Avarlar (Kafkasya halkı)

Avar (Mağarul)
МагIарулал^[1]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Rusya	912,090
Azerbaycan	49,800
Gürcistan	1,996
Ukrayna	1,496
Diller
	Avarca, Rusça, Azerice
Din
	İslam (Ehl-i Sünnet)

Avarlar veya Kafkasya Avarları, (Avarca: магӀарулал mağarulal «Dağlılar» ya da aварал avaral «Avarlar», Rusça: aварцы/avartsı, Azerice: avarlar) Kafkasya halklarından biridir. Rusya'nın Dağıstan Cumhuriyeti'nde yaşayan çeşitli etnik gruplar arasında baskın olan Kuzeydoğu Kafkasya yerli etnik grubudur.^[6] Avarlar, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında Kuzey Kafkasya olarak bilinen bir bölgede yaşarlar. Kuzey Kafkasya bölgesindeki diğer etnik grupların yanı sıra Kafkas Avarları, deniz seviyesinden yaklaşık 2.000 m yükseklikte bulunan eski köylerde yaşarlar.^[7] Kafkas Avarları tarafından konuşulan Avar dili, Kuzeydoğu Kafkas dilleri ailesine aittir ve Nah-Dağıstan grubu olarak da bilinir. İslam, 13. yüzyıldan beri Avarların hakim dini olmuştur. Çoğunluğu Dağıstan'da yaşamakta ve Dağıstan nüfusunun % 29.6'sıyla en kalabalık etnik grubunu oluşturmaktadır. Avarların ezici çoğunluğu Sünni Müslüman olup dilleri ise Kuzeydoğu Kafkas dillerine (Nah-Dağıstan dilleri) bağlı bir dil olan Avarcadır.

Kafkaslarda kurulan Avar Hanlığı'nın merkezi geleneksel olarak Hunzak'tır. Khunzakh, Hun toprağı demektir. 6. yüzyılın sonunda Apar-şar (Avarların ülkesi) denilen Horasan civarından Avar Hunlar (heftalitler) Dağıstan'a gelmişlerdi. Avar ismi Kafkasya Avarlarının dilinde War, Bar gibi köklere dayanır, yükseklik, yücelik demektir. Bazı filologlar ise "silahlı halk" anlamına gelen "Bo" kelimesini, ses değişimine uğradığını düşünerek ĞWo diyerek okur, bu Heftalitlerin soyunun geldiği Hun asillerinin kabilesi olan Hua'dır. Buna nehir, hareket gibi anlamlara gelen Avarca 'Or ismini ilave ederler, süvari halk olarak çevirirler. Heftalitler ve Rouranlar Asya'da Batı ve Doğu Avarları olarak biliniyorlardı, iki Avar topluluğuda War ve Khun isimli iki büyük kabileden oluşuyorlardı. Göktürkler Rouranlar'a isyan edince, Rouran asilleri Heftalitlere sığındı. Heftalit devleti yıkılınca 6. yüzyılda War-Khun kabilelerinin bir kısmı Kafkasya Avarları'na sığındı, Dağıstan/Takh-As-tan/Serir/taht krallığı böylece kuruldu. War-Khunlar'ın kalan kısmı ise Balkanlar'a göçerek Avar İmparatorluğu'nu kurdu.

150-200 yıl önce Dağıstan'dan tehcir ettirilen Avarların (Турциялъул магIарулал = Türkiye Avarları) Türkiye'deki sayısı tam olarak bilinmiyor.^[8]

Etnonimler[değiştir | kaynağı değiştir]

19. yüzyıl Rus tarihçilere göre, Avarların komşuları genellikle kendilerine Tavlins (tavlintsy) agzonimi ile atıfta bulunmuşlardır. Vasily Potto, güneydekilerin onları genellikle Tavlins (tavlintsy) olarak bildiklerini yazdı. "Farklı dillerdeki sözcükler aynı anlama gelir... dağ sakinleri [veya] yaylalılar".^[9]

Nikolai Dubrovin şöyle yazdı: "Zengin dağ otlakları, yoğun ormanlarla kaplı dağ yamaçları, ovası, birçok nehirle sulanan ve zengin bitki örtüsüyle Çeçenya, Dağıstan'ın bir Avarya kabilesinin yaşadığı komşu çorak ve kayalık bölgeleriyle mükemmel bir tezat oluşturuyor."^{[kaynak belirtilmeli]} Tavlins olarak bilinenlerin kökenleri genellikle Sulak Nehri'nin iki kolunun üst kısımlarında bulunur: Andiyskoe Koisu ve Avarskoye Koisu.^[10]

Potto ayrıca, Avar kabilesinin üyelerini sık sık alternatif endonime atıfta bulunarak "dağcı" anlamına gelen maarulal olarak ifade etti."^[9]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihçi Sergey Tolstov'a göre Avarlar, Hazar Denizi'nin güneydoğusundaki Horasan'da doğdu ve Kafkasya'ya göç etti.^[11]

Avarlardan Avrupa tarihinde en erken söz eden Priskos, MS 463'te Saragurlar, Uroglar ve Onogurların birleşik birliğinin Bizans ile bir ittifak talep ettiğini bildirmiştir. Elçilik, Avarların baskısı sonucu 461 yılında halklarının Sabirler tarafından yerlerinden edildiğini iddia etti.^[12]

Kafkas Avarlarının Karanlık Çağların erken dönem "Sözde-Avarlar" (veya Panonya Avarları) ile akraba olup olmadıkları veya ne şekilde akraba oldukları net değildir, ancak, 567'de Sarosius'un arabuluculuğuyla Göktürklerin, Bizans'tan Pannonia Avarlarını, Göktürk hegemonyası altına giren Doğu'nun gerçek Avarlarının aksine "Sözde Avarlar" olarak ayırt etmesini istediği bilinmektedir.^[13] Modern Arap Ansiklopedisi, Magyarların bu bölgede ortaya çıktığını belirtir. Bununla birlikte, bazı kaynaklar ikisi arasında olası ancak belirsiz bir bağlantı olduğunu varsaymaktadır.^[14]

Kafkasya'daki Avar işgali, Dağıstan dağlarında bir Orta Çağ Hristiyan devleti olan Serir'de bir Avar hükümdar hanedanının kurulmasıyla sonuçlandı.

7. yüzyılda Halifeliğe karşı yapılan Hazar savaşlarında Avarlar, Hazarların yanında yer aldı. Surekât MS 729-30 yıllarında Kağan olarak anılır, ardından Ebu Müslima zamanında Andunik-Nutsal, ardından Dugry-Nutsal gelir. Serir, Arapların üstünlüğü ele geçirmesinin ardından kısmi bir tutulma yaşadı, ancak 9. yüzyılda bölgedeki etkisini yeniden sağlamayı başardı. Zayıflamış Hazarlarla karşılaştı ve Gürcistan ve Alanya'nın komşu Hristiyan devletlerine karşı dostane bir politika yürüttü.

12. yüzyılın başlarında, Serir parçalandı ve yerini ağırlıklı olarak Müslüman bir devlet olan Avar Hanlığı aldı.^[15] Serir mimarisinin günümüze ulaşan tek anıtı Datuna köyündeki 10. yüzyıldan kalma kilisedir. Moğol istilaları Avar bölgesini etkilememiş gibi görünüyor ve Altın Orda ile ittifak kurmaları Avar hanlarının refahlarını artırmalarını sağladı. 15. yüzyılda Altın Orda geriledi ve Gazikumu Şamhallığı iktidara geldi. Avarlar onlarla rekabet edemedi ve onlar tarafından ilhak edildi.

16. yüzyıldan itibaren Persler ve Osmanlılar, Kafkasya'nın tamamı üzerindeki otoritelerini sağlamlaştırmaya başladılar ve topraklarının çoğunu kendileri için aldılar ve bu topraklardaki etkilerini sağlamlaştırdılar. 16. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, günümüzdeki Doğu Gürcistan, Dağıstan, Azerbaycan ve Ermenistan Safevi Türk egemenliği altındayken,^[16] günümüzdeki Batı Gürcistan, Osmanlı Türk hükümdarlığı altına girdi.^[17] Dağıstan, bir ara 1578-1590 Osmanlı-Safevi Savaşı ile Osmanlı Türkleri tarafından kısa bir süre kazanılmış olsa da, Dağıstan ve Avar sakinlerinin çoğu yüzyıllar boyunca İran egemenliği altında kaldı. Bununla birlikte, Dağıstan'daki birçok Avar da dahil olmak üzere birçok etnik grup, nispeten özgürlük ve özerkliklerini korudu. Safevilerin dağılmasının ve 1722-1723 Rus-İran Savaşı'nın ardından 18. yüzyılın başlarında Kafkasya'yı kısa bir süre kaybettikten sonra Persler, Kafkas Seferi ve Dağıstan Seferi ile Nadir Şah yönetiminde 18. yüzyılın başlarında Kafkasya üzerinde tam kontrol sahibi oldular. Aynı süre zarfında Avarlar, Dağıstan seferinin sonraki aşamalarında Nadir Şah'ın bir ordusunu Andalal'da bozguna uğratarak prestijlerini artırdılar.^[18] Bu zaferin ardından, (1774-1801 yılları arasında hüküm süren) Avarlardan Umma Han, Şirvan ve Gürcistan da dahil olmak üzere Kafkasya'nın çoğu eyaletinden vergi toplamayı başardı.

Umma Han'ın 1801'de ölümünden iki yıl sonra, hanlık Rusya'nın Gürcistan'ı ilhakı ve Georgievsk Antlaşması'nın ardından gönüllü olarak Rus otoritesine teslim oldu, ancak bu hatırı sayılır Rus başarıları ve 1804-1813 Rus-İran Savaşı'ndaki zaferlerden sonra onaylandı. Bu antlaşmadan sonra İran, güney Dağıstan'ı ve Kafkasya topraklarının çoğunu Rusya'ya bıraktı.^[19] 1828 Türkmençay Anlaşması, Rusya'nın Dağıstan ve Avarların yaşadığı diğer bölgeler üzerindeki kontrolünü süresiz olarak pekiştirdi ve İran'ı askeri denklemden çıkardı.^[20]

Rusların ağır vergilendirme kurumu, mülklerin kamulaştırılması ve kalelerin inşası ile birleştiğinde, Avar nüfusunu Gazi Muhammed (1828-1832), Hamzat Bey (1832-1834) ve Şamil (1834-1859) liderliğindeki Dağıstan Müslüman İmamlığı'nın himayesinde başkaldırıya teşvik etti.

Bu Kafkas Savaşı, Avar Hanlığı'nın kaldırıldığı ve bunun yerine Avar Rayonu'nun kurulduğu 1864 yılına kadar sürdü. Avarların bir kısmı Ruslarla işbirliği yapmayı reddettiler ve torunlarının bugüne kadar yaşadığı Türkiye'ye göç ettiler. Nüfus savaş ve göç yoluyla azalmış olsa da, Avarlar Sovyet döneminde Dağıstan'daki baskın etnik grup olarak konumlarını korudular. II. Dünya Savaşı'ndan sonra birçok Avar, Hazar Denizi kıyılarına daha yakın olan verimli ovalar için çorak yaylaları terk etti.

Açıklama[değiştir | kaynağı değiştir]

Avarlar, Kuzeydoğu Kafkas diline sahip bir Kuzeydoğu Kafkas halkıdır. Encyclopædia Britannica'ya göre, "kökeni ve dili belirsiz bir halk" olan "Aßar" ortak adı verilen bir başka kabile,^[21] Avrupa'daki Türk kağanlığı (Gőktürkler) hükümdarının görüşüne göre "Sözde Avarlar" olarak varlıklarını sürdüren Turan göçebe halkıydı.^[22]

Avaryalılar, Dağıstan'ın dağlık kesimlerinin çoğunda ve ovaların bazı kısımlarında (Buynaksk, Khasav'yurt, Kızılyurt ve diğer bölgeler) yaşarlar. Ayrıca Çeçenya, Kalmıkya ve Rus devletinin diğer bölgelerinde ve Azerbaycan'da (özellikle 1999'da^[23] 50.900 ve 2009'da^[3] 49.800 nüfuslu Balaken ve Zakatala rayonlarında) ve Gürcistan'da (2002'de 1.996 Kvareli Avarları^[4]) yaşamaktadır.

2002 yılında, ilgili dilleri konuşan etnik gruplarla asimile olan Avarlar'ın sayısı 1.04 milyondu ve bunların 912.020'si Rusya'da yaşamaktaydı (2010 nüfus sayımına göre). Rusya'da yaşayanların 850.011'i Dağıstan'da (2010 nüfus sayımı), % 32'si şehirlerde (2002) yaşamaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Türkiye'de Kuzey Kafkasya nüfusunun nüfus sayımı rakamları "etnik Türkler" olarak kabul edildiğinden verilmemektedir. B. M. Ataev'e göre, A. M. Magomeddadaev'in araştırması baz alındığında, Türkiye'deki Avar nüfusu 2005 yılında 53.000 civarında olmalıydı.^[24] Avarlar kendilerine "Awaral" (ayrıca "Ma'arulal") demektedir.

Etnik gruplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Avarya, Avar, Andi ve Tsez (Dido) halkları için ortak bir terimdir ve tepelik alanlara özgü çeşitli etnik gruplara genelleştirir.

Dağlılar ve silahlı insanlar olarak Avarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

"МагIарулал" Ma'arulal, "üst toprakların sakinleri, dağcılar" anlamına gelir, ancak başka bir Avar grubu başka bir kategoriye ait olarak tanımlanır: "Хьиндалал" X'indalal (yumuşak "χ" ile), yani "ovaların (sıcak vadilerin) sakinleri ve bahçıvanlar".^[25] Avaryalılar isminin Avarlar için daha dar bir anlamı vardır, özellikle eski devletle bağlantılı ulusal bir isim. "Avar", yerel Serir ("Taht") İmparatorluğu'nun dağılmasından yaklaşık olarak 12. yüzyılda oluşan Hunzah Hanlığı için "Avarya" kelimesinin önemli bir parçasıdır. 19. yüzyılın ortalarından itibaren bu bölge Dağıstan bölgesinin Avarya Bölgesi idi. Günümüzde Dağıstan'ın Hunsahski Bölgesi (edebi bir Avar dilinde xunzax veya yerel bir lehçede xwnzaa).^[26]

Avaryalıların (Awar mac') modern edebi dili, hem eski zamanlarda hem de bugün, Avarlar arasında "boʔ" (bolmac) dili olarak bilinir. Yeniden yapılanmalara göre, Avarca kelime "bo" "ordu, silahlı insanlar", başlangıçta proto-Avar dilinde * ʔωar^[27] ("ʔ" burada gırtlaktan bir duraktır) olarak karşımıza çıkmaktadır.

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Avar dili, Alarodian Kuzeydoğu Kafkasya (veya Nah-Dağıstan) dil ailesinin Avar-Andi-Tsez alt grubuna aittir. Yazı, 1927'den önce kullanılan Arap alfabesinin ve 1927 ile 1938 arasında kullanılan Latin alfabesinin yerini alan Kiril alfabesine dayanmaktadır. Dağıstan'da yaşayan Avarların %60'ından fazlası ikinci dilleri olarak Rusça konuşmaktadır.

Önemli Avarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Avar tarihinin en önemli isimleri Umma Han, Gazi Muhammed, Hamzat Bey, Hacı Murad ve İmam Şamil'dir .

Avar dilinde en ünlü şair yazıları Resul Hamzatov'du (1923–2003).

Ünlü Avar sanatçıları arasında çizimleri New York Metropolitan Sanat Müzesi'nde sergilenen Halil-Bey Mussayassul^[28] ve dekoratif halı çalışmalarıyla tanınan Kamil Aliev (Mussayassul'un uzaktan kuzeni) bulunmaktadır.^[29]

Magomet Gaciyev, Avar II. Dünya Savaşı denizaltı komutanı ve Sovyetler Birliği'nin kahramanıydı.
Kadi Abakarov, II. Dünya Savaşı sırasında savaşan bir Avar Kızıl Ordu çavuşuydu. Abakarov, Seelow Tepeleri Savaşı'ndaki eylemlerinden dolayı Sovyetler Birliği Kahramanı unvanına layık görüldü.
Ali Aliyev, beş dünya şampiyonluğu kazanan ve serbest stil güreşinde dünya şampiyonluğu kazanan ilk Dağıstanlı güreşçiydi.
Murad Gaydarov, Belarus'u temsil eden bir Avar serbest stil güreşçisidir.
Magomedkhan Gamzatkhanov, Avar kökenli bir Sovyet ve Rus dövüş sanatçısıdır.
Mustafa Dağıstanlı, Avar kökenli bir Türk serbest stil güreşçisidir.
Sultan Ibragimov, eski bir WBO ağır sıklet şampiyonu olan Avar kökenli bir boksördür.
Mansur Isaev, Rusya'dan etnik bir Avar judocu. 2012 Yaz Olimpiyatları'nda 73 kiloda finalde altın madalya kazandı.
Tahir Haybulayev, Rusya'dan etnik bir Avar judocu. 2012 Yaz Olimpiyatları'nda 100 kiloda finalde altın madalya kazandı.
UFC Hafif sıklet şampiyonu Habib Nurmagomedov
Habib Nurmagomedov, Avar bir karma dövüş sanatçısı, iki kez Combat Sambo Dünya Şampiyonu ve şu anki UFC Hafif sıklet şampiyonu. 29-0'lık yenilmez bir MMA rekoru var.
Ramazan Emeev, şu anda Ultimate Fighting Championship'in <a href="https://en.wikipedia.org/ansiklopedi/Welterweight_(MMA) 27 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." rel="mw:ExtLink" title="Welterweight (MMA)" class="cx-link" data-linkid="342">Welterweight</a> bölümünde yarışan bir Avar karma dövüş sanatçısıdır. Eski bir M-1 Global Orta Sıklet şampiyonudur.
Magomed İsmailov, bir Avar karma dövüş sanatçısıdır.
Zabit Magomedsharipov, şu anda Ultimate Fighting Championship'in Featherweight bölümünde yarışan bir Avar karma dövüş sanatçısıdır. Eski bir ACB Featherweight şampiyonudur.
Zagalav Abdulbekov, serbest stil güreşinde ilk Avar Olimpiyat altın madalyası sahibi.
Abdulreşiid Sadulayev, Rio de Janeiro'daki 2016 Yaz Olimpiyatları sırasında Rusya için serbest stil güreşinde tarihi bir altın madalya kazanan bir Avar güreşçisi.
Mavlet Batirov, serbest stil güreşinde iki kez Olimpiyat altın madalyası sahibi.
Hacımurad Magomedov, serbest stil güreşinde olimpiyat altın madalyası sahibi.
Sagid Murtazaliyev, serbest stil güreşinde olimpiyat altın madalyası sahibi.
Makhaç Murtazaliyev, olimpiyat bronz madalyası sahibi ve serbest stil güreşinde iki kez dünya şampiyonu.
Moskova'da yaşayan ödüllü bir yazar olan Alisa Ganieva, Rusça yazmaktadırancak kendisini bir Avar olarak tanımlamaktadır.^[30]
Hacımurat Kamalov, 11 Şubat 1965 - 15 Aralık 2011, Dağıstan bölgesindeki yolsuzlukla ilgili haberleriyle tanınan bir araştırmacı gazeteciydi. Dağıstan'ın Mahaçkale kentinde vurularak öldürüldü. Dağıstan'ın Gunibsky Bölgesi'ndeki Sogratl köyünde doğmuş etnik bir Avardır .
Ali Shabanau, Belarus'u temsil eden bir Avar serbest stil güreşçisidir.
Magomed Tolboyev, Buran Uzay Mekiği için yüksek profilli Sovyet dönemi test pilotu, Rusya Federasyonu Kahramanı.

Avar Lehçeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

1) Avar (Khunz),

2) Andi (Ku’anni),

3) Dido (Tsuntal/Tsez).

Bu 3 ana lehçe içinde Avarca çeşitli yörelerde 14 ayrı diyalektle temsil olunur:

1) Avar,

2) Andi,

3) Ahkvakh,

4) Bagulal,

5) Botlikh,

6) Kharata,

7) Çhamalal,

8) Ğodoberi,

9) Tindi,

10) Khunzib (Kapuçi),

11) Bezhta,

12) Dido,

13) Hinuk,

14) Khvarşi.

Bu lehçe/diyalektlerden ilki resmi ve yaygın çoğunluk lehçesi iken, son 5 diyaleg Dido, geri kalanları da Andi grubu kapsamındadır.

Dağıstan Avarlar'ı üzerine yapılmış genetik araştırmalar sonucunda; diğer Kafkas dilli Dağıstan halklarında olduğu gibi Avarlar'da da % 65 oranında J1 Haplogrup tespit edilmiştir. Bu durum; Orta Doğu ve Mezopotamya kökenli bu Haplogrup Avarlar'ın çoğunlukla, Hurri-Urartu halklarından geldiklerini kanıtladığını düşündürmektedir.

Dağıstan’daki Avarların çoğunluğu, dağlık kesimlerde yaşar. Bir bölümü ovalık kesimlere (Buynakskiy, Hasav'yurtovskiy ve diğer bölgeler) yerleşmiştir. Çeçenya, Kalmıkya ve Rusya Federasyonu’nun diğer bölgelerinde, Azerbaycan’da (Kah, Balaken ve Zaqatala rayonları da içinde olmak üzere) toplam yaklaşik 42.100 kişi, Gürcistan'da (Kvareli Avarları) yaşayan 20.000 kişi vardır.

2007 yılı tahmini verilerine göre 840.000’i Dağıstan’da olmak üzere Rusya’da 1.050.000'in üzerinde Avar yaşamaktadır. Bu rakama Rusya dışındaki diğer eski Sovyet Cumhuriyetlerindeki 300.000 Avar'ı eklersek eski Sovyet toprakları üzerinde sayıları, 1.350.000'i bulmaktadır. Ayrıca çoğunluğu Türkiye'de olmak üzere çeşitli (Suriye, Ürdün, Irak, Mısır, Suudi Arabistan, Lübnan, ABD, Almanya, Fransa vb.) ülkelerde toplam 180.000 ile 200.000 kadar Avar yaşadığı tahmin edilmektedir. Avarlar arasında en ünlü kişiler; Şeyh Şamil, Hacı Murat ve Umma Khan’dır.

Avar mutfağı[değiştir | kaynağı değiştir]

Avar mutfağının en tanıdık yemeği hinkal (хинкIал) adlı hamurişidir ve Avar mutfağından komşu mutfaklara (Türk: hıngel, Azeri: xəngəl, Gürcü: ხინკალი hinkali, Çeçen: хингал hingal) da geçmiştir. Hinkal kelimesi Avarca çoğul eki (-al)^[31] almış biçimidir ve Lakçada tekil hâli (ХхункӀ) kullanılmaktadır. Avarlarda hinkal farklı biçimlerde (цIурахинкIал, мичIихинкIал) yapılır.

Diğer geleneksel Avar yemekleri arasında urba (урба), muğ (мугь), hagu (гьагIу), tidul karşç (тIидул карщ), kurakul karşç (куракул карщ), bagârğalil çurpa (багIаргьалил чурпа), hil'alodul çurpa (хилъалодул чурпа), raji (ражи) sayılabilir.

Medya dosyaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünlü Avar arkeolog Dr. Murad Magomedov, İranlıların, Türklerin ve Proto-Moğolların Hazar-Dağıstan bölgesine eski göçebe göç dalgalarından bahsediyor.
Türkiye'de Dağıstan ve Dağıstan diasporasında ünlü olan Avar şair Adallo Ali (aynı zamanda Adallo Aliev olarak da bilinir) Avar dili, şiiri ve edebiyatı hakkında konuşuyor. Bölüm 1.
Avar şair Adallo Ali (aynı zamanda Adallo Aliev olarak da bilinir) Avar dili, şiiri ve edebiyatı hakkında konuşuyor. Bölüm 2.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ [1]^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "Russian 2010 census". 19 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.
^ ^a ^b "Ethnic composition of Azerbaijan 2009". 7 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.
^ ^a ^b "Ethnic Groups of Georgia: Censuses 1926—2002" (PDF). 22 Kasım 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.
^ State statistics committee of Ukraine - National composition of population, 2001 census 7 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Ukrainian)
^ Russian Federal State Statistics Service (2011). "Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1" [2010 All-Russian Population Census, vol. 1]. Всероссийская перепись населения 2010 года [2010 All-Russia Population Census] (Rusça). Federal State Statistics Service. 27 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Pagani (9 Eylül 2011). "High altitude adaptation in Daghestani populations from the Caucasus". Human Genetics. 131 (3): 423-33. doi:10.1007/s00439-011-1084-8. PMC 3312735 $2. PMID 21904933.
^ Шамсият Султанбегова, ГIасрабаз ватIаналде гIищкъугун 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ХIакъикъат (Avar dilinde)
^ ^a ^b В. А. Потто. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях 24 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: в 5 т. – СПб.: Тип. Е. Евдокимова, 1887–1889.
^ ":Том I. Книга 1. Дубровин Николай Федорович.". 20 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020.
^ Sergei Pavlovich Tolstov, Ancient Khwarezm (1948), Moscow
^ Priscus. Excerpta de legationibus. Ed. S. de Boor. Berolini, 1903, p. 586
Also mentioned in the Syrian compilation of Church Historian Zacharias Rhetor bishop of Mytilene
^ "ALEMANY - Sixth Century Alania - Transoxiana Eran ud Aneran". www.transoxiana.org. 15 Mart 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Skutsch, Carl, (Ed.) (2005). Encyclopedia of the World's Minorities. New York: Routledge. s. 157. ISBN 1-57958-468-3.
^ An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires, by James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas, p. 58
^ A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East, Vol. II, ed. Spencer C. Tucker, (ABC-CLIO, 2010). 516.
^ "The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566", V.J. Parry, A History of the Ottoman Empire to 1730, ed. M.A. Cook (Cambridge University Press, 1976), 94.
^ Ramazan Gadzhimuradovich Abdulatipov. Russia and the Caucasus: On the Arduous Path to Unity 22 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Edwin Mellen Press, 2000. p. 15
^ John F. Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, Longman, Green and Co., London: 1908, p. 90
^ Aksan, Virginia. (2014). Ottoman Wars, 1700–1870: An Empire Besieged. p. 463. Routledge. 978-1317884033
^ Avar // Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2012
^ (Rásonyi, László Tarihte Türklük.-Ankara:-TKAE RAS, 1971,s.79)
^ Devlet İstatistik Komitesi 23 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutu^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ (Ataev B.M Avars: Language, History, Writing.-Machachkala:DSC RAS, 2005, 5-94434-055-X p.21)
^ (Islammagomedov A.I. Avarcy. Maakhachkala, 2002. S. 8)
^ (Kommentarii i primechania Z.Bunijatova//Bakikhanov A.K. Gulistan-Iram. Baku: Elm, 1991, 5-8066-0236-2, p. 219)
^ (Chirikba V.A. Baskskij i severokavkazskije hazyki//Drevnja Anatolija. Moscow. Nauka, 1985, p. 100; See also: Nikolaev S.L., Starostin S.A. A North Caucasian etymological dictionary. Moscow, 1994
^ "Wayback Machine" (PDF). 16 Ekim 2006. 16 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ Azerbaijan National Library 1 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved May 11, 2007
^ "Alisa Ganieva and The Chronicles of Dagestan". Rossiyskaya Gazeta. 5 Mart 2012. 12 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2013.
^ Avar-Andian etymology 12 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from the The Tower of Babel: An International Etymological Database Project 12 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Caucasium_Project-1] [1]^{[ölü/kırık bağlantı]}

[rus-census-2] "Russian 2010 census". 19 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.

[azer2009-3] "Ethnic composition of Azerbaijan 2009". 7 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.

[georgia-4] "Ethnic Groups of Georgia: Censuses 1926—2002" (PDF). 22 Kasım 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.

[ukraine-5] State statistics committee of Ukraine - National composition of population, 2001 census 7 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Ukrainian)

[2010Census2-6] Russian Federal State Statistics Service (2011). "Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1" [2010 All-Russian Population Census, vol. 1]. Всероссийская перепись населения 2010 года [2010 All-Russia Population Census] (Rusça). Federal State Statistics Service. 27 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[7] Pagani (9 Eylül 2011). "High altitude adaptation in Daghestani populations from the Caucasus". Human Genetics. 131 (3): 423-33. doi:10.1007/s00439-011-1084-8. PMC 3312735 $2. PMID 21904933.

[8] Шамсият Султанбегова, ГIасрабаз ватIаналде гIищкъугун 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ХIакъикъат (Avar dilinde)

[Кавказская_война-9] В. А. Потто. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях 24 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: в 5 т. – СПб.: Тип. Е. Евдокимова, 1887–1889.

[История_войны_и_владычества_русских_на_Кавказе-10] ":Том I. Книга 1. Дубровин Николай Федорович.". 20 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020.

[Tolstov-11] Sergei Pavlovich Tolstov, Ancient Khwarezm (1948), Moscow

[Priscus-12] Priscus. Excerpta de legationibus. Ed. S. de Boor. Berolini, 1903, p. 586
Also mentioned in the Syrian compilation of Church Historian Zacharias Rhetor bishop of Mytilene

[Sarosius-13] "ALEMANY - Sixth Century Alania - Transoxiana Eran ud Aneran". www.transoxiana.org. 15 Mart 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[14] Skutsch, Carl, (Ed.) (2005). Encyclopedia of the World's Minorities. New York: Routledge. s. 157. ISBN 1-57958-468-3.

[Soviet_Empires_pg._58-15] An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires, by James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas, p. 58

[16] A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East, Vol. II, ed. Spencer C. Tucker, (ABC-CLIO, 2010). 516.

[17] "The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566", V.J. Parry, A History of the Ottoman Empire to 1730, ed. M.A. Cook (Cambridge University Press, 1976), 94.

[18] Ramazan Gadzhimuradovich Abdulatipov. Russia and the Caucasus: On the Arduous Path to Unity 22 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Edwin Mellen Press, 2000. p. 15

[19] John F. Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, Longman, Green and Co., London: 1908, p. 90

[20] Aksan, Virginia. (2014). Ottoman Wars, 1700–1870: An Empire Besieged. p. 463. Routledge. 978-1317884033

[21] Avar // Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2012

[22] (Rásonyi, László Tarihte Türklük.-Ankara:-TKAE RAS, 1971,s.79)

[azer2-23] Devlet İstatistik Komitesi 23 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutu^{[ölü/kırık bağlantı]}

[24] (Ataev B.M Avars: Language, History, Writing.-Machachkala:DSC RAS, 2005, 5-94434-055-X p.21)

[25] (Islammagomedov A.I. Avarcy. Maakhachkala, 2002. S. 8)

[26] (Kommentarii i primechania Z.Bunijatova//Bakikhanov A.K. Gulistan-Iram. Baku: Elm, 1991, 5-8066-0236-2, p. 219)

[27] (Chirikba V.A. Baskskij i severokavkazskije hazyki//Drevnja Anatolija. Moscow. Nauka, 1985, p. 100; See also: Nikolaev S.L., Starostin S.A. A North Caucasian etymological dictionary. Moscow, 1994

[28] "Wayback Machine" (PDF). 16 Ekim 2006. 16 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[29] Azerbaijan National Library 1 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved May 11, 2007

[rg-30] "Alisa Ganieva and The Chronicles of Dagestan". Rossiyskaya Gazeta. 5 Mart 2012. 12 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2013.

[31] Avar-Andian etymology 12 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from the The Tower of Babel: An International Etymological Database Project 12 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

Kafkasya Avarları nedir?, Kafkasya Avarları anlamı nedir?, Kafkasya Avarları ne demektir?