Satala (Ermenice: Սատաղ Satał), Türkiye'de yer alan antik kenttir. Antik dönem coğrafyacılarına göre, Trapezus'tan Samosata'ya giden yolun Roma İmparatorluğu'nun sınırını aştığı Fırat'ın biraz kuzeyinde, dağlarla çevrili bir vadide yer alıyordu. Satala günümüzde Gümüşhane ilinin Kelkit ilçesinde Sadak köyü sınırları içerisinde yer almaktadır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu sit, daha aşağı Ermenistan'ın Vespasianus yönetimindeki ilhakı kadar eski bir yerleşimdir. Trajan 115'te burayı ziyaret etti ve Kafkasya ve Euxine'nin prenslerinin saygılarını kazandı. Burada Lejyon XV Apollinaris'i kuran ve 5. yüzyıla kadar kullanılacak büyük castra stativa'nın (daimi kampı) inşasını başlatan şüphesizdi oydu. Kasaba bu kampın etrafına yayılmış olmalı; Batlamyus zamanında, zaten önemliydi. 530'da Persler duvarlarının önünde yenildi. I. Justinianus orada daha güçlü tahkimatlar inşa ettirdi, fakat bunlar Satala'nın Persler tarafından 607-8'de ele geçirilmesini engellemedi.

Orta Çağ ve Osmanlı döneminde, Erzurum ile Sivas ya da Tokat arasında yer alan önemli doğu-batı yolu Satala'dan geçerdi; ancak o zamana kadar Satala önemli bir yerleşim olmaktan çıkmıştı.^[1]

Yeniden keşfi[değiştir | kaynağı değiştir]

Sadagh ya da Suddak isimlendirilen Satala, J. G. Taylor tarafından 1868 yılında ziyaret edilmiştir: Roma adak sunağında bulunan Domitianus'dan bahseden tahrip edilmiş Latince bir yazıtı kopyaladı; büyük bir figüratif mozaik parçası, bir şöminenin temeli olarak kullanılan "muhteşem bir örnek" buldu; köye dağılmış daha fazla ve daha büyük mozaik parçaları bulundu (hepsi köyü gören bir tepenin tepesinden kazılmıştır); ve Bizans mezar yazıtlarının varlığını bildirmiştir.^[2][3] Taylor, Erzincan'daki hükûmet binalarını inşa etmek için kesim taşlarının sahadan çıkarıldığını bildirir.

Sitenin ilk ayrıntılı araştırması, Trebizond'daki İngiliz vekil danışmanı Alfred Biliotti tarafından yapılmıştır. Satala Afroditi olarak bilinen parça da dahil olmak üzere, bronz heykel parçalarının bulunmasına bir cevap olarak, 1874 yılının Eylül ayında Satala'yı sitin bir tasviri ve harabelerin bir planı üretilmesi için ziyaret etti. Lightfoot, Biliotti'nin anlatımını "Satala'daki kalıntıların en doğru ve değerli açıklaması" olarak görür. Sadagh'ın Taylor tarafından Satala'nın yeri olduğu varsayılsa da ve haritalarında Kiepert tarafından belirtildiği gibi,^[4] Satala olarak tespit edilen alan, iki İngiliz akademisyen, Vincent Yorke ve DG Hogarth, alanda Legio XV Apollinaris'in damgasını taşıyan fayansları bulduğu 1894'e kadar kesin olarak tanımlanmamıştır.^[5] Yorke, 1894'te Satala'yı, çoğunlukla yeniden kullanılmış taş bloklardan inşa edilen yaklaşık 150 evden oluşan bir Türk köyü olarak tanımladı. Yorke, Biliotti'nin bir bazilika kilisesinin ve Taylor'un bir hamamın parçası olarak tanımladığı 5 kemerli bir yapıyı su kemeri olarak tanımlanmıştır, 1990'lara kadar devam eden bir yanlış tanımlamadır.

Arkeolojik kalıntılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dikdörtgen lejyoner kalenin surlarının kalıntıları, çok yıkılmış olsa da, ayakta kalmıştır. Onların çizgisi, kalenin dört tarafının tamamında, 15.7 hektarlık bir alanı (çoğu lejyoner kaleden daha küçük) kapsar. Prokopius'a göre, Satala'nın tahkimatları I. Justinianus tarafından kapsamlı bir şekilde yeniden inşa edildiğinde, bu duvarlar muhtemelen MS 6. yüzyıla aittir, ancak yerlerde daha önceki duvarların temellerini yeniden kullanılmıştır. Duvarların içinde küçük kalıntılar ve Biliotti'nin not ettiği harabe yapılar yıkıktır. Lejyoner üssünün kuzey duvarının kuzeyinde bir sivil yerleşim yeri vardı, ancak herhangi bir önemli bina izi günümüze ulaşmamıştır. Bir dizi kemerden oluşan harap bir yapı, kalenin güneydoğusundan biraz uzaktadır. Biliotti bunu bir bazilika olarak nitelendirdi, ancak o zamandan beri, henüz tanımlanmamış bir alt şehre giden bir su kemerinin kalıntıları olarak görülüyordu. Bu teori artık eskimiş ve harabe bir bazilika kilisesi olarak yeniden onaylanmıştır. Lightfoot, Satala'nın koruyucu azizi St. Eugenius'a adanmış bir şehit kilisesi olabileceğini tahmin eder.^[6]

Antik Hellenistik bronz heykelin doğal boyutlarından daha büyük olan ünlü Satala Afroditi, 1872 yılında Sadak'ın dışında bir alanda bulundu. Şimdi British Museum'da sergilenmektedir.^[7]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Livius.org: Satala28 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• GCatholic with titular incumbent bio links4 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kroll, S., M. Roaf, St J. Simpson, T. Sinclair, R. Talbert, T. Elliott, S. Gillies. "Places: 874684 (Satala)". Pleiades. 30 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2012. KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi (link)
•  Bu madde şu anda kamu malı olan yayından metin içerir:  Herbermann, Charles, (Ed.) (1913). "Satala". Katolik Ansiklopedi (İngilizce). New York: Robert Appleton Company.