Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. Maddeyi, Vikipedi standartlarına uygun biçimde düzenleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz. Gerekli düzenleme yapılmadan bu şablon kaldırılmamalıdır. (Haziran 2020)

Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. Lütfen güvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin geliştirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız içerik itiraz konusu olabilir ve kaldırılabilir. Kaynak ara: "Kıyı coğrafyası" – haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR (Haziran 2020) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Kıyı coğrafyası, kıyıların ve kıyıdaki yer şekillerinin oluşumu, oluşum koşulları ve dağılımı ile ilgilenen Fiziki coğrafya bilim dalıdır.

Kıyı; suyun aşındırma, biriktirme ve yığma yapmasıyla oluşan yer şeklidir. Kıyılar okyanus, deniz, göl akarsu gibi her türlü suyun çevresini kaplayan yatay ve dikey kapsamı olan, suyun oluşturduğu kumsal, çakıl depoları, bataklık ve sazlıkları da kapsar.

Kıyı coğrafyası, okyanus ve kara arasında sürekli değişen bölgenin, hem fiziki coğrafyayı (yani kıyı jeomorfolojisi, jeoloji ve oşinografi) hem de kıyıların beşeri coğrafyasını (sosyoloji ve tarih) içeren bir çalışmadır. Kıyı ayrıştırma süreçlerini, özellikle dalga hareketi, tortu hareketi ve hava durumunu ve insanların kıyı ile etkileşme yollarını anlamayı içerir.

Kıyıların oluşumuna etki eden faktörler:^[1]

• a) Kıyıdaki kayaçların yapısı; aşınıma dirençli veya dirençsiz olması, tabaka uzanışının yatay veya açılı olması, aşınım ve oluşan şekiller üzerinde etkilidir.
• b) İç kuvvetler (Deprem, dağ oluşumu, epirojenez, volkanizma); genel olarak tüm yeryüzü şekillerinin oluşumunda etkidirler, bu yolla kıyıda da genel anlamda etkili olurlar. Yükselen kıyılarda taraçalar oluşur.
• c) Dış kuvvetler (Rüzgâr, Akarsular, Buzullar, Dalgalar), kıyının genel görünümünde etkili oldukları gibi, gelgit, akıntılar, kütle hareketleri, ayrışma, seller yoluyla da etkide bulunurlar.
• d) Kıyının topoğrafik özellikleri, kıyı ve gerisindeki yeryüzü şekilleri kıyının genel görünümünü, oluşacak kıyı tipi, kıyının gelişimi ve işlenmesi üzerinde etkilidir.
• e) Zaman; Yer şekillerinin oluşumu için uzun bir zamana ihtiyaç vardır. uzun sürede oluşan bir yerşekli, zamanla yok olur (atol gibi) veya yeni şekillere dönüşebilir. Örnek:Bir adanın zaman içinde kıyı ile birleşerek tomboloya dönmesi.^[2]

Kıyıları oluşturan etkenler ve süreçler::^[2]

Dalgalar: Dalgalar birkaç yolla şekillendirmede etkilidir: Suların kıyıya vurma güçü (hidrolik) etkiyle aşındırma yapar. Dalgaların içindeki kum ve çakıl tanelerinin kayalara çarparak yaptığı korrazyon yoluyla kıyıyı aşındırır. Dalganın taşıdığı malzemenin kıyıya ve birbirlerine çarparak-sürterek kendilerinin parçalanması (atrisyon) etkisiyle. Suyun eritme gücü (Korrozyon) kayaları aşındırması yoluyla kıyıları şekillendirler.

Akıntılardan; gelgit, alt, kıyı ve rip akıntıları kıyılarda etkilidir. Gelgit akıntısı; büyük su kütleleri kıyıyı doldurur ve geri çekilir, bu arada aşındırma ve sürükleme faaliyetleri gerçekleşir. Wattlı kıyı ve haliçler bu şekilde oluşur. Alt akıntılar ve rip akıntıları kıyıya vurduktan sonra geri çekilirken ince kumları açığa doğru çekerler. Kıyı akıntıları kıyı çizgisinin düz olduğu alanlarda sahildeki ince malzemeyi taşıyarak kıyı oku, kıyı setti devamında tombolo, lagün gibi şekillerin oluşmasına neden olur.

Canlılar:İnsanlar, algler, yosunlar, mercanlar ve mangrovlar kıyı şekillenmesinde etkili olan canlı unsurlardır. En önemlisi sıcak sularda yaşayan Mercanlardır. Mercanların kalkerli iskeletlerinin üst üste birikmesiyle oluşan resifler okyanuslardaki canlı hayatı açısından önemlidir. Mangrovlar gelgit alanlarında sığ alanlarda denize doğru geniş ormanlar oluştururlar. Buralarda zamanla genişleyen bataklıklar oluşur. Işıktan yararlanmak amacıyla ilk 200 m'de yaşayan Algler, sudaki kalsiyum karbonatın ayrışarak zemine birikmesine neden olurlar. İnsan da yaptığı faaliyetlerle kıyı çizgisinde geçici ve kalıcı etkide bulunur.

Kıyı tipleri:

• Buzullaşma etkisiyle oluşmuş kıyılar:Fyordlu kıyılar, Fyerdli kıyılar, Föhrdler, Skyer kıyıları.
• Akarsu işlenmesiyle oluşmuş kıyılar: Haliçli kıyılar, Rialı kıyılar, Kalanklı kıyılar, Dalmaçya kıyıları, Setli kıyılar, Sürempoze kıyılar.
• Düzenlenmiş (konstrüktif) kıyılar: Volkanik kıyılar, Mercan kıyıları, Tektonik kıyılar, Alüvyal birikme kıyıları.

Dalga hareketi ve kıyı şeridi sürüklenmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıyı şeridine sürekli vuran farklı güç dalgaları, kıyı şeridinin birincil taşıyıcıları ve şekillendiricileridir. Bu sürecin basitliğine rağmen, dalgalar ve vurdukları kayalar arasındaki farklar çok değişken şekillerle sonuçlanır.

Dalgaların etkisi kuvvetlerine bağlıdır. Yıkıcı dalgalar olarak da adlandırılan güçlü dalgalar, yüksek enerjili plajlarda meydana gelir ve kışa özgüdür. Deniz altındaki barlara taşıyarak sahilde bulunan tortu miktarını azaltırlar. Yapıcı, zayıf dalgalar düşük enerjili plajlara özgüdür ve en çok yaz aylarında görülür. Yıkıcı dalgaların tersini yaparlar ve tortuyu berm üzerine yığarak plajın boyutunu arttırırlar.

En önemli taşıma mekanizmalarından biri dalga kırılmasıdır. Dalgalar nadiren dik açılı bir kıyıya kırıldığından, suyun sahile doğru yukarı hareketi (eğiklik) eğik bir açıda meydana gelir. Bununla birlikte, suyun geri dönüşü (geri yıkama) plaja dik açılardadır ve bu da plaj malzemesinin yanal olarak net hareketine neden olur. Bu hareket kumsal kayması olarak bilinir (Şekil 3). Sonsuz çalkalama ve geri yıkama döngüsü ve bunun sonucunda ortaya çıkan plaj kayması tüm plajlarda görülebilir. Bu sahiller arasında farklılık gösterebilir.

Muhtemelen en önemli etki uzun kıyı sürüklenmesidir (LSD) (Littoral Drift olarak da bilinir), tortunun dalga eylemi ile plajlar boyunca sürekli olarak hareket ettirildiği süreç. LSD, dalgaların kıyıya bir açıyla vurması, kıyıdaki tortu (kum) alması ve bir açıyla sahile doğru indirmesi (buna çalkalama denir) nedeniyle oluşur. Yerçekimi nedeniyle, su daha sonra plaja dik olarak geri düşer ve enerji kaybederken tortusunu düşürür (buna geri yıkama denir). Tortu daha sonra bir sonraki dalga tarafından alınır ve biraz daha aşağıya doğru itilir, bu da bir yönde sürekli tortu hareketi sağlar. Bu, sahil şeridinin ana kaynakları olan sadece nehir ağızlarının çevresindeki alanların değil, uzun sahil şeritlerinin tortuda kaplanmasının nedenidir. LSD, nehirlerden gelen sürekli bir tortu kaynağına bağımlıdır ve tortu kaynağı durdurulursa veya tortu,sahil boyunca herhangi bir noktada denizaltı kanalları, bu sahil boyunca çıplak plajlara yol açabilir.

LSD, bariyer adaları, körfez plajları ve tükürükler dahil birçok yeryüzü biçiminin oluşturulmasına yardımcı olur. Genel olarak LSD eylemi sahili düzleştirmeye hizmet eder, çünkü bariyerler denizden koyları keser, tortu genellikle koylarda oluşur, çünkü oradaki dalgalar daha zayıftır (dalga kırılması nedeniyle), tortu maruz kalan başparmaklarından taşınır. Sürülmemiş arazilerdeki tortu eksikliği, dalgaların onlardan korunmasını ortadan kaldırır ve onları hava şartlarına karşı daha savunmasız hale getirirken (kıyı şeridi sürüklenmesinin onu kaldıramadığı yerlerde) tortuların toplanması, koyları daha fazla erozyondan korur ve onları keyifli eğlence plajları yapar.

Atmosferik süreçler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kıyı rüzgârları kumsalın yukarısına üflenir, kum toplanır ve kum tepeleri oluşturmak için kumsala doğru hareket ettirilir.
• Yağmur kıyıya çarpar ve kayaları aşındırır ve yıpranmış materyalleri kıyı şeridine taşır ve plajlar oluşturur.
• Sıcak hava biyolojik süreçlerin daha hızlı gerçekleşmesini teşvik edebilir. Tropik bölgelerde bazı bitkiler ve hayvanlar taşları yıpranmaya karşı korurken, diğer bitkiler ve hayvanlar aslında kayalarda yiyor.
• Donma noktasının altında, donma noktasının üzerinde değişen sıcaklıklar donmaya karşı hava koşullarına neden olurken, donma noktasının birkaç derecenin altındaki havalarda deniz buzu oluşturur.

Biyolojik süreçler[değiştir | kaynağı değiştir]

Özellikle tropik bölgelerde, bitkiler ve hayvanlar sadece kayaların ayrışmasını etkilemekle kalmaz, aynı zamanda bir tortu kaynağıdır. Birçok organizmanın kabukları ve iskeletleri kalsiyum karbonatlıdır ve bu parçalandığında çökelti, kireçtaşı ve kil oluşturur.

Fiziksel süreçler[değiştir | kaynağı değiştir]

Plajlardaki ana fiziksel ayrışma süreci tuz-kristal büyümesidir. Rüzgar, tuz spreyi kayaların üzerine taşır, burada küçük gözeneklere emilir ve kayaların içindeki çatlaklar. Orada su buharlaşır ve tuz kristalleşir, basınç oluşturur ve çoğu zaman kayayı parçalar. Bazı plajlar kalsiyum karbonat olarak formu için birlikte diğer tortuları bağlamak yapabiliyor Yalıtaşı ve sıcak alanlarda dunerock. Rüzgar erozyonu da bir tür erozyon, toz ve kum havada taşınır ve yavaşça kayayı aşındırır, bu tuz ve kum kayaların üzerine yıkandığında denizde de benzer şekilde olur.

Deniz seviyesindeki değişiklikler (östatik değişim)[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyadaki deniz seviyesi, iklim değişiklikleri nedeniyle düzenli olarak yükselir ve düşer. Soğuk dönemlerde Dünya suyunun daha fazlası buzullarda buz olarak depolanırken, sıcak dönemlerde serbest bırakılır ve deniz seviyeleri daha fazla araziyi kapsayacak şekilde yükselir. Deniz seviyeleri şu anda oldukça yüksekken, sadece 18.000 yıl önce Pleistosen buz çağında oldukça düşüktü. Küresel ısınma gelecekte daha fazla artışa neden olabilir, bu da kıyı şehirleri için risk oluşturur çünkü çoğu sadece küçük artışlardan etkilenir. Deniz seviyesi yükseldikçe fiyortlar ve yanlılıklar oluşur. Fiyortlar su dolu buzul vadileridirve rias su dolu nehir vadileridir. Fiyortlar tipik olarak dik kayalık kenarlara sahipken, rias drenaj bölgelerine özgü dendritik drenaj desenlerine sahiptir. Gibi tektonik plakalar Earth ile ilgili hareket onlar yükselip nedeniyle değişen basınç ve buzulların varlığına düşebilir. Bir plaj diğer levhalara göre yukarı doğru hareket ediyorsa buna izostatik değişim denir ve yükseltilmiş plajlar oluşabilir.

Ayrıca bakınız: Plajın evrimi

Arazi seviyesi değişiklikleri (izostatik değişiklik)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu İngiltere'de yıkamadan Severn Haliç çizgisinin üzerinde olduğu gibi, toprak son buz çağında buz tabakaları ile kaplıydı. Buzun ağırlığı kuzeydoğu İskoçya'nın batmasına neden oldu, güneydoğuyu değiştirdi ve yükselmeye zorladı. Buz tabakaları geri çekilirken, arazi ağırlıktan serbest bırakıldığı için ters işlem gerçekleşti. Mevcut tahminlere göre güneydoğu yılda yaklaşık 2 mm oranında batmaktadır ve kuzeydoğu İskoçya aynı miktarda artmaktadır.

Kıyı yeryüzü şekilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Sahil aniden yön değiştirirse, özellikle bir Haliç civarında, tükürüklerin oluşması muhtemeldir. Kıyı şeridi kaymasıçökeltiyi sahil boyunca iter, ancak şemadaki gibi bir dönüşe ulaştığında, uzun kıyı sürüklenmesi her zaman kolay bir şekilde dönmez, özellikle bir nehirden dışarı doğru akışın tortuyu sahilden uzaklaştırabileceği bir haliç yakınında. Alan ayrıca çok uzun kıyı sürüklenmesini önleyerek dalga hareketinden korunabilir. Sürülmemiş alanın daha zayıf dalgalarını alan tarafında, dalgaların onları hareket ettirecek kadar güçlü olmadığı su altında shingle ve diğer büyük tortular birikecektir. Bu, daha küçük tortuların deniz seviyesine gelmesi için iyi bir yer sağlar. Tortu, sürülmeyi geçtikten sonra diğer tarafta birikecek ve hem sürülmez hem de shingle tarafından korunaklı olarak sahile inmeyecektir.

Zamanla yavaş yavaş tortu bu bölgeye birikir, tükürüğü dışarı doğru uzatır ve bir kum bariyeri oluşturur. Arada bir, rüzgar yönü değişecek ve diğer yönden gelecektir. Bu süre zarfında tortu diğer yöne doğru itilecektir. Tükürük geriye doğru büyümeye başlar ve bir 'kanca' oluşturur. Bu süreden sonra tükürük tekrar orijinal yönde büyüyecektir. Nihayetinde tükürük daha fazla büyümeyecektir çünkü artık dalgaların erozyonuna karşı yeterince korunmuyor veya haliç akımı akım tortu dinlenmesini önlüyor. Genellikle tükürüğün arkasındaki tuzlu ama sakin sularda tuz bataklığı oluşacaktır. Tükürükler genellikle tarama gerektiren yapay limanların dalgakıranının etrafında oluşur.

Bazen, haliç yoksa, tükürüğün körfezin diğer tarafına doğru büyümesi ve bir bar veya bariyer olarak adlandırılması mümkündür. Bariyerler çeşitli çeşitlerde gelir, ancak hepsi tükürüklere benzer bir şekilde oluşur. Genellikle bir lagün oluşturmak için bir koy içine alırlar. İki burun arasına katılabilir veya anakaraya bir burun içine katılabilirler. Bir ada anakaraya bir bar ya da bariyerle katıldığında tombolo olarak bilinir. Bu genellikle dalga kırılması nedeniyle oluşur, ancak aynı zamanda izostatik değişiklik, arazi seviyesindeki bir değişiklik (örn. Chesil Plajı) da neden olabilir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Plaj evrimi
• Kıyı erozyonu
• Kumul stabilizasyonu

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Codrington, Stephen. Gezegen Coğrafyası, 3. Baskı, 2006, Bölüm 8

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• https://web.archive.org/web/20171127023059/http://www.coastalresearch.nl/glossary#description
• https://web.archive.org/web/20190217071042/http://www.sciencedictionary.org/coastal-science/#description