Mayıs 1915 Üçlü İtilaf Bildirgesi veya 1915 Üçlü İtilaf Deklarasyonu, 24 Mayıs 1915 tarihinde Rus İmparatorluğu'nun inisiyatifiyle Üçlü İtilaf devletlerini oluşturan -Rusya, Fransa ve Büyük Britanya- tarafından imzalanan ve Osmanlı İmparatorluğu'nda devam eden Ermeni Kırımı'nı kınayan ve failleri sorumlu tutmakla itham eden bildiri.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

İttihat ve Terakki Cemiyeti, 1913 Bâb-ı li Baskını ile Osmanlı İmparatorluğu'nda mutlak iktidarı ele geçirdi ve Kasım 1914'te I. Dünya Savaşı'na girdi. Bu, Nisan 1915'e kadar İmparatorluğun Ermeni nüfusuna yönelik soykırımın temellerini attı. Osmanlı yarı askerî güçleri, Dünya Savaşının İran Seferi sırasında Osmanlı İmparatorluğu tarafından işgal edilen Urmiye çevresindeki Pers bölgelerinde Ermeniler ve Süryani Hristiyanlar olmak üzere birçok sivili katletti. 1915 Mart ve Nisan aylarında Rus İmparatorluğu'nun bazı bölgeleri ele geçirmesinin ardından, Van'daki Ermeni savunmalarının başarısı ile birlikte bu bölgedeki katliama dair bilgi ve fotoğraflar Rusya tarafından kamuoyuna açıklandı ve bu dokümanlar Dünya basınında geniş yer buldu.^[1]

İçeriği[değiştir | kaynağı değiştir]

18 Nisan 1915'te Kafkasya Genel Valiliğinin başkenti Tiflis'e ulaşan ayrıntılı ve önemli bir rapor dahil olmak üzere, 1915 baharı boyunca Rus İmparatorluğu'na Ermeni Kırımı hakkında bilgiler ulaşmaya devam etti.^[2] Vali İllarion Vorontsov-Daşkov'un önerisi üzerine, 20 Nisan 1915'te Ermeni Apostolik Kilisesi Katolikosu V. Gevorg, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Sazonov'a soykırımı duyurmasını istediğini belirten bir çağrı gönderdi.^[2] Sazonov, Gevorg'un yaptığı çağrıyı Amerika Birleşik Devletleri ve İtalya Krallığı'na ileterek, başkent Kostantiniyye'deki büyükelçilerinden soykırımı protesto etmelerini istedi.^[2] Osmanlı İmparatorluğu savaşa girdikten sonra, İtalya ile Amerika Birleşik Devletleri; İngiltere, Fransa ve Rus İmparatorluğu'nun Osmanlı İmparatorluğu'ndaki çıkarları için ortak koruyucu güçler haline geldi. 27 Nisan 1915'te, Washington'daki Rus büyükelçisi Kont George Bakhmeteff, Gevorg'un Başkan Woodrow Wilson'a yaptığı çağrıyı iletti ve ABD'den "insanlık ve kutsal Hristiyan inancı adına" soykırımı durdurmak için bir şeyler yapmasını istedi.^[2] Ertesi gün, Bâb-ı li'deki Amerikan ve İtalyan büyükelçileri Henry Morgenthau ve Eugenio Garroni'nin katıldığı ortak bir konferans düzenlendi ve Osmanlı nazırları Ermenilerin kendi güvenlikleri için yer değiştirdiklerini ifade ettiler.^[2]

Morgenthau ve Garroni'nin Konstantiniyye'de aldıkları yanıttan memnun olmayan Sazonov, daha sonra 28 Nisan'da Fransa Dışişleri Bakanı Théophile Delcassé'ye bir telgraf çekti. Bakan, Müttefiklerin zaferinden sonra Osmanlı yetkililerini cezalandırma sözü veren ortak bir bildiri yayınlaması gerektiğini savundu ve şu anda soykırımı durdurmanın tek yolunun bu olduğunu ekledi.^[3] Sazonov, 5 Mayıs 1915'te yeniden ortak bir bildiri yayınlanması için müttefik ülkelerine baskı yapmayı sürdürdü.^[4] 6 Mayıs'ta Gevorg'un yardım çağrıları Büyük Britanya Kralı V. George'a ve Fransa Cumhurbaşkanı Raymond Poincaré'ye iletildi.^[4] Sazonov, 11 Mayıs 1915'te Büyük Britanya Dışişleri Bakanlığı ve Fransa Dışişleri Bakanlığı, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Hristiyanlığa ve medeniyete karşı bu yeni suçlarını" kınayan bir taslak bildiri gönderdi.^[4]

Rusya başlangıçta taslak metinde "Hristiyanlığa ve medeniyete karşı suçlar" ifadesini önerdi, ancak Fransa ve Birleşik Krallık bunun "insanlığa ve medeniyete karşı suçlar" olarak değiştirilmesinde ısrar etti.^[5] 4 Kasım 1914'te Osmanlı Padişahı V. Mehmed Reşad dünyadaki tüm Müslümanları İngiltere, Fransa ve Rusya'ya karşı savaşmaya çağıran bir cihat ilan etmişti. Hem Büyük Britanya İmparatorluğu hem de Fransız İmparatorluğu milyonlarca Müslüman tebaaya sahip olduğundan, hem Londra'da hem de Paris'te isyan edebileceğine inanılan Müslüman tebaalarının sadâkati konusunda ciddi endişeler vardı. Fransızların ordusunda savaşan Mağrip bölgesinden çok sayıda Müslüman asker varken, Hint Ordusunun çoğunluğunu yine Müslümanlar oluşturuyordu. Şubat ayında, Hint Ordusu'na bağlı Müslüman 5. Hafif Piyade Alayı Singapur'da isyan etti ve bu olayın Osmanlı'nın cihat çağrısına bir yanıt olduğuna inanıldı.^[4] İngiliz Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey, Delcassé ile birlikte Rusya tarafından hazırlanan taslakta yer alan, "savaşın bir din savaşı olduğu" şeklindeki Osmanlı çizgisine girmesine itiraz etti.^[4]

Deklarasyonun son hali şöyleydi:

Osmanlı tepkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bildiri dünya çapında gazetelerde yazılı olarak yayımlandı.^[5] Osmanlı yönetimi, eylemlerine yasallık örtüsü kazandırmak ve bildirgeye tepki olarak üç gün sonra 27 Mayıs 1915'te Geçici Tehcir Kanunu (Sevk ve İskan Kanunu)'nu çıkardı. Tarihçi ve akademisyen Uğur Ümit Üngör tarafından bu kanun 24 Mayıs deklarasyonuyla ilişkilendirildi.^[8] 28 Mayıs 1915'te ABD Dışişleri Bakanlığı, ertesi gün Morgenthau'ya iletilen beyannamenin resmi bir kopyasını aldı.^[4] 3 Haziran 1915'te Morgenthau beyannameyi Sadrazam Said Halim Paşa'ya sundu.^[4] Bir gün sonra Said Halim Paşa, Morgenthau'ya, büyük ölçüde Konstantiniyye'deki Alman büyükelçiliğinden diplomatlar tarafından yazılan ve tüm katliamları reddeden bir nota sundu. Sadrazam, Ermeni cemaatinin toplu olarak ihanetten suçlu olduğunu ileri sürdü ve Bâb-ı li'nin kendi iyilikleri için onları zorunlu olarak farklı yerlerde iskan etmesinin gerekliliğini belirtti.^[4] Osmanlı hükûmeti deklarasyona uzun bir yanıt vererek, tüm suçlamaları yalan olarak kabul etti ve "İmparatorlukta Ermeni katliamları olduğu iddialarının tamamen düzmece olduğunu" belirtti.^[9] Ermenilerin tehcir edildiği kabul edilse de, verilen yanıtta tehcirin savaş bölgeleriyle sınırlı olduğu ve Ermenilerin kitlesel ayaklanmasının neden olduğu iddia edilen bir ulusal güvenlik ve acil durum ile hareket edildiği eklendi. Sosyolog Levon Çorbacıyan, bu tepkiyi daha sonraki inkâr örneklerinde de tekrarlanan Ermeni Soykırımı inkarının başlangıcı olarak kabul etmektedir.^[10]

Emsal olarak görülmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

1915 deklarasyonu tarafından belirlenen ültimatomlar, 1919'daki Paris Barış Konferansında doğrudan İngilizlerin önerisine emsal oluşturdu.^[11] Yenilen ulusların liderlerini, en önemlisi de Alman İmparatoru II. Wilhelm'i savaş suçları ve insanlığa karşı suçlar için yargılamak için uluslararası bir mahkeme kurulmasını içermekteydi. Ancak, Amerika Birleşik Devletleri başkanı Woodrow Wilson, getirilen öneriye şiddetle karşı çıktı ve uluslararası mahkeme hiçbir zaman kurulmadı.^[12] Mayıs 1919'da İngilizler, İttihat ve Terakki'nin 67 liderini tutuldukları İstanbul'daki hapishanede gözaltına aldı ve onları yargılamak için Malta'ya götürdüler.^[13] 1920 Sevr Antlaşması hükümlerine göre, Osmanlı hükûmetinin işbirliği yapma konusundaki isteksizliği nedeniyle büyük sorunlar ortaya çıktı ve bunun üzerine Müttefik devletlere, Osmanlı yetkililerini soykırım suçundan yargılama yetkisi verildi.^[14] İngilizlerin Malta'da 67 sanık savaş suçlusunu yargılama girişimi, Osmanlı İmparatorluğu'nun kanıtlara erişime izin vermeyi reddetmesi nedeniyle engellendi.^[15]

Bununla birlikte, deklarasyon tarafından belirlenen örnek, Sürgündeki Polonya Hükümeti'nin harekete geçmesine yol açtı ve benzer bir bildiri için baskı yapmasına yol açtı. Londra'daki Fransız büyükelçisi Charles Corbin hem de Londra'daki Polonya büyükelçisi Kont Edward Bernard Raczyński, 18 Nisan 1940'ta bir bildiri yayınlamak için İngiliz yetkililerle birlikte çalıştı. Bildiri, Reich'ı "Polonya'nın sivil nüfusuna yönelik acımasız saldırılarda bulunmakla" suçlarken, üç gücün "Alman hükümetini bu suçlardan sorumlu tuttuğunu ve Polonya halkına yapılan yanlışları düzeltme konusundaki kararlılıklarını teyit ettiklerini" söyledi. Ayrıca bildiride, uluslararası hukukun kabul edilmiş ilkelerine aykırı olarak", "Polonya ulusunun kasten yok edilmesini amaçlayan bir politika" ve Polonya'daki Yahudi cemaatine uygulanan "acımasız muameleden" bahsedildi.^[16]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Çorbacıyan, Levon (2016). The Armenian Genocide Legacy (İngilizce). Palgrave Macmillan UK. s. 167–182. ISBN 978-1-137-56163-3. ‘They Brought It on Themselves and It Never Happened’: Denial to 1939 
• Dadrian, Vahakn N.; Taner, Akçam (2011). Judgment At Istanbul: The Armenian Genocide Trials (İngilizce). Berghahn Books. ISBN 978-0-85745-286-3. 
• Dubler, Robert; Matthew, Kalyk (2018). Crimes Against Humanity in the 21st Century Law, Practice and Threats to International Peace and Security (İngilizce). Amsterdam: Brill. ISBN 9789004347687. 
• Gaunt, David (2006). Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia During World War I (İngilizce). Gorgias Press. ISBN 978-1-59333-301-0. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2022. 
• Kochavi, Arieh J. (1998). Prelude to Nuremberg Allied War Crimes Policy and the Question of Punishment (İngilizce). Raleigh: University of North Carolina Press. ISBN 9780807866870. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2022. 
• Lattanzi, Flavia; Pistoia, Emanuela (2018). "The Armenian Massacres as the Murder of a Nation?". The Armenian Massacres of 1915–1916 a Hundred Years Later Open Questions and Tentative Answers in International Law (İngilizce). New York: Springer. s. 27–104. ISBN 9783319781693. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2022. 
• Matiossian, Vartan (2021). The Politics of Naming the Armenian Genocide Language, History and 'Medz Yeghern' (İngilizce). Londra: Bloomsbury Publishing. ISBN 9780755641093. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2022. 
• Suny, Ronald Grigor (2015). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide (İngilizce). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-6558-1. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2022. 
• Ronald Grigor Suny (26 Mayıs 2015). "Armenian Genocide". 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War (İngilizce). 22 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
• Uğur Ümit Üngör (2008). "Seeing like a nation-state: Young Turk social engineering in Eastern Turkey, 1913–50". Journal of Genocide Research (İngilizce). 10 (1). s. 15–39. doi:10.1080/14623520701850278. 
• Akçam, Taner (2007). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility (İngilizce). Henry Holt and Company. ISBN 9781466832121. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2022.