İlah

İlāh (Arapça: إله; çoğul: آلهة ʾālihat), "tanrı" ile aynı anlama gelen bir Arapça terimdir.^[1] Dişil hâli "ilaha"dır ve bu tanrıça ile eşanlamlıdır. Dinsel inanışlarca kutsal görülen ve tapınılan doğaötesi bir varlıktır. İlah kelimesi İslami ritüellerde sıkça kullanılır: ezan, kelime-i şehadet.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

İlah terimi Semitik asıllıdır ve Kenan'ın babatanrısı El` bazlı türetilmiştir. Zamanla Türkçede Tanrı sözüyle ifade edilen "tapınılan kutsal varlık" olarak "cins isim" şekline dönüştüğü düşünülmektedir.^[2]

Aynı kökten kelimelerin tarihi sami ırklar olarak bilinen Ugaritlerde ʾil, çoğ. ʾlm; Fenikelilerde ʾl çoğ. ʾlm; İbranilerde ʾēl, çoğ. ʾēlîm; Aramilerde ʾl; Akadlarda ilu, çoğ. ilānu şeklinde görülebilir. Ayrıca Elah, Eloah veya Elohim (çoğ.) gibi kullanışlara sahiptir. El ve İl kelimesi Cebrail (Gabriel), Mikail (Michael), İsmail (Ishmael), Emmanuel gibi semitik kökenli birçok ismin (isim tamlası) içinde ilah anlamında geçmektedir.

İsmail Hakkı Altuntaş Allah ve İlah kelimesinin kökenleri hakkında şu ifadeleri kullanmıştır: "Allah kelimesinin köken itibarıyla Arapça Tanrı anlamına gelen ‘İlah’tan türetilmiş olduğu bunun Arapça, İbranice, Aramice ailesinin bulunduğu Sami dillerin ortak kullanımı olan El/İl den türetilmiş olduğu daha kabul edilebilir bir görüştür. Aramca-Süryanice konuşan İsa da Tanrı'ya Eli diyordu. Aramca ifadeyle İsa son nefesinde şöyle diyordu: “Eli, Eli, lama şevaktani” Yani, ‘Tanrım, Tanrım beni neden terk ettin?”."^[3]

Al-İlah: İslam öncesi Araplar; Arap toplumu Kabe'de 360 tane puta tapıyordu, bunlardan en güçlüsü ve en yükseğe koydukları ilah ay tanrısı olan Al-İlah (El-İlah) idi.^[4] İslam öncesi Araplara göre Al-İlah “Dünyanın yaratıcısı, havadan yağmur indirici, yerden dane çıkarıcı ve Kabe'nin efendisi” idi.^[5] Al-İlah'ın üç adet kızı bulunmaktaydı: El-Lât, El-Uzzâ, El-Manât.

Ay Tanrısı değişik kabilelerde Sin ve Hubal gibi isimlerle anılırdı. Kureyş'teki adı ise Al-İlah idi. Kabe MÖ 800'lü yıllarda “Al-İlah'ın evi” olarak anılmaya başlanmıştır.^[6] “Al-İlah” kelimesi İslam öncesi Arap şiirlerinde de yaygın olarak kullanılmıştır.^[7]

Dilbilimciler “Allah” kelimesinin “Al-İlah”tan türediğini söylemişlerdir.^[8]^[9] Zamanla El ilah birleşik olarak Allah şeklinde (idgam) söylenmeye başlanmış^[10] ve Arabistanda tektanrıcılığın gelişimine paralel olarak kelimeye daha soyut anlamlar yüklenmiştir. Türkçeye Arapçadan geçmiştir.

Türkçede İlah karşılığında cins isim olarak Tanrı, İngilizcede "Deity", Fransızcada ise "Déité/Divinité" kullanılır.

İlahlara tapınmanın tarihçesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkeolojik araştırmacılar Tarih öncesi dini inanç ve törenlere işaret eden bir takım tarih öncesi mağara resimlerinden tarih öncesi dini inançlara dönük çıkarımlarda bulunmuşlardır.^[11]

Bazı çizimler hayvan, avcı ve törenlere işaret etmektedir. 25-28.000 yıllık Willendorf Venüsü tarih öncesi bir tanrıça figürü olduğuna yorumlanan bir heykelciktir.^[12]

Çok eski çağlarda insanlar, hayallerinde yarattıkları bir takım varlıklara taparlar, bunlardan güç ve yardım umarlardı. Bilimsel araştırmalara göre; insanlar tapındıkları Tanrıları ilk önce hayallerinde yaratmışlardır.^[13]

Tanrı (İlâh) olarak benimsenen ve tapılan resim (ikon), heykel, taş, mozaik, ağaç, obje, sütun, nesne vb. biçimsel sembollere “Put” denir. İlkçağlarda insanlar; tabiatın çeşitli görünümlerini kişileştirdikten sonra onları biçimsel olarak tasarladılar ve bu tasarımlarını kaya resimleri, mozaik, duvar süslemeleri, ikonlar v.b. resimlere ve heykellere aktararak somutlaştırdılar.^[13]

Mezopotamya bölgesinde pişmiş topraktan yapılmış birkaç santimetre boyunda küçük tanrı heykelcikleri MÖ 3000’li yıllara tarihlenir. Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yapılan kazılarda (Mesela; Kültepe) çok eski çağlara ait 20 cm çapında yuvarlak putlar bulunmuştur. Bu putçuklar genellikle kişisel tapınmalarda kullanılan ilahlar idi. Bu İlahların Mısır, Hint, Japon, Yunan, Roma, Maya, İnka medeniyetlerinde dev cüsseli Tanrı heykellerine, sütunlara dönüştükleri bilinmektedir.^[13]

Tanrılar için sonraki dönemlerde büyük tapınaklar yapıldığı, kült merkezlerinin baştanrılar etrafında örgülendiği bilinmektedir. Zaman içerisinde Marduk, Aton gibi baş tanrılar diğer tanrıların isim ve fonksiyonlarını da üzerlerine almış ve MÖ 2000'li yıllarda tek tanrıcılığa giden yolda adımlar atılmıştır.

Yahova örneğinde ise tek tanrıcılığa gidişin öyküsü şöyledir: En eski Tevrat kayıtlarında O düşmanlarına karşı İsrailoğullarına Gökteki ordusuyla yardım eden bir yakın doğu "savaş tanrısı"dır.^[15] Daha sonra Krallığın ulusal tanrısı olmuş,^[16] zaman içerisinde Kraliyet konseyi ve tapınak tarafından daha önce değişik tanrı ve tanrıçalara atfedilen bütün pozitif değerleri üzerinde toplayan evrensel tanrı olarak ilan edilmiştir.^[17]^[18] MÖ 6. yüzyıl Babil sürgünü sonrasında ise diğer tanrıların varlığı reddedilerek Yahova bütün evrenin Yaratıcısı ve dünyanın gerçek tanrısı olarak öne çıkarıldı.^[18]

Tek tanrılı dinler ortaya çıkınca, insanlar en kutsal varlık olarak tanıdıkları Tanrı’yı put biçiminde görmekten vazgeçmişlerdir. bu ilâhi dinlerde (İslamiyet, Hristiyanlık, Musevilik) eski pagan inançlarının izleri bugün bile görülebilmektedir.^[13] Orhan Gökdemir tek tanrılı dinlere gidişi bir dinde sadeleşme ve devrim hareketi olarak nitelendirir. Bu devrim eski dini anlayışları dümdüz ederek yıkar. Ancak başlangıçta görülen hızlı bir yıkım sonrasında devrim yavaşlar ve eski pagan inançlar yeni kimliklere bürünerek yeniden ortaya çıkarlar. Musevilik, İsevilik ve Muhammedilik kurucuları kadar bu karşılaşmanın da ürünü olan dinlerdir.^[19]

Tek tanrılı dinlerde eski ilahların bir kısmı melek, cin, şeytan, aziz ve peygamberlere dönüştürülmüşlerdir. Yeniden kurgulanan mitolojik anlatımlarda Sümerlilerin eski tanrılarının tek tanrılı dinlerde Hızır, İlyas gibi peygamberlere ya da azizlere, velilere ve hatta meleklere, cinlere dönüştüğü görülebilmektedir.^[20]

İlahların isimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya dinlerinin ve mitolojilerinin ilahlarının özel isimleri vardır. Yunan Tanrısı Zeus, Arap Tanrıçası El-Uzzâ, Tengricilik'te Tengri, Musevilik'te Elohim, hem Musevilikte hemd e Hristiyanlık'ta Yahveh, İslam'da Allah, Zerdüştlük'te Ahura Mazda ile Yezdânizm'deki Yezdân^[21]^[22] bunlara örnek gösterilebilir.

Kur'an'da ilah ile ilgili bazı ayetler[değiştir | kaynağı değiştir]

Allah: "İki ilah edinmeyin! O, ancak tek bir ilahtır. O halde, yalnızca Bana rehbet duyun.” (16:51) ^[23]

Sizin ilahınız bir tek ilahtır. O'ndan başka ilah yoktur. O, Rahmeti Bol ve Kesintisiz Olan'dır. (2:163) ^[24]

"O, bunca ilahı, bir tek ilah mı kılıyor? Kuşkusuz bu şaşılacak bir şeydir." (38:5) ^[25]

"Sakın ilahlarınızı bırakmayın; sakın Vedd'i, Suva'yı, Yeğus'u, Yeuk'u ve Nesr'i bırakmayın." dediler. (71:23) ^[26]

Hani İbrahim, babası Azer'e: "Sen, putları ilahlar mı ediniyorsun? Doğrusu ben seni ve halkını apaçık bir sapkınlık içinde görüyorum." demişti. (6:74) ^[27]

Onlar, Allah'ın yanı sıra hahamlarını, rahiplerini ve Meryem oğlu Mesih'i Rabb'ler edindiler. Oysa bunlar, bir tek olan İlah'a kulluk etmekle emrolunmuşlardı. Ondan başka hiçbir ilah yoktur. O, bunların ortak koştuklarından münezzehtir. (9:31) ^[28]

d halkına kardeşleri Hud'u gönderdik. Dedi ki: "Ey halkım! Yalnızca Allah'a kulluk edin. Sizin ondan başka bir ilahınız yoktur; siz bu tutumunuzla iftira etmekten başka bir şey yapmıyorsunuz. (11:50) ^[29]

Dediler ki: "Ey Hud! Bize kanıt içeren bir bilgi getirmedin; biz, senin sözünle ilahlarımızı terk edecek değiliz. Ve biz sana inanacak da değiliz." (11:53) ^[30]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

[1] 30 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Tanrı'nın tarihi belgesel

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Wehr, Hans (1979). A Dictionary of Modern Written Arabic (İngilizce). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-02002-2. 24 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2021.
^ For example: Keller, Catherine (2009). "The Pluri-Singularity of Creation". McFarland, Ian A. (Ed.). Creation and Humanity: The Sources of Christian Theology. Sources of Christian theology. Westminster John Knox Press. s. 74. ISBN 9780664231354. 1 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2015. [...] Elohim—a flux of syllables, labial, multiple. Its ending marks it stubbornly as a plural form of "eloh"; here (but not always) it takes the singular verb form [...]
^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2016.
^ Who Is This Allah?, G. J. O. Moshay, 1994, p 138, A Restatement of The History of Islam & Muslims, Sayed A. A. Razwy, Muslim, The State of Religion in Pre-Islamic Arabia, p19-20 1997,First encyclopedia of İslam, 1987, Islam, p. 587-591
^ God and Man in the Quran, Toshihiko Izutsu, Chapter 4: Allah, p96-119, 1980
^ A Guide to the contents of Quran Faruq Sherif, Reading, 1995, pgs. 21-22.
^ Encyclopedia of Islam, eds. Lewis, Menage, Pellat, Schacht; Leiden: E.J.Brill, 1971, III:1093
^ İslam Muhammed and his religion, Arthur Jeffery, 1958, p 85,Muhammad at Mecca, W. Montgomery Watt, 1953, p 23-29
^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2017.
^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2017.
^ The Story of Prehistoric Peoples |url=https://books.google.com/books?id=exY3ViA3sSQC |year=2011|yayıncı=The Rosen Publishing Group |isbn=978-1-4488-4790-7 |pages=22–23 }}
^ Goddesses and the Divine Feminine: A Western Religious History|url=https://books.google.com/books?id=mb_her-hd9YC 13 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. |year=2006|yayıncı=University of California Press |isbn=978-0-520-25005-5 |pages=3
^ ^a ^b ^c ^d "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 16 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Şubat 2017.
^ Edelman 1995, s. 190.
^ Hackett 2001, s. 158–159.
^ Smith 2002, s. 72.
^ Wyatt 2010, s. 69–70.
^ ^a ^b Betz 2000, s. 917.
^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2017.
^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2017.
^ Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Cilt 10, Sahife 491, Feza Gazetecilik, Yenibosna, İstanbul.
^ John Bowker, (Ed.) (2000). "Yezidis". The Concise Oxford Dictionary of World Religions. Oxford University Press.
^ "Nahl suresi 51. ayet". Açık Kuran. 5 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.
^ "Bakara suresi 163. ayet". Açık Kuran. 8 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.
^ "Sad suresi 5. ayet". Açık Kuran. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.
^ "Nuh suresi 23. ayet". Açık Kuran. 15 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.
^ "Enam suresi 74. ayet". Açık Kuran. 26 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.
^ "Tevbe suresi 31. ayet". Açık Kuran. 30 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.
^ "Hud suresi 50. ayet". Açık Kuran. 3 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.
^ "Hud suresi 53. ayet". Açık Kuran. 15 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[1] Wehr, Hans (1979). A Dictionary of Modern Written Arabic (İngilizce). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-02002-2. 24 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2021.

[2] For example: Keller, Catherine (2009). "The Pluri-Singularity of Creation". McFarland, Ian A. (Ed.). Creation and Humanity: The Sources of Christian Theology. Sources of Christian theology. Westminster John Knox Press. s. 74. ISBN 9780664231354. 1 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2015. [...] Elohim—a flux of syllables, labial, multiple. Its ending marks it stubbornly as a plural form of "eloh"; here (but not always) it takes the singular verb form [...]

[3] "Arşivlenmiş kopya". 30 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2016.

[4] Who Is This Allah?, G. J. O. Moshay, 1994, p 138, A Restatement of The History of Islam & Muslims, Sayed A. A. Razwy, Muslim, The State of Religion in Pre-Islamic Arabia, p19-20 1997,First encyclopedia of İslam, 1987, Islam, p. 587-591

[5] God and Man in the Quran, Toshihiko Izutsu, Chapter 4: Allah, p96-119, 1980

[6] A Guide to the contents of Quran Faruq Sherif, Reading, 1995, pgs. 21-22.

[7] Encyclopedia of Islam, eds. Lewis, Menage, Pellat, Schacht; Leiden: E.J.Brill, 1971, III:1093

[8] İslam Muhammed and his religion, Arthur Jeffery, 1958, p 85,Muhammad at Mecca, W. Montgomery Watt, 1953, p 23-29

[9] "Arşivlenmiş kopya". 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2017.

[10] "Arşivlenmiş kopya". 1 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2017.

[11] The Story of Prehistoric Peoples |url=https://books.google.com/books?id=exY3ViA3sSQC |year=2011|yayıncı=The Rosen Publishing Group |isbn=978-1-4488-4790-7 |pages=22–23 }}

[12] Goddesses and the Divine Feminine: A Western Religious History|url=https://books.google.com/books?id=mb_her-hd9YC 13 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. |year=2006|yayıncı=University of California Press |isbn=978-0-520-25005-5 |pages=3

[kulturevreni.com-13] "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 16 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Şubat 2017.

[FOOTNOTEEdelman1995190-14] Edelman 1995, s. 190.

[FOOTNOTEHackett2001158–159-15] Hackett 2001, s. 158–159.

[FOOTNOTESmith200272-16] Smith 2002, s. 72.

[FOOTNOTEWyatt201069–70-17] Wyatt 2010, s. 69–70.

[FOOTNOTEBetz2000917-18] Betz 2000, s. 917.

[19] "Arşivlenmiş kopya". 3 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2017.

[20] "Arşivlenmiş kopya". 20 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2017.

[21] Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Cilt 10, Sahife 491, Feza Gazetecilik, Yenibosna, İstanbul.

[yezox-22] John Bowker, (Ed.) (2000). "Yezidis". The Concise Oxford Dictionary of World Religions. Oxford University Press.

[23] "Nahl suresi 51. ayet". Açık Kuran. 5 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[24] "Bakara suresi 163. ayet". Açık Kuran. 8 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[25] "Sad suresi 5. ayet". Açık Kuran. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[26] "Nuh suresi 23. ayet". Açık Kuran. 15 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[27] "Enam suresi 74. ayet". Açık Kuran. 26 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[28] "Tevbe suresi 31. ayet". Açık Kuran. 30 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[29] "Hud suresi 50. ayet". Açık Kuran. 3 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[30] "Hud suresi 53. ayet". Açık Kuran. 15 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

Deity nedir?, Deity anlamı nedir?, Deity ne demektir?