Vajrayana

Vajrayana Budizmi, farklı kaynaklarda Tantrik Budizm, Tantrayāna, Mantrayana, Mantranaya, Gizli Mantra, Ezoterik Budizm ve Elmas Taşıt (Çince: 金剛乘, jīngāngshèng, Japonca: 金剛乗, kongōjō, 密教 Mikkyō ) adlarıyla da tanınır. Vajrayana Mahayana Budizminin bir uzantısıdır; felsefesinden çok benimsediği uygulamalarla ayrılır. Mahayana'da uygulamalar kabaca iki yola ayrılır: iyi niteliklerin mükemmelleştirilmesi metodu olan Sutrayana ve nihai Budalık hedefini yol olarak benimseyen Vajrayāna metodu. Vajrayana tam aydınlanmaya ulaşılmadan önce Buda-doğasının mistik tecrübe ile deneyimlenmesini gerektirir. Bu tecrübelerin aktarılması için, bir ezoterik bilgi kümesinin Budist tantrik yogiler tarafından toplanmış ve nesilden nesile aktarılmış olması gerekir. Uygulayıcı öncelikle yetkin bir ruhani öğretmen ya da guru tarafından kabul edilmelidir.^[1]

Vajrayana, zaman zaman Theravada ve Mahayana'nın ardından, Budizmin üçüncü Yanası (veya 'taşıtı') olarak kabul edilir. Bu görüşe göre 'dharma çarkının üç devri'^[2] vardır. Dharma çarkının ilk dönüşünde Gautama Buddha Varanasi'de Dört Yüce Gerçek gibi dharmaları öğretmiş, sonucunda günümüze bir tek Theravada'nın ulaştığı Hinayana okulları ortaya çıkmıştır. İkinci dönüşünde ise Bilgeliğin mükemmelleştirilmesi sutralarının Rajgir bölgesinde öğretilmesiyle Mahayana okulları doğmuştur. Dharma çarkının üçüncü devirinde oluşan öğretiler ise Shravasti'de öğretilmiş ve tüm varlıklarda bulunan Buda-doğasını açıklamıştır. Vajrayana da bu üçüncü evreden ilham almıştır.

Etmoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Sanskrit: Mantrayana, Vajrayana,
Tibetçe: rdo rje theg pa
Japonca: mikkyō
Korece: milgyo
Moğolca: очирт хөлгөн, тарнийн ёс, vcirtu kölgen, tarni yin yosu
Vietnamca: mật tông
Türkçe: Elmas Yol, Yıkılmaz Yol, Mantra Metodu,

"Vajra" aslen yıldırım anlamına gelir, her tür engeli perdeyi aşan, yok edilemez bir öz, adamantin'den yapılmış efsanevi bir silah, ilahi bir semboldür. İkincil anlam olarak yokedilemez öz anlamına gelir; bu nedenle de kimi zaman "adamantin" veya "elmas" olarak çevrilir.

Vajra aynı zamanda küçük bir asa şeklindeki bir ritüel aracıdır. Vajra sık sık tantrik ritüellerde bir çan ile birlikte kullanılır; sembolik olarak vajra metodu, çan ise bilgeliği temsil eder. Ayrıca Vajra'nın antik Hindu tanrısı İndra'nın silahı olduğuna inanılır.

Mantrayana ve Tantrayana isimleri ise Vajrayana Budizminin tantraya olan yakınlığından dolayı verilmiştir.

Lama, Yidam ve Khandro[değiştir | kaynağı değiştir]

Lama, Yidam ve Khandro, Vajrayana için oldukça önemlidir. Budizm’de önemli bir kavram olan “Sığınmanın” maddeleri de Vajrayana’da önemli bir yer tutar. Sanskritçede Lama “Guru”, Yidam “Meditasyon tanrısı”, Khandro ise “Dakini” anlamlarına gelmektedir.

Lama[değiştir | kaynağı değiştir]

Vajrayana içerisinde Lama’ya önemli bir anlam yüklenmektedir. Budizm’in bu biçimi 17. yüzyılın Mançurya dili hâkimiyetinde türeyen bir tanım olarak Lamaizm (lamajiao) ismiyle adlandırılır. Maneviyat öğretmenlerinde doğru bir anlayış ve uygun bir güven duygusunun olması Vajrayana’ya giden yolda önemlidir. Buradan çıkışla kişinin öğretmen seçiminde çok özentili bir yol izlemesi ve öğretmeni ile olacak bu önemli buluşmada aceleci olmaması gerekmektedir. İyi bir maneviyat öğretmeni davranışlarda diğerkâmlığı daima odak noktası haline getirmeli ve asla bencilce davranışlara yol açmamalıdır. Tantra’nın içindeki yanılsama (illüzyon) tuzağı, istikrarlı, sessiz, akıllı, sabırlı, dürüst, şeffaf, hilesiz ve riyasız bir kişi anlamına gelmektedir. Ayrıca bu kişi, gizemli Tantra’nın ve Mantra’nın uygulamalarını bilir, Buda’nın vizyonunu simgeleyen işaretlerin faaliyetlerini kullanır, on maddelik ilkelerde kabiliyetlidir. Bütün bunların yanı sıra bütün canlılara güven verir ve büyük araçlara da (Vajrayana, Mahayana, Theravada) yoldaşlık eder. Böyle bir kişi nihayetinde üstat olarak tanımlanır.

Vajrayana’da ön planda olan husus, öğrencilerin özgürlüğüdür. Bundan dolayı öğrencilerin bağımlılık konusundaki bütün eğilimleri baştan engellenmelidir. Bunun sonucu olarak öğrenciler gerekli donanımlara sahip olacaklardır. Tarafsızlık, doğru ve yanlış bilgiyi birbirinden ayıran akıl (feraset) ve Bodhicitta(Mahayana Budizm’inde insanlara yardım ederek onları aydınlatan, Buda gibi görülen kimse^[3])’nın sabit zihniyeti öğrencide bulunması gereken unsurlardır. Öğrencinin kalbini açtığı Lama, öğrenciye gerçekten esin kaynağı olmalı ve onun kalbinin derinliklerine özenle temas etmelidir.

Lama konu başlığı için resmi hiçbir sınıflandırma yoktur. Lama’nın diğerlerinden farkı Budizm bilginlerini (üstatlarını) mecburi olarak tanımlamak zorunda olmamasıdır.

Yidam[değiştir | kaynağı değiştir]

Vajrayana’da Meditasyon tanrıları, Avrupa bağlamına uygun olarak uygulamadan bağımsız hakikatlerin ya da yaratıcının/yaratıcıların yanlış anlaşılmalarına izin vermemektedirler. Ayrıca bu tanrıların Hindistan geleneğinin cismani tanrılarından (Devas) farklarının da ortaya çıkarılması gerekmektedir. Burada daha çok mutluluğun vücudu anlamına gelen Sambhogakaya biçimi maddeleşmiş varlıklar söz konusudur. Meditasyon ve bu tanrılar ile bağlantıda olan görselleştirme uygulamalarının yardımı ile uygulayıcılar, içlerindeki aydınlanmış doğayı uyandırırlar.

Khandro[değiştir | kaynağı değiştir]

Tibetçe çevirisi Khandro olan bu kelime yerine çoğunlukla Sanskritçesi Dakini kullanılır. Kelime olarak Khandroma gökyüzü gezginleri anlamına gelmektedir. İlk olarak ortaya çıkan Shakyaminus efsanelerinin bulunduğu Jatakas’ın içinde bile canlılar grubu hakkında bilgiler vardır. Dakiniler genellikle doğaüstü yeteneklere ve güçlere sahip olan perimsi varlıklar olarak tanımlanır. Dakiniler, bir yandan uygulayıcıları ruhsal bilgeliğe ulaştırırken diğer yandan onu aydınlanma yolunda desteklerler.

Keşişler ve din adamları topluluğu[değiştir | kaynağı değiştir]

Vajrayana okullarında keşişler topluluğunun yanında din adamları topluluğu da yoga uygulamalarında bulunmaktadır. Bu nedenle keşiş okulundan gelme birçok bilgin üstadın yanı sıra büyük bir miktar da önemli üstatlar bulunmaktadır. Bununla da kalmayıp aydınlanmış, özel güçlere sahip, yoga yolunda ilerleyen kişiler de (Siddhas) vardır. Hindistan’daki Vajrayana uygulamalarının birçoğu başlangıçta yogaya komşu olan ülkelere yayıldı. Vajrayana’da önemli olan, kişinin keşiş (ya da rahibe) olarak görevlendirilmesi değildir. Aksine önemli olan, kişinin yanlış bir uygulama ile kendi ruhunun Samsara’ya sürekli bağlılığının devam edip etmediğidir. Vajrayana’da kadınların da aydınlanmayı tıpkı erkeklerde olduğu gibi büyük ölçüde başarabileceği kabul ediliyor. Günümüzde, Tibet Budizm’inin dört büyük okulu, erkeklere olduğu gibi kadınlara da açıktır. Yaşamları ile birçok Vajrayana uygulayıcısı için örnek olacak nitelikte büyük kadın üstatlar bulunmaktadır. Bu kadın üstatlar Nyingma okulunun kurucusu Guru Rinpoche’nin arkadaşları arasından Prenses Mandrava ve Prenses Yeshe Tsogyal bulunmaktadır.

Okullar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tibet Budizmi[değiştir | kaynağı değiştir]

Vajrayana Budizm ilk defa 8. yüzyılda, Dharma Kralı Trisong Detsen'in teşvikiyle Śāntarakṣita'nın Hindistan'dan Tibet'e gelmesile Tibet'te kurulmuş oldu. Santaraksita Padmasambhava ile birlikte Nyingma okulunu kurdu. Bir tantrik Mahasiddha olan Padmasambhava'nın katkılarıyla Tibet Budizmi Vajrayana geleneğinin bir parçası haline gelmiştir. Vajrayana Budizm Tibet Budizminin tüm okullarının çekirdek unsurudur, ancak bu ikisi birebir özdeş sayılmazlar. Budist araştırmacı Alexander Berzin "Tibet Budizminin Mahayana ve Vajrayana gelenekleri"^[4] terimini kullanır. Genellikle Vajrayana tekniklerinin ileri seviyedeki öğrenciler için Mahayana öğretilerine yardımcı 'ustalıklı araçlar' olarak düşünülür. Bu araçlar, Dzogchen (Tibetçe:maha-ati) ve Mahamudra (Tibetçe:Chagchen) gibi tantra teknikleridir.

Shingon Budizmi[değiştir | kaynağı değiştir]

Japonya'daki Shingon okulu Tibet Vajrayana Budizmine benzer ezoterik uygulamalar barındırmaktadır; bunlar Japonya'da Mikkyo olarak adlandırılır. Ancak Shingon Budizminin soyağacı Tibet Vajrayanasından tamamen farklıdır; Hindistan'dan Çin üzerinden Japonya'ya aktarılmıştır; Tibet'tinkilerden daha erken dönemlere ait Hint metinlerine dayandırılmaktadır. Sonuç olarak Shingon Tibet Budizmi ile ezoterik sutralar, mandala gibi pek çok kaynağı paylaşsa da uygulama farklıdır. Shingon Budizminin başlıca metinleri Mahavairocana Sutra ve Vajrasekhara sutra'dır. Kurucusu Kukai adında Çin'de öğrenim görmüş bir Japon rahiptir; 9. yüzyılda Tang Hanedanı döneminde Çin'de yaygın olan Vajrayana metinlerini, tekniklerini ve mandalaları Japonya'ya getirmiştir. Bu soyağacı Tang Hanedanlığının sonuna doğru Çin'de yokolmaya yüztutmuş; ancak Japonya'da korunmuş ve geliştirilmiştir. Shingon dünyada Sanskritçe'nin siddham yazısını kullanmaya devam eden çok az sayıdaki okuldan biridir.

Japon Tendai okulu da kimi ezoterik uygulamaları kullansa da, bu uygulamalar çok sınırlı olduğu için Tendai tam bir ezoterik okul kabul edilmez. Tendai Taimitsu öğretisinde Ennin adı verilen ezoterik ritüeller, Lotus Sutra'nın yaygın öğretilerine eş değer bir öneme sahiptir. Dolayısıyla Mantra okuyan, Mudra uygulayan, ya da belli meditasyonları yapan bir kişi Buda'nın öğretilerinin duyusal deneyimler olduğunu, herkesin doğuştan aydınlanma yeteneğine sahip olduğunu, bu yaşamda aydınlanmaya ulaşabileceğini anlayabilir.

Mahayana ile bağlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tibet Budisti ve öğretmeni Tenzin Palmo'ya göre:

Vajrayana Mahayana ile aynı felsefeyi paylaşır. Vajrayana bir felsefe değildir. Bir uygulama tekniği, bir bakış açısı veya vizyondur. Felsefi duruşunu Mahayana'dan alır. Aslında Yogachara ve Madhyamaka bakış açılarının bir karışımı gibidir.^[5]

Khenpo Palden Sherab'a göre, Vajrayana görüşünün temeli Prajnaparamita'ya dayanır.^[6]

Her ne kadar Tantra ve ezoterizm Vajrayana Budizminin ayırdedici özelliği olsa da, Tibetan Budizmine göre, Buda'nın öğretilerine aynı felsefi yaklaşımı benimsediği için Mahayana Budizminin bir parçasıdır. Mahayana'da önemli olan Sutralar Vajrayana'da da önemli kabul edilir; ancak Vajrayana kimi ezoterik metni de önemliler arasında sayar. Bodhisattva'nın önemi ve Mahayana'daki ilahi varlıklar Vajrayana'da da kabul edilir; aynı şekilde Budizm perspektifi ve Budist ruhsal uygulamalar yalnızca rahipler için değil, sıradan halkın faydalanmasına açıktır.

Vajrayana'nın ayırdedici özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Mahayana ve Vajrayana geleneklerinde ruhani uygulamanın amacı bodhisattva yolunu izleyerek Budalığa erişmektir. Buna karşılık Theravada uygulamasının amacı nirvana'ya ulaşarak yeniden doğum döngüsünden (samsara) kurtulmaktır. glenekler arasındaki farklar her zaman kesin sınırlarla belirtilemez. Örneğin Tibet Budizminin kutsal metinler derlemesinde genellikle tantrik olarak değerlendirilmeyen Elmas Sutra,^[7] hatta Pali Derlemesi'nde yer alan bazı metinler.^[8]^[9] gibi kimi materyaller tantralar arasında sayılmaktadır.

Mahayana'da olduğu gibi, motivasyon Vajrayana uygulamasında büyük önem taşır; bütün uygulamalar tüm duyarlı canlıların faydalanması için Budalığa erişmek amacıyla yapılır. XIV. Dalai Lama şöyle demiştir:

"Tantra, yalnızca şefkati Budalığa erişmek için vakit harcamaya dayanamayacak kadar büyük olan, bir an önce diğerleri için üstün yardım ve mutluluk kaynağı olmak isteyen kişilerce uygulanır."^[10]

Vajrayana, Mahayana Budizminde formüle edildiği şekliyle 'marifetli araçlar' (Sanskrit: upaya) kavramını temel alır. Bu uygulama, inisiasyonla kabul edilen bir öğrenciye Vajra Ustasının belli bir 'marifetli aracının' gerçekleşiminin zihinsel akımını paylaştığı bir soyağacı sistemidir. Vajrayana da bu 'marifetli araçlar' başlıca Tantrik, Mahamudra veya Dzogchen pratikleriyle bağlantılıdır. Gelenekler ve soyağacına göre, Vajrayana teknikleri aydınlanmaya giden yolu ivmelendirir. Daha önceki Theravada ve Mahayana okulları Nirvanaya ulaşmak için birçok yaşam boyu sürebilecek bir yol sunarken, Vajrayana tekniklerinin aydınlanmaya (Budalığa) çok daha kısa bir sürede, hatta bir yaşam süresi içerisinde ulaşma imkânı sunduğu söylenir. Vajrayana Eğitmeni Tenzin Palmo, Budist pratiğe bu farklı yaklaşımları şöyle açıklıyor:

Hinayana Budizmi okuluna göre, bir şeyleri arzuladığımız ve bunlara sıkıca yapıştığımız için bu sonsuz doğum-ölüm-yeniden doğum çarkında hapis kalırız... Hinayana okulu arzularımızın en zayıf köklerini bile ortadan kaldırmamız gerektiğini vurgular. Mahayana okuluna göre, bu yeniden doğum çarkına hapsolmamızın nedeni cahilliğimiz, farkında olmayışımızdır... Farkında olmayan zihinde düşündüğümüz her şey nesnelerin doğası hakkındaki bu yanlış algılamamızı yansıtır. Bu nedenle yapmamız gereken bu cahilliğimizin köklerini kazıyacak bir "aşkın bilgelik" geliştirmektir. Vajrayana'ya göre, bu doğum-ölüm-yeniden doğum çarkında hapsolmamızın nedeni saf olmayan algılarımızdır. Gözümüzle gördüklerimizin; katı, sıradan, birbirinden farklı ve ayrı olduklarına inanırız. Buna karşı antidot "saf algı" geliştirmektir.^[11]

Vajrayana Budistleri Theravada ya da Mahayana uygulamalarının geçersiz olduğunu iddia etmez; tam aksine, bu geleneklerdeki öğretilerin Vajrayana uygulamalarının inşası için temel teşkil ettiği söylenir. Vajrayana tekniklerinin etkili olabilmesi için bu öğretilerin üzerinde durulması gereklidir.

Meyvenin yolu[değiştir | kaynağı değiştir]

Vajrayana uygulamalarında İki gerçek öğretisi merkezi bir kavram, metodun felsefi dayanağıdır. İki gerçekle kastedilen 'uzlaşımsal gerçek' ve 'nihai gerçektir'. Uzlaşımsal gerçek, neyin var olup neyin var olmadığı konusunda konsensus realitesi veya sağduyu ile belirlenen gerçektir. Nihai gerçek ise, aydınlanmış olan zihnin gördüğü şekliyle realitedir. Mahayana'nın 'Sutrayana' uygulamalarında sebebin yolu seçilmiştir; uygulayıcı kendindeki potansiyel Buda-doğasından hareketle, onu sürekli besleyerek sonuca, Budalık meyvesine ulaşmaya çalışır. Vajrayana'da ise meyvenin yolunu seçilmiştir; uygulayıcı meyvelerin özünde var olan Buda-doğasını uygulama aracı olarak alır. Herkesin doğuştan aydınlanmış bir zihne sahip olduğu önermesinden hareketle, nihai gerçek gözüyle dünyaya bakma uygulamaları kendi Buda-doğamıza ulaşmaya yardımcı olabilir.^[12]

Nihai gerçeğin deneyimlenmesi Vajrayana'da kullanılan bütün tantrik tekniklerde temel amaçtır. Aydınlanmış zihindeki boşluğun doğasının deneyimlenmesi için kullanılan Dzogchen ve Mahamudra ileri meditasyon teknikleri hariç, tüm uygulamalar bir şekilde saf olmayan algının temizlenmesi yoluyla uygulayıcının nihai gerçeği görmesini sağlamak amacını taşır. Bunlar ngondro veya başlangıç uygulamaları olabileceği gibi, tantrik sadhana'nın daha ileri teknikleri de olabilir.

Yeminler ve tavır[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel olarak, Vajrayana uygulayıcıları tavırlarında bir takım yeminlere (samaya) uygun olarak hareket etmelidir. Alt seviyedeki tantralar için uyulması gereken kurallar Pratimoksha yeminleri ve Bodhisattva yeminleri temel alınarak hazırlanmıştır. Daha üst düzeydekiler için uygulamanın kendine has bir takım yeminler olabilir.

Ezoterik aktarım (inisiayon) ve gizlilik[değiştir | kaynağı değiştir]

Vajrayana Budizmi ezoteriktir; bu bağlamda ezoterizm, kimi hızlandırıcı faktörlerin yalnızca öğretmenden öğrenciye bir inisiasyon veya yetkilendirme ile doğrudan uygulanmasıdır, kitaplardan öğrenilemez. Çoğu teknik için gizli tanımı yapılır; ancak bazı Vajrayana öğretmenleri gizliliğin yalnızca bir gerçekliğin yan-etkisi olduğunu, çünkü tekniklerin öğretmen-öğrenci soyağacı dışında bir geçerliliği bulunmadığını vurgular.^[13] Bu tekniklerin doğru uygulanmadığı takdirde uygulayıcılara fiziksel ve zihinsel olarak zarar verebileceği söylenir. Bu tehlikelerden kaçınılması için uygulama öğretmen/öğrenci ilişkisi dışında "gizli" tutulması gerekir. Gizlilik ve öğrencinin vajra guruya adanmışlığı samaya (Tib. damtsig) veya "kutsal bağın" özelliğidir; böylelikle hem uygulayıcı hem de öğretinin bütünlüğü korunmuş olur.

Öğretiler kişiye doğrudan söylense dahi, eğer bağlamı uygun değilse anlaşılamaz; bu nedenle öğretilerin "kendinden gizli" olduğu kabul edilir. Eğer kişi basit bir meraktan fazla ilgi gösteremiyorsa, öğreti onun zihninde hep "gizli" kalacaktır.^[14]^[15]

Ezoterik aktarımın çerçevesi farklı formlar alabilir. Tibet Budizminin Nyingma okulu Dzogchen adı verilen metodu kullanır. Tibet Kagyu okulu ve Japonya Shingon okulu Mahamudra denilen alternatif bir metot kullanmaktadır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Ray, Reginald A. Secret of the Vajra World: The Tantric Buddhism of Tibet. Shambhala Publications, Boston: 2001
^ "The Three Vehicles of the Teachings of the Buddha - at the Karmapa website". 28 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2008.
^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2010.
^ Berzin Archives, http://www.berzinarchives.com/web/en/index.html 6 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., erişim 2008-06-22
^ Palmo, Tenzin, Reflections on a Mountain Lake:Teachings on Practical Buddhism, Snow Lion Publications, 2002, sf.224, I-55939-175-8
^ Sherab, Khenpo Palden, Ceaseless Echoes of the Great Silence: A Commentary on the Heart Sutra, Prajnaparamita, Sky Dancer Press, 1999, sf. 35
^ Conze, The Prajnaparamita Literature
^ Skilling, Mahasutras, volume I, parts I & II, 1997, Pali Text Society, page 78, bazı Kangyur baskılarında kimi Sravakayana, Mahayana ve Vajrayana metinlerinin tantra olarak tanıtıldığını söyler
^ Peter Skilling, Mahasutras, volume I, 1994, Pali Text Society [1] 21 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Lancaster, page xxiv
^ aktaran Jeffrey Hopkins, Meditation on Emptiness, Wisdom Publication, 1996, s. 111'den alıntı.
^ Palmo, Tenzin, Reflections on a Mountain Lake:Teachings on Practical Buddhism, Snow Lion Publications, 2002, p.223
^ Palmo, Tenzin, a.g.e, Snow Lion Publications, 2002, p.224-5
^ Dhammasaavaka. The Buddhism Primer: An Introduction to Buddhism, p. 79. ISBN 1-4116-6334-9
^ Morreale, Don (1998) The Complete Guide to Buddhist America ISBN 1-57062-270-1 p.215
^ Trungpa, Chögyam and Chödzin, Sherab (1992) The Lion's Roar: An Introduction to Tantra ISBN 0-87773-654-5 p. 144

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

The Berzin archive. 17 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Vajrayana, Tibet Budizmi, İslam ve Bon hakkında (İngilizce)
Tantrik Budist Sanatta Aşk ve Arzu 19 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

[1] Ray, Reginald A. Secret of the Vajra World: The Tantric Buddhism of Tibet. Shambhala Publications, Boston: 2001

[2] "The Three Vehicles of the Teachings of the Buddha - at the Karmapa website". 28 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2008.

[3] "Arşivlenmiş kopya". 18 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2010.

[4] Berzin Archives, http://www.berzinarchives.com/web/en/index.html 6 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., erişim 2008-06-22

[5] Palmo, Tenzin, Reflections on a Mountain Lake:Teachings on Practical Buddhism, Snow Lion Publications, 2002, sf.224, I-55939-175-8

[6] Sherab, Khenpo Palden, Ceaseless Echoes of the Great Silence: A Commentary on the Heart Sutra, Prajnaparamita, Sky Dancer Press, 1999, sf. 35

[7] Conze, The Prajnaparamita Literature

[8] Skilling, Mahasutras, volume I, parts I & II, 1997, Pali Text Society, page 78, bazı Kangyur baskılarında kimi Sravakayana, Mahayana ve Vajrayana metinlerinin tantra olarak tanıtıldığını söyler

[9] Peter Skilling, Mahasutras, volume I, 1994, Pali Text Society [1] 21 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Lancaster, page xxiv

[10] taran Jeffrey Hopkins, Meditation on Emptiness, Wisdom Publication, 1996, s. 111'den alıntı.

[11] Palmo, Tenzin, Reflections on a Mountain Lake:Teachings on Practical Buddhism, Snow Lion Publications, 2002, p.223

[12] Palmo, Tenzin, a.g.e, Snow Lion Publications, 2002, p.224-5

[13] Dhammasaavaka. The Buddhism Primer: An Introduction to Buddhism, p. 79. ISBN 1-4116-6334-9

[14] Morreale, Don (1998) The Complete Guide to Buddhist America ISBN 1-57062-270-1 p.215

[15] Trungpa, Chögyam and Chödzin, Sherab (1992) The Lion's Roar: An Introduction to Tantra ISBN 0-87773-654-5 p. 144

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Vajrayana nedir?, Vajrayana anlamı nedir?, Vajrayana ne demektir?