çıplak Gece (Gycklarnas afton, 1953) ise bir aşk öyküsünden yola çıkarak sirk dünyasını konu edinir.^[9] Bu filmleri izleyen Bir Aşk Dersi (En lektion i kärlek, 1953) terk edildikten sonra bir doktorun yeniden karısının gönlünü kazanmaya çalışmasını, Kadın Düşleri (Kvinnodröm, 1955) iki kadının düşlerini ve Cannes Film Festivali'nde Şiirsel Mizah Ödülü'nü kazanan Bir Yaz Gecesi Tebessümleri (Sommarnattens leende, 1955) dört kadınla dört erkeğin bir parti sırasında kadın sütü ve aygır spermi katılmış şarabın da etkisiyle bastırılmış duygularının ortaya çıkışını konu edinir.^[9]

Yaşam ve ölüm üzerine bir film olan ve kimi eleştirmenlerce yönetmenin Faust'u olarak da nitelendirilen Cannes Film Festivali'nde Jüri Özel Ödülü kazanan Yedinci Mühür (Det sjunde inseglet, 1956) bir Haçlı seferinden dönmekte olan bir şövalyeyi, canını almaya gelen Azrail ile karşılaştırır.^[10] Ölüm dansı, veba salgını, insanların çilesi gibi konulu resimlerden esinlenen film, vebanın kol gezdiği bir ortamda ölümle yasam, umutla umutsuzluk, yaratanla yaratılan ilişkilerine değinir.^[10] Berlin Film Festivali'nde Altın Ayı Ödülü kazanan Yaban Çilekleri (Smultronstället, 1957) kendisi için düzenlenen onur törenine gitmekte olan yaşlı bilim adamının geçmişiyle hesaplaşmasını, Cannes Film Festivali'nde En İyi Yönetmen ödülü kazanan Yaşamın Eşiğinde (Nära livet, 1958) üç kadının gebelik serüvenini, Venedik Film Festivali'nde Jüri Özel Ödülü^[11] kazanan Ansiktet (film) (1958) bir hipnotizmacı ve büyücüyünün hikâyesini, Genç Bakire Pınarı (Jungfrukällan, 1959) bir kızın gönlünü çelmesi için Cehennem'den yeryüzüne gönderilen Don Juan'ın öyküsünü ve Şeytanın Gözü (Djävulens öga, 1960) dış dünya ile bağlantısız bir ortamda yaşamı konu edinir.^[10]

Üçlemenin insanın Tanrı ile ilişkilerini ele alan ilk filmi Aynanın İçinden (Såsom i en spegel, 1961) oldu.^[12] Film, akıl dengesi bozuk bir kadının (Harriet Andersson) ailesiyle birlikte yaz tatilini geçirdiği bir adada, Tanrı'yı bir örümcek biçiminde gördüğünü sanmasını aktarır.^[10] Adada yaşanan 24 saatlik bir süreyi ele alan bu filmi, bir rahibin bir pazar sabahı iki ayini birbirinden ayıran 90 dakika boyunca yaşadıklarını aktaran Kış Işığı (Nattvardsgästerna, 1963) izledi. Film, bir kasaba rahibinin, az önce konuştuğu bir balıkçının intihar etmesinin de etkisiyle inancının sarsılmasını konu edinir. Üçlemenin son filmi olan Sessizlik (Tystnaden, 1963 filmi) ise otuz yaşlarında, biri hastalıklı iki kızkardeş ile (Ingrid Thulin ile Gunnel Lindblom) birinin sekiz on yaşlarındaki oğlunun, neresi olduğunu bilmedikleri ve dilini konuşmadıkları bir ülkeye yaptıkları bir yolculuğu aktarır.^[13]

Bergman'ın ilk renkli filmi Bütün Bu Kadınlar Üstüne (För att inte tala om alla dessa kvinnor, 1964) yönetmenin yaşamından da izler içeren bir güldürüdür.^[14] Persona (1966) bir oyun sırasında dili tutulan bir kadın oyuncu ile bakıcısı arasındaki ilişkiyi ele alır.^[15] Kurtların Saati (Vargtimmen, 1968) geceleri sanrılar ve hayaletler gören ünlü bir ressamın bunalımını aktarır.^[16] Utanç (Skammen, 1968) savaş karşıtı—bir adaya sığınmak zorunda bıraktığı keman sanatçısı bir çift burada da savaşın utanç verici yönleriyle karşılaşırlar. Riten (1969) edebe aykırı bir oyun oynamakla suçlanan üç oyuncu, yargılama sırasında söz konusu oyunu oynarlar.^[17] Yargıç dayanamayıp ölür. En passion (1969) karşılıklı anlayışa dayanan bir sevgi bağı oluşturamayan bir kadınla bir erkeğin öyküsünü aktarır. Yönetmenin tek İngilizce filmi olan Temas (Beröringen, 1971) evli bir kadının kocası ve aşığı arasında seçim yapmada zorlanışını, Çığlıklar ve Fısıltılar (Viskningar och rop, 1973) ölümün eşiğinde bir kadın, kızkadeşleri ve bir bakıcının malikanedeki öyküsünü, Yüz Yüze (Ansikte mot ansikte, 1976) ruh hastalıkları uzmanı ve evli bir kadının tatil sırasında karşılaştığı eşcinsel bir doktorla duygusal ilişkisini konu ve Yılan Yumurtası (Ormens ägg, 1977) Nazizmin iktidara geliş yıllarını konu edinir.^[17]

Gerçekten de filmin cani bilim adamı, Fritz Lang'ın kahramanı Dr. Mabuse'yi çağrıştırır.^[18] Ingrid Bergman'ın ilk kez Ingmar Bergman'ın bir filminde rol almasını sağlayan Güz Sonatı (Höstsonaten, 1978) bir ana-kız çatışmasını perdeye getirir.^[19] Yönetmenin yaşamından da izler taşıyan Fanny ve Alexander (Fanny och Alexander, 1983) 20. yüzyılın başında Uppsala'da tiyatrocu bir ailenin öyküsünü, biri kız, biri erkek iki çocuğun^[20] gözlemlerinden yola çıkarak anlatır. ^[21] Görüntülerinin güzelliği ve anlatımının ustalığıyla dikkati çeken bu üç saati aşkın uzunluktaki film, hata, pişmanlık, dinsel bağnazlık, cinsellik^[22] gibi yönetmenin önemsediği konulara değinir bir kez daha.^[21] Efter repetitionen (1984) Strindberg'in bir oyununu sahnelemekte olan yaşlı bir yönetmenin sanatı ile hesaplaşmasını konu edindi. Bir Palyaçonun Önünde (Larmar och gör sig till, 1997) ise tiyatro ile yasam arasındaki ilişkiyi, kara mizaha da yer veren bir anlayışla ele alan bir filmdir.^[19]

Diğer yönetmenler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bo Widerberg[değiştir | kaynağı değiştir]

Bo Widerberg roman ve oyun yazdıktan sonra^[23] yönettiği Araba (Barnvagnen, 1962) gökdelenlerin Malmö'nün geleceğinin simgesi olarak kullanılmasını, Karga Mahallesi (Kvarteret Korpen, 1963) Hitler'in Avrupa'yı tehdit etmeye başladığı yıllarda Malmö'de işsizliğin kol gezdiği bir mahallede yaşananları, Aşk 65 (Kärlek 65, 1965) mutluluğu aile hayatında bulunabileceğini, Elvira Madigan (1967) İsveç'teki kır ve orman görüntülerini, Ådalen 31 (1969) İsveç'in kuzeyinde 1930'larda yapılan ve kanlı bir biçimde bastırılan bir grevi, Joe Hill (1971) "özgürlükler ülkesi" sandığı ABD'ye göç eden bir sendikacının hikâyesini, Damdaki Adam (Mannen på taket, 1976) bir cinayeti, Yılanlı Yol (Ormens väg på hälleberget, 1986) 19. yüzyılda bir köylü kadının çocuklarını büyütebilmek için çiflik sahibinin isteklerine boyun eğmesini ve Aşk Dersleri (Lust och fägring stor, 1995) mutsuz bir öğretmenle öğrencisi arasındaki duygusal ilişkiyi konu edindi.^[24]

Vilgot Sjöman[değiştir | kaynağı değiştir]

Vilgot Sjöman (1924-2006) romanlar, oyunlar yazdıktan sonra Ğlskarinnan (1962) bir ihanet öyküsünü ve Lars Görling'in romanından uyarlanan 491 (1964) suçlu çocuklara toplumun ilgisizliğini konu edindi.^[25]

Kurmaca ile belgeseli karıştıran ve başlıklarında İsveç bayrağının renklerine yer veren Ben Meraklı-Sarıyım (Jag är nyfiken – en film i gult, 1968) ve Ben Meraklı-Maviyim (Jag är nyfiken – en film i blått, 1969) Ingeborg Holm'un anılarını perdeye getirdi.^[26] Bu iki film bir genç kızın cinsel dürtülerini ve İsveç toplumunun tutuculuğunu konu edinir. Filmler ayrıca İsveç'te sınıfsız bir toplum yaratma sözü veren sosyal demokrat partilerinin otuz yıl boyunca amaçlarına ulaşamadığını vurgular.^[26][27]

Aynı anlatım anlayışını sürdüren yönetmen Yalan Söylüyorsunuz (Ni ljuger, 1969) İsveç cezaevlerini,^[26] Bir İsveç Ailesinin Baştan Çıkarılması (En handfull kärlek, 1974) Widerberg'in de ele almış̧ olduğu 1930'lardaki grevi, Linus (Linus eller Tegelhusets hemlighet, 1980) 1920'lerin Stockholm'ündeki bir genelevi ve Alfred (1999) ise dinamiti bulan ve Nobel ödüllerini kuran İsveçli mühendis Alfred Nobel'in yaşam öyküsünü perdeye getirdi.^[28]

Jörn Donner[değiştir | kaynağı değiştir]

Finlandiyalı Jörn Donner (d. 1933) ülkesinde belgeseller çektikten sonra yerleştiği İsveç’te, ilk filmi Bir Eylül Pazarı (En söndag i september, 1963) zamansız yapılmış̧ bir evliliğin çözülüşünü dört mevsim boyunca ele aldı. Başrolde yönetmenin eşi Harriet Andersson'un oynadığı film, porno olmayan bir İsveç filminde ilk kez bir cinsel birleşmenin gösterildiği film olarak da bilinir. (Film, Venedik Film Festivali'nde En İyi İlk Film Ödülü'nü kazandı.) Yönetmenin, Stiller'in etkileri sezilen filmi Att älska (1964) aynı konuyu bu kez daha da karamsar bir bakışla sürdürerek, evliliği bir tür boyun eğiş olarak tanımladı. (Film Harriet Andersson'a Venedik Film Festivali'nde En İyi Kadın Oyuncu Ödülü'nü kazandırdı.)

Jan Troell[değiştir | kaynağı değiştir]

Jan Troell (d. 1931) kısa filmler çektikten ve Bo Widerberg'in görüntü yönetmenliğini yaptıktan sonra ilk yönetmenlik denemesi olan ve Birinci Dünya Savaşı yıllarında Kuzey İsveç'te bir delikanlının ayakları üstünde durmayı öğrenmesini konu edinen Bu Senin Hayatın (Här har du ditt liv, 1966) ile ünlendi. Berlin Film Festivali'nde Altın Ayı kazanan Ole dole doff (1968) içine kapalı bir öğretmenin öyküsünü, Göçmenler (Utvandrarna, 1971) ile Yeni Toprak (Nybyggarna, 1972) Amerika'ya göç eden İsveçli bir topluluğun serüvenini, Mühendis Andrées'in Uçuşu (Ingenjör Andrées luftfärd, 1982) Kuzey Kutbu'na balonla gitmeyi deneyen İsveçli mühendis August Andrees'in serüvenini, Il capitano (1991) suç ve sorumluluk ilişkisini, Dansen (1994) dans sanatının görselliğini, Hamsun (1996) Norveçli yazar Knut Hamsun'un hayatını ve Kar Beyazı (Så vit som en snö, 2001) ise paraşütle atlarken ölen İsveç'in ilk kadın pilotu Elsa Andersson'un yasam öyküsünü aktardı.^[29]

Sven Nykvist[değiştir | kaynağı değiştir]

Başta Ingmar Bergman olmak üzere ünlü yönetmenlerin çoğuna görüntü yönetmenliği yapan, 120 filmde çalışan ve Çığlıklar ve Fısıltılar ile Fanny ve Alexander filmlerindeki çalışması için iki kez Oscar kazanan Sven Nykvist'in yönettiği Sığır karısının ve çocuğunun karnını doyurmak için efendisinin hayvanını kesmek zorunda kalan yoksul bir köylünün vicdan azabını perdeye getirdi.^[30]

Lukas Moodysson[değiştir | kaynağı değiştir]

Lukas Moodysson'un ilk filmi Sev Beni (Fucking Åmål, 1998) 15 yaşındaki bir kızın eşcinsel aşk hikâyesini, Birlikte (Tillsammans, 2000) 1970'lerin solcu akımlarını ve Daima Lilya (Lilja 4-Ever, 2002) ise yönetmenin deyişiyle "kalpleri dışında her şeylerini satmak zorunda kalan yoksul insanlarla, hiç bitmeyen bir dostluğu" konu edinir.^[31]

Ödüller ve adaylıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitaplar[değiştir | kaynağı değiştir]