Türkiye Futbol Şampiyonası ya da Türkiye Futbol Birinciliği, Türkiye'de ülke çapında yapılan ilk futbol şampiyonasıdır.^[1] Türk İdman Cemiyetleri İttifakı'nın 1924 yılında Ankara'da yapılan bir genel kurul toplantısında düzenlenmesi kararlaştırıldı. Futbol Heyet-i Müttehidesi adıyla kurulan Türkiye Futbol Federasyonu tarafından düzenlendi. Lig formatında düzenlenen bölge ve şehir liglerinde şampiyon olan takımları, eliminasyon usulüne göre karşılaştıran organizasyon, farklı şehir takımlarını bir araya getiren ilk ulusal futbol şampiyonası olma özelliğini taşımaktadır.^[2]

İlk şampiyonaya kısıtlı zaman kalması sebebiyle, özellikle İstanbul ve İzmir şampiyonlarını belirleyecek İstanbul Futbol Ligi ve İzmir Futbol Ligi eliminasyonlu turnuva şeklinde düzenlendi. Acele kararlaştırılarak düzenlenen bu ilk şampiyonadan sonra, 1925 ve 1926 yıllarında organizasyon maddî imkansızlıktan dolayı tekrarlanamadı. 1927 yılında ikinci kez yapılan Türkiye Futbol Şampiyonası, 1928 Yaz Olimpiyatları, parasızlık vb. nedenlerle dört yıl daha düzenlenemedi. 1951 yılına dek bu şampiyona aralıklarla düzenlendi. 1952 yılından 1996 yılına kadar, Türkiye Amatör Futbol Şampiyonası ya da Türkiye Amatör Takımlar Şampiyonası adı altında sadece kulüplerin amatör takımları arasında oynandı ve birinci seviye olmaktan çıktı.

Deplasman maliyetlerinin yüksek olmasından ötürü kimi yıllar şampiyonaya katılamayan takımlar olurken, askerliğin 2 yıla kadar sürdüğü dönemlerde Harp Okulu (eski adıyla Harbiye) ve Muhafızgücü gibi takımlar askerliğini yapan futbolcular sayesinde başarılar elde ettiler. Fenerbahçe ve Harp Okulu 3 şampiyonluk ile şampiyonanın en başarılı takımlarıdır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

1920'ler[değiştir | kaynağı değiştir]

1923'te Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra 1924'te ilk Türk Spor Kongresi toplandı. Bu kongre sırasında tamamlanmak üzere ilk kez Türkiye çapında bir turnuva düzenlendi. Bu turnuvayı kazanan Harbiye takımı ilk Türkiye şampiyonu oldu. Ancak turnuvanın detayları farklı kaynaklarda farklı biçimde anlatıldı. TFF'ye göre Harbiye, İstanbul şampiyonu Beşiktaş'ı 2-0 yenerek şampiyon olmuştur.^[3] Ancak dönemin gazetelerine dayanan diğer kaynaklara göre Harbiye, Beşiktaş'ı çeyrek finalde 2-0 yenerek elemiş, finalde ise Bahriye'yi 3-0 yenerek şampiyon olmuş, üçüncü ise Ankara şampiyonu Anadolu Turan San'atkârangücü olmuştur.^[3][4][5] Diğer bir kaynağa göre ise Beşiktaş, yarı finalde Harbiye'ye 2-0 yenildikten sonra üçüncülük maçında Turan Sanatkâran'ı yendi. Şampiyonluk maçında ise Harbiye, Bahriye'yi 1-0 yendi.^[6] Finalde hakemlik görevini TFF'nin ilk başkanı olan Yusuf Ziya Öniş üstlenmiştir.^[5]

1925 ve 1926 yıllarında Futbol Birinciliği programları hazırlanıp, hakemlerin belirlenmesine karşın hükûmetin turnuvaya bütçe tahsis edememesi yüzünden turnuva hayata geçirilemedi.^[7] 1927'de ikinci kez düzenlenen turnuvayı kazanan takım Altınordu'yu finalde 5-1 yenen Muhafızgücü oldu. Böylece Türkiye'nin ilk iki şampiyonluğuna ordu takımları erişmişlerdi. Muhafızgücü, çeyrek finalde İstanbul şampiyonu Galatasaray'ı 1-1 ve 3-2 ile geçmişti. Finalde üç gol atan Şekip Bey, bir Türkiye şampiyonasında hat-trick yapan ilk futbolcu oldu.^[7]

1930'lar[değiştir | kaynağı değiştir]

1927'den sonra tekrar bir duraklama dönemine giren turnuva 1932 üçüncü kez düzenlendi. 21 Ekim 1932'de Alsancak Stadyumu'nda oynanan maçta İstanbul şampiyonu İstanbulspor, Altınordu'yu 3-1 yenerek şampiyon oldu.^[8] Böylece İstanbulspor, bu turnuvayı kazanan ilk İstanbul takımı ve ilk sivil futbol takımı oldu. 1933 yılında ise finale Fenerbahçe ve İzmirspor kaldı. 29 Ekim 1933'te Ankara İstiklal Sahası'nda oynanan finalde İzmirspor son dakikalara 1-0 önde girdi. Ancak maçın sonlarına doğru hakem Fenerbahçe lehine bir penaltı verince saha karıştı. Seyircilerin de sahaya inmesi ile maç yarıda kaldı.^[9]

10 Kasım 1933'te, bu kez İzmir'de, iki takım tekrar karşı karşıya geldi. Maçı, Fenerbahçe 8-0 kazanarak kupayı ilk kez müzesine götürdü.^[9] 1934 tarihinde final Bursa'da Altay ve Beşiktaş arasında oynandı. Altay oyuna çok iyi başlayıp, ilk dakikadan gol buldu. Daha sonra da bir penaltı vuruşunu gole çeviremedi. İkinci yarı toparlanan Beşiktaş, Hakkı Yeten'in penaltı golü ile eşitliği yakaladı. Maçın normal süresi 1-1 bittikten sonra uzatmalarda iki gol bulan Beşiktaş, tarihinin ilk Türkiye şampiyonluğunu kazandı.^[10]

1935'te Fenerbahçe, Altınordu'yu 3-1 yenerek kupayı ikinci kez müzesine götürdü. Altınordu ise altı şampiyonanın yarısında finale kalsa da kupaya bir kez daha erişemedi. Bu turnuva sonrası 1930'ların sonuna dek Türkiye Birinciliği, Millî Küme'nin kurulup icra edilmesinden dolayı düzenlenmedi. Yalnızca 1937, 1938 ve 1948 yıllarında 3 büyük ligden herhangi bir takımın katılmadığı ve sadece Anadolu liglerinin birinci takımlarına açık olan Türkiye Gruplararası Şampiyonluğu tertip edildi. Türkiye Şampiyonluğu ile karıştırılmaması gereken bu turnuvalarda 1937'de Bafra İdman Yurdu, 1938'de Eskişehir Demirspor ve 1948'de Adana Demirspor Gruplar Şampiyonu oldular.

1940'lar[değiştir | kaynağı değiştir]

Turnuva 1940'ta tekrar düzenlenmeye başladı. O istisnai sezonun finalinde kupanın en başarılı takımı olan Millî Küme şampiyonu Fenerbahçe ile kuruluşunun 10. yılını kutlayan Gruplar şampiyonu Eskişehir Demirspor karşı karşıya geldi. İlk maç 0-0 bitince, bir gün sonra tekrar bir maç yapılmasına karar verildi. Bu maçı 3-1 kazanan Demirspor, kupayı Ankara ve İstanbul dışına çıkarmış oldu.^[11] 1941'de finalde Gençlerbirliği ve Beşiktaş karşı karşıya geldi. O sezon Millî Küme'yi Beşiktaş namağlup şampiyon, Gençlerbirliği ise sonuncu bitirdiği için kimse Gençlerbirliği'ne şans vermiyordu ancak Gençlerbirliği maça hızlı başlayıp ilk yarım saatte 3-0 öne geçti. Çok gergin geçen ve iki takımın da maçı 9 kişi tamamladığı final Gençlerbirliği'nin 4-1'lik galibiyeti ile sonuçlandı.^[12]

1942'de şampiyonluğu Harp Okulu (eski adıyla Harbiye) ikinci kez müzesine götürdü. 1943'te düzenlenmeyen turnuva, 1944'te farklı bir formatla düzenlendi. Eleme gruplarını birinci bitiren takımlar kendi aralarında gruplar şampiyonunu belirlemek için karşılaştılar. Gruplar şampiyonu olan Mersin İdman Yurdu, üç büyük ligin şampiyonlarının doğrudan yer aldığı Final Grubu'na katılmaya hak kazandı. Final Grubu ise tek devreli bir lig halinde oynandı. Bütün rakiplerini yenen Fenerbahçe, üçüncü kez Türkiye Birinciliği'nin sahibi oldu.^[13] Bu turnuva sonrası Türkiye futbol tarihindeki ilk Başbakanlık Kupası maçı tertip edildi. Türkiye Futbol Birinciliği'ni kazanan takım, bu kupada Millî Küme birincisi ile karşı karşıya gelecekti. İlk Başbakanlık Kupası'nda Fenerbahçe, Millî Küme şampiyonu Beşiktaş'a 4-1 yenildi.

1950 yılına dek bu format devam etti. Ancak her zaman Millî Küme şampiyonu, Türkiye Futbol Birinciliği şampiyonuna üstün geldi. 1945'te kupayı bir kez daha Harp Okulu kazandı. 1946'da yine son dört takımın tek devreli lig usulü mücadele ettiği turnuvayı ikinci kez Gençlerbirliği müzesine götürdü. 1947'de yine bir Ankara takımı olan Ankara Demirspor kupayı kazandı. Ankara Demirspor, yıllar sonra bu şampiyonlukların kayıtlara geçmesi için Federasyon'a başvurularda bulunan ilk takım oldu ancak TFF'den olumlu yanıt alamadı.^[14] 1949 yılında da kupa Ankara'da kaldı ve kupanın sahibi Ankaragücü oldu. Ankaragücü, ilk maçta Galatasaray'ı, 1-3 yenik duruma düşmesine rağmen, 4-3 yenerek turnuva finaline çok iyi bir başlangıç yaptı.^[15] Diğer rakiplerini ise kolay yenen takım Türkiye Birinciliği'nin sahibi oldu.

Son turnuvalar[değiştir | kaynağı değiştir]

1950 yılında İzmir'de düzenlenen turnuvayı Göztepe kazanarak, kupayı ilk kez İzmir'e getirmiş oldu. ABD turnesine çıkan Beşiktaş'ın yedek ağırlıklı takımını gönderdiği turnuvada Göztepe ve Gençlerbirliği mücadele etti ancak Göztepe, kupanın bir kez daha Ankara'ya gitmesine izin vermedi. 1951'de son kez düzenlenen kupayı ise kazanan takım Beşiktaş oldu. 24 Eylül 1951'de resmen profesyonelliğe geçilmesinden dolayı son buldu. Bu tarihten itibaren turnuva sadece amatör takımlara açık olup birinci seviye olmaktan çıktı ve Türkiye Amatör Futbol Şampiyonası adı altında devam etti.

Şampiyonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynak:^[1][16]

Şampiyonluk sayıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türkiye futbol şampiyonları listesi
• Süper Lig

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitaplar

• Yüce, Mehmet (2015). İdmancı Ruhlar – Futbol Tarihimizin Klasik Devreleri: 1923-1952. Türkiye Futbol Tarihi. 2. İstanbul: İletişim Yayınları. ISBN 9789750516955. 8 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2018. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• RSSSF21 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.