Zahid Gilani (Farsça: تاج الدين ابراهيم كردی سنجانی; d. 1216 – ö. 1301) tam adıyla Tâcüddîn İbrahim b. Rûşen Emîr b. Bâbil b. Bîdâr el-Kürdî es-Sencânî^[1] Zahidiyye tarikatının şeyhi ve mutasavvıf.

Şahsiyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

Atalarından Bîdâr (Bündâr) el-Kürdî, Sencân’dan gelerek bölgeye yerleşmiştir. Bu şehrin Merv yakınlarındaki Sencan olması yüksek ihtimaldir. Bu durumda, ataları 11. yüzyılda Horasan’ı Selçuklu istilası yüzünden terk edip Gilan bölgesine yerleşmişlerdir. Kendisi Gîlân (Geylân) eyaletinin Siyâvrud nahiyesinde doğmuştur. Asıl adı Tacüddin İbrahim olup, "Zâhid" lakabıdır.^[2]

Şeyh Zahid Gilani, Selçuklu egemenliğinden sonra bölgeye egemen olan, İlhanlı Hükümdarları üzerinde dini saygınlığı dolayısıyla nüfuz sahibi olmuştur. On üçüncü yüzyılın ortasında önde gelen bir dini kişilik olan Şeyh Zahid'in, bugün İran’nin Hazar Denizi kıyısındaki Gilan Eyaletinde, Lahican’da bulunan türbesi hâlen ziyaret edilen ve saygı duyulan bir kutsal mekândır.

Zâhîd’îyye Tarikâtı[değiştir | kaynağı değiştir]

Şeyh Tac’ed-Dîn Geylânî'nin tarihi açıdan en önemli öğrencisi, Safevi Devleti’nin (1501-1722) isim babası olan Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili’dir (1252-1334). Şeyh Zahid Gilani, kızı Bibi Fatıma’yı Safiyüddin İshak’a vermiştir. Safiyüddin İshak da Tac’ed-Dîn Zâhîd Geylânî’nin ikinci büyük oğluna bir önceki evliliğinden olan kızlarından birini nikâhlayarak akrabalık bağlarını sağlamlaştırmıştır. Süregiden bu tarz evlilikler, her iki soyu neredeyse bir hâline getirdi. Bunu takip eden 170 yıl boyunca Safeviye tarikatı siyâsî ve askerî güç kazandı ve sonunda Safevî Hanedanlığı tesis edilerek gücünün zirvesine ulaştı.

Safev’îyye Tarikâtı'nın kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Şeyh Tac’ed-Dîn İbrahim Zâhîd Geylânî'nin tarikâtı olan Zahidiyye, Safiyüddin İshak’ın şeyhliği döneminde getirdiği yorumlar ile artık kendi adı olan Safeviyye adıyla anılır olmuştur. Çiftin oğullarından Sadreddin Musa (1334-1391) yolu ile şeyhliğe sırasıyla Hoca Alaaddin Ali (1391-1429), Şeyh İbrahim (1429-1447), Şeyh Cüneyd (1447-1460) ve Şah İsmail’in babası Şeyh Haydar (1460-1488) geçmiştir.

Bazı tarikât silsilelerindeki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Şeyh Gilani’nin Zahid’îyye Tarikâtı, öğrencileri aracılıyla, bugün Türkiye’de bilinen Bayram’îyye ve Celvet’îyye Tarikât köklerinin başlangıcı sayılabilir.

Halvetiyye-î Cemâli’îyye/Şâbân’îyye Silsilesi'ndeki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

1. Muhammed
2. Ali
3. Hasan Basrî
4. Habîb Acemî
5. Dâvud et-Taî
6. Marûf el-Kerhî
7. Serî es-Sekatî
8. Cüneyd Bağdâdî
9. Mimşâd Dîneverî
10. Muhammed el-Bekrî
11. Kadı Vecîhüddîn Ömer el-Bekrî
12. Ebu’n-Necib Sühreverdî
13. Kutbeddîn el-Ebherî
14. Rükneddîn Necaşî
15. Şehâbeddîn Tebrîzî
16. Hâce Cemâleddîn Şirazî
17. Sultân-ûl Halvetî^[3] Tac’ed-Dîn İbrahim Zahid el-Geylânî
18. Ahî Muhammed el-Halvetî
19. Pîr Ali el-Halvetî (Halvetiyye Tarikâtı Şeyh Ebû Abdullah Sirac’ed-Dîn Ömer bin Ekmel’ûd-Dîn-î Lahicî tarafından Herat'ta kuruldu).
20. Ahî Mîrim el Halvetî
21. Sadreddîn Hayyamî
22. Pîr-î Sânî Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî (Yetiştirdiği şeyhler aracılığıyle Halvetiyye Tarikâtını Anadolu'ya yaydı).
23. Muhammed Bahaeddîn
24. Çelebi Hâlife Cemâl el-Halvetî
25. Hayreddîn Tokadî
26. Şabân-î Veli Kastamônî

Safevîyye Silsilesi'ndeki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

1. Muhammed
2. Ali
3. Hasan Basrî
4. Habîb Acemî
5. Dâvud et-Taî
6. Marûf el-Kerhî
7. Serî es-Sekatî
8. Cüneyd Bağdâdî
9. Mimşâd Dîneverî
10. Muhammed el-Bâkırî
11. Kadı Vecîhüddîn İmrân el-Bâkırî
12. Ebu’n-Necib Sühreverdî
13. Kutbeddîn el-Ebherî
14. Rükneddîn Necaşî
15. Şehâbeddîn Tebrîzî
16. Hâce Cemâleddîn Şirazî
17. Sultân-ûl Halvetî Tac’ed-Dîn İbrahim Zahid el-Geylânî
18. Safî’ûd-Dîn İshak (Safev’îyye Tarikâtı'nın kurucusu)
19. Sadr’ed-Dîn Mûsa (Zamanında Şafiîlik mezhebine bağlı gösterilsede, takkiye uygulardı, resmen Caferi mezhebine bağlılık vardı)
20. Hoca lâ’ed-Dîn li 18 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Safev’îyye Tarikâtı'nı Bayramiyye Tarikâtı kurucusu Hacı Bayram Veli'nin mürşidi olan “Somuncu Baba” aracılığıyla Anadolu'ya yaymaya başladı)
21. Şeyh İbrahim 18 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Tarikâtın malî bünyesini çok güçlendirdi)
22. Şeyh Cüneyd (Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah'ın tehditleri neticesinde Şiî-Karakoyunlular'ın himayesini kabullenen Safev’îyye Tarikâtı, müridlerini silahlandırmaya ve Safev’îyye'yi Aşırı Ghulât bir Şiîliğe dönüştürmeye başladı)
23. Şeyh Haydar
24. Sultân Ali Mirza Sâfevî 18 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
25. Şah İsmail Hatai (1501 yılında İsnâ‘aşer’îyye resmî ve mecburî devlet dinî olarak ilân edildi)
26. Şah Tahmasb

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Zahed Gilani Maddesi, Wikipedia 6 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Son Giriş: 31 Ağustos 2009
• E.G. Browne. Literary History of Persia. (Four volumes, 2,256 pages, and twenty-five years in the writing). 1998. ISBN 0-7007-0406-X
• Jan Rypka, History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company. 1968. ISBN 90-277-0143-1
• Monika Gronke, Derwische im Vorhof der Macht. Sozial- und Wirtschaftsgeschichte Nordwestirans im 13. und 14. Jahrhundert. Wiesbaden 1993