Safiyüddin Erdebilî

Şeyh Safiyüddin İshak Erdebilî (d. 1252 - ö. 1334 Erdebil), Safevi Tarikatı'nın kurucusu olan mutasavvıf ve şair.

Şeyh Safiyüddin; Kuzey İran'da bulunan Gilan vilayetinde ikamet eden, 13. yüzyılın önde gelen sufisi olan Şeyh Zahid Gilani'nin damadı ve halefidir. Şeyh, oğlu Sadreddin Musa (1334-1391), onun oğlu Hoca Alaaddin Ali (1391-1429), onun oğlu Şeyh İbrahim (1429-1447), onun oğlu Şeyh Cüneyd (1447-1460) ve onun oğlu Şeyh Haydar (1460-1488) yolu ile, Safevi Devleti'nin kurucusu Şah İsmail'in atasıdır.

Soyu[değiştir | kaynağı değiştir]

Tam adı ''Ebü’l-Feth Safiyyüddîn İshâk b. Emîniddîn Cebrâîl b. Sâlih b. Kutbiddîn Ebî Bekr Erdebîlî olan Safiyyüddîn Erdebîlî'nin kökeni tartışmalıdır.''^[1] Fars, Kürt^[2]^[3]^[4]^[5] ve Türk^[6]^[7] olduğu yönünde çeşitli rivayetler vardır. Bazı tarihçiler^[3] Safiyüddin İshak’ın, bildiğimiz en eski atası olan Erdebil ve civarını yöneten Firuz Şah'a dayanarak Kürt olduğunu söylerler. İbn Bezzaz'ın Safvetü’s-safâ adlı eserinin Ayasofya nüshasında Şeyh Safi'nin Sencarlı bir Kürt olan Piruz’un (Firuz)'un soyundan geldiği söylense de^[8] Alem-ârâ-yı Şah İsmail adlı eserde Şeyh Safiyüddin ve ailesi Türk olarak anılmaktadır.^[9]

Şeyh Zahid Gilani’nin, Safiyüddin’e “Pīr-i Türk” şeklinde hitap ettiğine dayananlar ise onun Türk olduğunu söylerler.^[10]^[11]^[12] Zeki Velidi Togan, Safiyüddin Safi Kürt olsa dahi soyunun Şah İsmail zamanında tamamen Türkleşmiş olduğunu söylemektedir.^[13] Şeyh'in babası Seyyid Cibril'in Şiraz'a yaptığı yolculuk anlatılırken onun bir Türk dervişi olduğuna vurgu yapılır. Keza Şeyh Safiyüddin'den bahsederken "Türk oğlu" ve "Türk genci" ifadelerine yer verilir.^[14]

İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Şeyh Safiyüddin ile ilgili olarak; “Bu konuda benzer bilgileri ise, Saffetü’s-Safa’daki verilerden hareketle Safiyüddin Erdebilî’ye “Türk’ün piri” denildiğini, şeyhin “Türk köyünde” yaşadığını ve misafir gelen Türk müritlerine daha iyi hizmette bulunarak onlara beyaz ekmek ve bal sunduğu birçok kaynaklarında bile Şeyh Safi’nin 1272 yıllarında aslen Fars olan birçok çağdaşlarının da ona, ey Türk Piri, diye hitap ettikleri görülmektedir.^[15]^[16]

Yine soyunun Şia’nın 12 İmam’ından yedincisi olan Musa Kazım’a dayandığı da, muhtemelen Şeyh Hoca Ali (1391-1429) veya Şeyh Cüneyd (1447-1460) dönemlerinde başlayan Şia eğilimi sonucunda çıkarıldığı düşünülmekte ve şüpheyle yaklaşılmaktadır.^[17]

Hayatı, tarikatı ve eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Safiyüddin Safi iyi bir eğitim görmüş, etkileyici bir dini önder olmakla beraber, sadece alt ve orta sınıfı değil, zamanın Moğol hükümdarlarını da etkisi altına almış, onlardan da hürmet görmüştür. Şeyh’in Moğol Hükümdar’larının elinden birçok insanı kurtardığı anlatılagelir.

Safiyüddin Safi, 13. yüzyılın önde gelen sufilerinden olan Şeyh Zahid Gilani’nin (1216 – 1301) en parlak öğrencisidir. Hocası, Şeyh Zahid Gilani kızı Bibi Fatıma’yı, Safiyüddin İshak’a vermiştir. Safiyüddin İshak da, Şeyh’in ikinci büyük oğluna bir önceki evliliğinden olan kızlarından birini nikahlayarak akrabalık bağını sağlamlaştırmıştır. Süregiden bu tarz evlilikler, soyları neredeyse bir haline getirdi.

Şeyh Safiyüddin Safi döneminde, Safeviye Tarikatı saygınlığını ve popülerliği oldukça artmış, Azerbaycan, Şirvan, Anadolu, Diyarbakır, Irak yöresinden birçok insan, Safiyüddin Safi’ye bağlanmak için Erdebil’e gelmişlerdir. Bir tarihi kayda göre, Erdebil’e gelen yollardan sadece birinden 3 ayda 13 bin kişinin tekkeye gelmiştir.

Şeyh Safiyüddin'in Farsça eserleri olmasına rağmen Kürtçe'yle benzelikler gösteren bir şiir dili kullandığı^[18] bir eseri mevcuttur. Şeyh Safiyüddin'in şiirlerinin ancak çok azı günümüze ulaşmıştır. Eserleri eski Farsça ve Tatça yazılmış, günümüzde dilbilimi olarak öneme sahiptir, örneğin Safiyüddin İshak'ın en önemli dini eserlerinden biri olan; Dobayti (Çift Beyitler) eski Tat dili ve Farsça dilbilgisi açısından bilgiler veren önemli bir eser konumu taşımaktadır.^[19]

Kara Mecmua[değiştir | kaynağı değiştir]

Ğaribi Menteşa oğlu tarafından Safevi Şahı Tahmasp`a sunulan Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm^[20] adlı kitapta Şeyh Safiye Kara Mecmue adlı kitap nisbet verilmiştir.^[21]
1983 yılında İranda Ğaribi Divanı ve Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm kitaplarını yayınlayan Hüseyin Düzgün (Hossein Mohammadzadeh Sedigh) Letif-ül Hayal, Danişmendan-i Azerbaycan kitaplarında da Azeri Türkçesi ile yazılan Kara Mecmua`dan Ad gittigine değinir. Minoreski ve Şarden ise şu kitabın Savevi şahları için önemli olmasını zikr ederler.^[22]

Ölümü ve halefi[değiştir | kaynağı değiştir]

Hac görevini yerine getirdikten sonra 12 Eylül 1334'te Erdebil’de ölmüştür. Yerine, şeyhliği 57 yıl sürecek olan ikinci oğlu Şeyh Sadreddin Musa (1305-1391) geçmiştir.

Safevî Hanedanı soyağacı[değiştir | kaynağı değiştir]

Pîrûz el-Kürdî es-Sencânî (Firuz Şah Zerrin Külah)^[23] ^[24]

Aved

Kutbeddin Muhammed

IX. Mihail^[25]

Selahaddin Raşid

II. Aleksios Komnenos

III. Andronikos
1297-1341

Kutbeddin Ebu Bekir

Basileios Komnenos
Ölüm 1340

İrini Paleologina
Ölüm 1341

Zahid Gilani

Emin el-Din Cebrail

V. Bagrat
ö. 1393

III. Aleksios Komnenos

Theodora Kantakuzini

Bibi Fatıma

Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili
1252-1334

I. Konstantin (Gürcü Kralı)^[26]
1369-1412 veya 13

I. Alexandr İmeretili

III. Manuil Komnenos
1364-1417

Şeyh Sadreddin Musa

I. Aleksandr (Gürcü Kralı)
1386-1446

Prenses Tamar
İmeretili
Ölüm 1455

IV. Aleksios Komnenos
1382-1429

Kara Yülük Osman Bey^[27]

Hoca Alâ ed-Dîn Ali

Gürcistan Prensesi Bagrationi
(Bagrationi Hanedanından) 1415-1463

IV. İoannis Komnenos
1403-1459

Ali Bey

Şeyh İbrahim

Aleksios
1455-1463

Teodora Megale Komnini
(Despina Hatun)

Hasan (Akkoyunlu)
1423-1478

Hatice Hatun

Cüneyd-i Safevî

Chatrina
(Alemşah Halime Begüm)

Şeyh Haydar

Sultan Ali
1488 - 1494
&
I. İsmail
Temmuz 17 1487-Mayıs 23 1524
Hükümdârlık Müddeti: 1502-1524

İbrahim

I. Tahmasb
22 Şubat 1514-14 Mayıs 1576
Hükümdârlık Müddeti: 1524-1576

II. İsmail
1537-1577
Hükümdârlık Müddeti: 1576-1577

Muhammed Hüdabende
1532-1595
Hükümdârlık Müddeti: 1577-1587

I. Abbas
Ocak 27 1571-Ocak 19 1629
Hükümdârlık Müddeti: 1587-1629

Safi Mirza
Doğum. 1587 Ölüm 1615
Taht varisi 1587-1615

Imam Kulu Mirza
Taht varisi 1627
Ölümü 1627

Şah I. Safi
1611- 12 Mayıs 1624
R. 1629-1642

II. Abbas
31 Aralık 1632-25 Ekim 1666
Hükümdârlık Müddeti: 1642-1666

I. Süleyman (Şah II. Safi)
1659-Temmuz 29 1694
Hükümdârlık Müddeti: 1666-1694

I. Hüseyin
1669-Nisan 25 1726
Hükümdârlık Müddeti: 1694-1722

II. Süleyman
Hükümdârlık Müddeti: 1749-1759

II. Tahmasb
1704 - 1740
Hükümdârlık Müddeti: 1729-1732

III. Abbas
? - 1740
Hükümdârlık Müddeti: 7 Eylûl 1732 - 1736

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Safiyüddin İshak ve Safeviye Tarikatı’nın şeyhleri hakkında elimizdeki tek kaynak Saffetu’s Safa’dır. Yine çağdaş Moğol, Timurlu ve Sufi kaynaklarda az da olsa bilgi mevcuttur.^[12]

Rıza Yıldırım. Turkomans Between Two Empires: The Origins Of The Qizilbash Identity In Anatolia (1447-1514) 1 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ph.D. dissertation, Bilkent Üniversitesi, 2008.
Serap Şah, Safvetü's-Safâ'da Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkibeleri, Doktora tezi 28 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul 2007, s. 26-28

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "SAFİYYÜDDÎN-i ERDEBÎLÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2023.
^ Their origins are obscure: probably Kurdish or Iranian extractions, Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan, Cambridge University Press, 1997, ISBN 9780521583367, p. 39. 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ ^a ^b Minorsky Vladimir, The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages. Preface by J.A. Boyle. Variorum Reprints, London 1978; page 517-518
^ "EBN BAZZAZ Encyclopedia Iranica". 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2012.
^ Muḥammad Kamāl, Mulla Sadra's Transcendent Philosophy, Ashgate Publishing Inc, 2006, ISBN 0754652718, p. 24. 25 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Tufan Gündüz. Son Kızılbaş: Şah İsmail. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
^ Sigfried J. de Laet. History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. Unesco. 14 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
^ Özdemir, Ali Rıza (13 Aralık 2021). "Şeyh Safiyyüddin-İ Erdebilî'nin Etnik Kökeni ve İnancı Hakkında Bazı Değerlendirmeler". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (100): 235-252. ISSN 1306-8253. 15 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2023.
^ Gündüz, Tufan (2010). Son kızılbaş Şah İsmail. 1. baskı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. ISBN 978-605-4052-49-3.
^ Sohrweide, Hanna, “Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert”, Der Islam, 41 (1965), 95-221.
^ "Culturology issues of comparative description of the ethnolinguistic identity of historical heritage of Azerbaijan (based on period of Safavid Empire)". 31 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
^ ^a ^b Rıza Yıldırım. Turkomans Between Two Empires: The Origins Of The Qizilbash Identity In Anatolia (1447-1514) 1 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ph.D. dissertation, Bilkent Üniversitesi, 2008
^ Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356
^ Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe. s. 19.
^ lem-i râ-yi Safevî, s. 11.
^ Heyyət, C. “Azərbaycanın Türkləşməsi və Azəri Türkçəsinin Təşəkkülü”, Varlıq, Tehran 1992, s. 9-12.
^ Michel M. Mazzaoui, The Origins of the Safawids: Shi’ism, Sufism, and the Ghulat, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1972, pp. 46-52., Z. V. Togan, Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356, p. 356
^ Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.
^ "Payvand News". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2010.
^ "Bilgi Dergisi" (PDF). 15 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2016.
^ İsrafil BABACAN, Bilig, kış 2007, Sayı 40, S. 1-16.
^ "Kara Mecmua, İran ulusal kütüphanesi". 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2016.
^ Serap Şah, Safvetü's-Safâ'da Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkibeleri, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul 2007, s. 26 ve s.224
^ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f1/v8f1010.html
^ Anthony Bryer 1975 Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29., (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond
^ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v10f5/v10f504a.html
^ http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html Encyclopaedia Iranica. R. N. Frye. Peoples of Iran

[1] "SAFİYYÜDDÎN-i ERDEBÎLÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2023.

[Tapper-2] Their origins are obscure: probably Kurdish or Iranian extractions, Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan, Cambridge University Press, 1997, ISBN 9780521583367, p. 39. 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Minorsky-3] Minorsky Vladimir, The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages. Preface by J.A. Boyle. Variorum Reprints, London 1978; page 517-518

[4] "EBN BAZZAZ Encyclopedia Iranica". 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2012.

[MuhammadKamal-5] Muḥammad Kamāl, Mulla Sadra's Transcendent Philosophy, Ashgate Publishing Inc, 2006, ISBN 0754652718, p. 24. 25 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[6] Tufan Gündüz. Son Kızılbaş: Şah İsmail. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.

[7] Sigfried J. de Laet. History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. Unesco. 14 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.

[8] Özdemir, Ali Rıza (13 Aralık 2021). "Şeyh Safiyyüddin-İ Erdebilî'nin Etnik Kökeni ve İnancı Hakkında Bazı Değerlendirmeler". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (100): 235-252. ISSN 1306-8253. 15 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2023.

[:1-9] Gündüz, Tufan (2010). Son kızılbaş Şah İsmail. 1. baskı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. ISBN 978-605-4052-49-3.

[10] Sohrweide, Hanna, “Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert”, Der Islam, 41 (1965), 95-221.

[11] "Culturology issues of comparative description of the ethnolinguistic identity of historical heritage of Azerbaijan (based on period of Safavid Empire)". 31 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.

[:0-12] Rıza Yıldırım. Turkomans Between Two Empires: The Origins Of The Qizilbash Identity In Anatolia (1447-1514) 1 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ph.D. dissertation, Bilkent Üniversitesi, 2008

[13] Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356

[14] Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe. s. 19.

[15] -i râ-yi Safevî, s. 11.

[16] Heyyət, C. “Azərbaycanın Türkləşməsi və Azəri Türkçəsinin Təşəkkülü”, Varlıq, Tehran 1992, s. 9-12.

[17] Michel M. Mazzaoui, The Origins of the Safawids: Shi’ism, Sufism, and the Ghulat, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1972, pp. 46-52., Z. V. Togan, Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356, p. 356

[18] Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.

[19] "Payvand News". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2010.

[20] "Bilgi Dergisi" (PDF). 15 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2016.

[21] İsrafil BABACAN, Bilig, kış 2007, Sayı 40, S. 1-16.

[22] "Kara Mecmua, İran ulusal kütüphanesi". 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2016.

[23] Serap Şah, Safvetü's-Safâ'da Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkibeleri, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul 2007, s. 26 ve s.224

[24] ttp://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f1/v8f1010.html

[25] Anthony Bryer 1975 Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29., (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond

[26] ttp://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v10f5/v10f504a.html

[27] ttp://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html Encyclopaedia Iranica. R. N. Frye. Peoples of Iran

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

g t d İslâmiyet, Tarikat ve Sûfilik
Kavramlar	Abdal Bekâ Çile Derviş Evliya Fakir Fena Fenafillah Hakikat Hakikat kapısı İhsan Keramet Keşf Letâif Marifet Kapısı Marifetullah Nefis Nûr Râbıta Ruh Seyru Süluk Silsile Silsile-i saâdât Tarikat Kapısı Sufi metafiziği Vecd
Uygulamalar	Adak Berat Kandili Cem Dua Edep Erbain Allah'ın isimleri Halvet İlâhî Kadir Gecesi Kurban Kıraât Mevlid Kandili Miraç Murakabe Namaz Oruç Regaip Kandili Salavat Sema (Sufizm) Semah Sohbet Zikir
Tasavvuf tarikât listesi	Alevilik Bâbâî Bayramî Bektaşi Celâlî Celvetî Cerrahî Ekberî Galibî Halvetî Hatmiyye Haydarî Hurûfî Kadirî Kalenderî Melâmetî Mevlevilik Nakşbendî Hâlidî Erenköy Cemaati Gümüşhânevî Hakkânî Işıkî İskenderpaşa Cemaati İsmailağa Cemaati Menzilî Süleymancılar Ni'metullahî Nursî Aczmendi Rahmanî Rüfâ'î Rûşenî Safevî Sühreverdî Şâzelî Üveysî Vefâî Yesevî Zahidî

Safiyüddin Erdebilî nedir?, Safiyüddin Erdebilî anlamı nedir?, Safiyüddin Erdebilî ne demektir?