Batı Kanada İnuitleri

Batı Kanada İnuitleri
*Inuvialuit* & *Inuinnait / ᐃᓄᐃᓐᓇᐃᑦ* & *Natsilingmiut*
Önemli nüfusa sahip bölgeler
(Kuzeybatı Toprakları)	5.000 (Uummarmiut dahil)
Diller
	Batı Kanada İnuitçesi
Din
	Hristiyanlık, eskiden Şamanizm
	; ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2010. ;

Batı Kanada İnuitleri (kendilerince Inuvialuk tekil Inuvialuuk ikil Inuvialuit çoğul), Kanada'da Kuzeybatı Toprakları'nda ve birazı da Yukon'da yaşayan İnuitlerin bir kolu.

Dillerinin iki şivesi Inuvialuktun ve Inuinnaqtun adlarıyla Kuzeybatı Toprakları bölgesininde resmî dildir.

Kültürel açıdan üç ayrı grupta toplanırlar:

Mackenzie Deltası İnuitleri : Siglitler ve Uummarmiutlar
Banks Adası İnuitleri
Merkezi Kanada İnuitleri grubunun alt grubu Bakır İnuitleri (İngilizce Copper Inuit) : Inuinnait

Adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Inuvialuk (tekil) Inuvialuuk (ikil) Inuvialuit (çoğul) (harfiyen: 'gerçek insan') : ISO 639-3 kodu ikt olan dil ve o dili konuşanlar için kapsamına göre farklı kullanımları vardır.

Batı Kanada İnuitçesi (ikt) konuşan İnuitlerin (= Siglitun, Inuinnaqtun, Natsilingmiutut) ortak adı ^[1]
Kuzeybatı Topraklarının Inuvialuit Settlement Region (Inuvialuit Nunangit Sannaiqtuaq) bölgesindeki İnuitleri (= Siglit, Uummarmiut, Kangiryuarmiut) belirtmek için de kullanılır.^[2]^[3]^[4] Bu kullanım ISR bölgesinin idari olarak tek toplum yaratma kaygısından ileri gelir.
Kuzeybatı Topraklarında ise resmî olarak yalnızca Inuvialuktun dilini kullananlara (= Siglit, Uummarmiut) verilerek Inuinnaqtun dilini kullananlar (= Kangiryuarmiut) dahil edilmemektedir.^[5]
En dar anlamıyla Inuvialuit, Siglitleri (Inuvialuit proper) belirtmek için de kullanılır.

Kanada'da idari ve politik kaygılarla Inuvialuit adı altında ele alınan Uummarmiutlar gerçekte Alaska'daki Nunamiut İnyupiklerinden koparak Kanada'ya göç etmişlerdir. Dilleri İnyupikçenin bir şivesi olsa da Kanada'da bir Inuvialuktun diyalekti olarak değerlendirilir.

Batıdaki İnuvialuitlere (= Siglit, Uummarmiut) doğudakiler Ualinirmiut (< Ualiniq 'batı' + -miut 'halk') derken, doğudaki İnuvialuitlere (= Kangiryuarmiut) de batıdakiler Kivaninmiut (< Kivaliniq 'doğu' + -miut 'halk') derler. Yaşadıkları şehre göre Tuktuuyaqtuurmiut (People of Tuktuuyaqtuuq), Akłarvingmiut (People of Akłarvik) ve Inuuvingmiut (People of Inuuvik) adlarını alırlar.^[6]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

2006 sayımına göre Kuzeybatı Topraklarında Inuvialuit Settlement Region bölgesindeki "Inuvialuit" (= Siglit, Uummarmiut, Kangiryuarmiut) nüfusu :

Inuvialuit yerleşimleri (Kuzeybatı Toprakları)^[7]
Yerleşim	2006 nüfusu	Inuvialuit	Kızılderililer	Métis	Yerli olmayanlar
Aklavik	594	350	185	10	40
Inuvik	3.484	1,335	630	160	1.260
Paulatuk	294	260	0	0	30
Sachs Harbour	122	105	n/a	n/a	15
Tuktoyaktuk	870	705	20	10	145
Ulukhaktok	398	360	10	0	30

Kabileler ve Şiveler[değiştir | kaynağı değiştir]

Eskimo kabile adları tipik olarak -miut («halk») ekiyle biter ve dil ile şiveleri belitrmek için de buna -un ya da -ut eki getirilir.

Siglit İnuitçesi (İngilizce Siglitun, Siglit, Inuvialuktun proper). Kuzeybatı Topraklarında Tuktuyaaqtuuq (Tuktoyaktuk), Paulatuuq (Paulatuk), Ikaasuk (Sachs harbour) ve Inuuvik (Inuvik) şehirlerinde konuşulur.
- Qikiqtaruqmiut
- Kupugmiut
- Kittegaryumiut
- Nuvuraqmiut
- Avvagmiut
- Nuunatahmiut
Inuinnaqtun (kendilerince ᐃᓄᐃᓐᓇᖅᑐᓐ, Natsilingmiutlarca Killinirmiut; İngilizce Inuinnaqtun, Inuinnaq, Copper Inuktitut)
- Kangiryuarmiut İnuitçesi (İngilizce Kangiryuarmiutun subdialect). Kuzeybatı Topraklarında Ulukhaqtuuq (Ulukhaktok, Kangiryuaq, Holman) şehrinde konuşulur.
  - Kanghiryuatjagmiut
  - Kanghirjuarmiut
  - (?) Haneragmiut
  - (?) Puivlirmiut
  - (?) Nagyuktomiut
- İqaluktuuttiaq İnuitçesi (İngilizce Cambridge subdialect). Nunavut'da Iqaluktuuttiaq (ᐃᖃᓗᒃᑑᑦᑎᐊᖅ, Cambridge Bay) şehrinde konuşulur.
  - Ekaluktomiut
  - Kiglinirmiut
- Qurluqtuq İnuitçesi (İngilizce Coppermine subdialect, Kugluktuk dialect). Kanada Nunavut'da Qurluqtuq (ᖁᕐᓗᖅᑐᖅ, Kugluktuk, Coppermine) şehrinde konuşulur.
  - Akkuliakattangmiut
  - Noahognirmiut
  - Kogluktomiut
  - Wallirmiut
  - Asiagmiut
  - Pingangnaktomiut
- Umingmaktuuq İnuitçesi (İngilizce Bathurst subdialect). Nunavut'da Umingmaktuuq (Umingmaktok, Bathurst) şehrinde konuşulur.
  - Nennitagmiut
  - Kilusiktomiut
Natsilik İnuitçesi (kendilerince Inuktitun; İngilizce Natsilingmiutut, Natsilik dialect)
- Nattilik İnuitçesi (kendilerince Nattilingmiutut (dil); İngilizce Natsilik subdialect, Natsilik proper). Nunavut'da ᑕᓗᕐᔪᐊᑦ (Talurjuat/Spence Bay) ile ᓇᐅᔭᑦ (Naujat/Repulse Bay) şehirlerinde konuşulur.
  - Arvertormiut
  - Netsilingmiut
  - Kuungmiut
- Arviligjuaq İnuitçesi (İngilizce Arviligjuaq subdialect). Nunavut'da ᐊᕐᕕᓕᒡᔪᐊᖅ (Arviligjuaq/Pelly Bay) şehrinde konuşulur.
  - Arviligjuarmiut
  - Sinimiut
- Utkuhiksalik İnuitçesi (kendilerince Utkuhiksalingmiutitut (dil); İngilizce Utkuhiksalik subdialect, Utkuhikhalik, Gjoa Haven dialect). Nunavut'da ᐅᖅᓱᖅᑑᖅ (Uqsuqtuuq/Gjoa Haven) ile ᖃᒪᓂ‛ᑐᐊᖅ Qamani'tuaq (Baker Lake) şehirlerinde konuşulur.
  - (?) Ahagmiut
  - (?) Hanningařuqmiut
  - (?) Ilivilermiut
  - Ugyulingmiut
  - Qeqertarmiut
  - Utkuhiksalingmiut [İngilizce Utkuhiksalik proper]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzden 1000 yıl önceye ait Thule halkı (ya da Proto-İnuit) yerleşimi İnuvialuit topraklarından Herschel Adasında (Qiqiktaruk) yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkmıştır.^[8]

20. yüzyıldan önce Inuvialuit Settlement Region bölgesinin ana kabilesi Siglitler idi. 19. yüzyılın ikinci yarısında Beyazlardan (Tan'ngit) gelen yeni hastalıklar yüzünden sayıları dramatik biçimde azalmıştı. 1910 lu ve 1920 li yıllarda Hudson's Bay Company şirketi kürk avcılığı için gereken elemanı Alaska'daki Nunamiutlardan karşılamaya karar verdi. Siglit topraklarına gelen bu yeni İnyupik göçmenleri Uummarmiut (Siglitun ve Uummarmiut şivesinde: < uummaq 'evergreen = herdemyeşil' + -miut 'people = halk') adıyla anılmaya başlandı. Uummarmiutların yoğun olarak yaşadığı Aklavik, İnuit coğrafyasından farklı olarak ağaç çizgisinin içinde kalır. Siglitler ile Uummarmiutlar arasında ilk başlarda görülen yoğun nefret ve düşmanlık zamanla azalmış ve halkların kaynaşmasına yol açmıştır. Kabileler arasında yapılan evlilikler bu kaynaşmayı hızlandırmıştır.

Sosyal yaşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Aile[değiştir | kaynağı değiştir]

Köy odası[değiştir | kaynağı değiştir]

Eskimo köy odası (Siglitçe Qadjgiq) : Alaska'daki İnyupiklerin Qargi'leriyle aynıdır.

Şenlik ve Törenler[değiştir | kaynağı değiştir]

Dil ve Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuzeybatı Topraklarının 11 resmî dili arasında Inuvialuktun (= Siglitun & Uummarmiutun) ile Inuinnaqtun (= Kangiryuarmiutun) da bulunuyor.^[5]

Geleneksel edebiyatları sözlü olup menkıbe (unipkaat) ile hikâyelerden (quliat) oluşur.

İngilizce	Uummarmiutun	Siglitun	Kangiryuarmiutun
Hello	atitu	atitu	haluuqtuq
Good Bye	ilaatnilu	ilaannilu / qakugulu	ublaakun
Good Morning	uvlaami	ublaami	ublaami
Thank You	quyanaq / quyanainni	quyanainni	quana
You're Welcome	amiunniin	amiunniin	nam-maktak
How Are You?	qanuq itpit?	qanuq itpit?	qanuq ipit?
I'm Fine. Good	nakuurunga	nakuuyumi / nakuuyumi assi	naammaktunga
Yes	ii	ii	ii
No	naagga	naaggai	imannaq
That's All!	taima / tahamma	taima	taima

Nunavut'ta anadili olarak diller (hepsi de resmî dildir):

1.	Inuktitut	20,185	69.54%
2.	İngilizce	7,765	26.75%
3.	Fransızca	370	1.27%
4.	Inuinnaqtun	295	1.02%

Avcılık ve toplayıcılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bütün Eskimo halkları gibi İnuitler de avcı ve toplayıcıdır. İnuvialuit bölgesinde mevsimlere göre avcılık ve toplayıcılık çeşitlenir:

İlk bahar (Upinraksaq): ren geyiği avı, balık avı, kaz avı, boz ayı avı
Yaz (Auyaq): ren geyiği avı, balina avı, balık avı, bitki ve böğürtlensi meyve toplama
Son bahar (Ukiaksaq): ren geyiği avı, balık avı, fok avı, kaz avı, bitki ve böğürtlensi meyve toplama
Kış (Ukiuq): ren geyiği avı, balık avı, fok avı, kutup ayısı avı

Kanada'daki İnuvialuitler ile Alaska'daki İnyupikler arasında geçmişte olduğu gibi bugün de ticari ilişkiler sürmektedir. Hatta saha ve avlar için anlaşmalar dahi yapabilmektedirler.^[9]

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Şamanizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Angatkut (şamanlar), erkek ya da kadın olabilir. Inuvialuit bölgesinde en çok tanınan Kublualuk adlı şaman bir efsane haline gelmiş olup hikâyeleri bugün bile anlatılır.^[10]

Inuvialuitlerde şamanlarla (angatkut) karıştırılmaması gereken geleneksel olarak iki tür doktor (otacı) vardır. Elleriyle hastalığı hissedip tedavi edenler (Saptaqtit) ile kanatma gibi küçük işlemlerle tadavi edenler (Pilaqtuqtit). Bu doktorlar kesinlikle şaman (angatkut) olarak kabul edilmez.^[10]