Arpa

Hordeum vulgare
	Arpa
Biyolojik sınıflandırma
Üst âlem:	Eukarya;
lem:	Plantae;
Alt âlem:	Tracheobionta ; (Damarlı bitkiler);
Üst bölüm:	Spermatophyta ; (Tohumlu bitkiler);
Bölüm:	Magnoliophyta ; (Kapalı tohumlular);
Sınıf:	Liliopsida ; (Tek çenekliler);
Alt sınıf:	Commelinidae;
Takım:	Poales;
Familya:	Poaceae ; (Buğdaygiller);
Alt familya:	Pooideae;
Oymak:	Triticeae;
Cins:	Hordeum; L.
Türler
	32 tür.

Arpa (Hordeum vulgare L.) buğdaygillerden taneleri malt ve yem olarak kullanılan önemli bir tahıl bitkisidir. Tarih öncesi devirlerdeki en önemli kültür bitkilerinden biri olmakla birlikte, ekonomik önemi olan bitkilerin başında gelmektedir.^[1]^[2]^[3]

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçede arpa sözcüğüne ilk olarak, 9. yüzyıldan kalma Karabalgasun Yazıtı'nda rastlanmıştır ve Türkçede hem “bitki (Hordeum vulgare L.)” hem de “bu bitkinin ürünü olan tahıl” olmak üzere iki ayrı anlamda kullanılmaktadır.^[4]^[5]

Kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 10.500 yıl önce, bugünkü İsrail, Ürdün, Lübnan, batı Suriye, batı İran, Irak ile güneydoğu Türkiye’yi kapsayan ve Bereketli Hilal olarak isimlendirilen bölgede kültüre alındığı bilinmektedir.^[3]^[6]^[7]^[8]^[9]^[10]^[11]^[12] O zamanlarda ekimi yapılmakta olan arpa, bugün yabani arpa (Hordeum vulgare L. ssp. spontaneum (K. Koch.) Thell.) olarak da bilinen ve ilk defa Türkiye’de keşfedilmiş olan bir alt türdür. Bu alt türü, insanlar en az 18.000–19.000 yıldan beri, önemli bir besin kaynağı olarak kullanmaktadırlar.^[2]^[3]^[6]^[10]^[11] İnsanlar arpayı 10.000 yıl öncesinde Orta Doğu’dan başlayarak, 2.000 yıl öncesinde Çin’e kadar, dünyanın farklı yerlerinde ıslah etmişler böylece bugün kullanıln arpayı (Hordeum vulgare ssp. vulgare L.) elde etmişlerdir.^[2]^[3]^[6]^[12]^[13]^[14]

Üretim[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyada, tahıllar arasında üretimde mısır, buğday ve pirinçten sonra 4. sırada yer alır. 2008’de dünya genelinde toplam üretimi 157.644.721 ton olmuştur. Üretimde başı çeken ülkeler sırasıyla, Rusya, Ukrayna, Fransa, Almanya, Kanada ve İspanya’dır. Arpanın ekimi dünyada 56.774.297 hektarlık alana yapılmaktadır.^[12]^[14]^[15]^[16]

Kullanım alanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Arpa neolitik dönemden itibaren milyonlarca insan tarafından önemli bir besin kaynağı olarak tüketilmiş olsa da, bugün daha çok hayvan yemi ve bira yapımında kullanılmaktadır. 1980’lerde Avrupa ve Amerika’da besin değerinin anlaşılmasıyla gıda sektörüne yeniden girmiştir. Ancak, Asya ve kuzey Afrika’daki bazı kültürlerde arpanın gıda sektöründeki yeri eski çağlardan beri değişmemiştir. Bunun yanı sıra, buğdayın ekilemediği kutup bölgelerinde ve yüksek dağlık bölgelerde arpa ekilerek besin maddesi olarak kullanılmaktadır. Bugün dünyada ekimi yapılan arpanın %65’i hayvan yemi olarak, %33’ü maltlık olarak bira ve viski yapımı ile biyodizel üretiminde, %2’si de insan besini olarak gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. Türkiye'de ise tüketimin %90’ı hayvan yemi olarak, kalan kısmı maltlık olarak bira sanayinde ve gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. Gıda endüstrisinde kullanılan oran çok düşük olup, bira sanayinde kullanılan oran her geçen yıl artmaktadır.^[7]^[8]^[9]^[11]^[12]^[14]^[17]

Hayvan yemi olarak kullanılan arpalarda protein oranının fazla olması gerekmektedir. Kavuzun fazla olması besleyicilik değerini düşürür. Bu nedenle, protein değeri yüksek ve kavuzca yoksul olan altı sıralı arpa, yemlik arpa olarak kullanmaktadırlar. Biralık arpalarda ise protein oranının düşük olması istenmektedir (%9 – 10,5). Bu amaçla, bira üretimi için gerekli olan malt iki sıralı beyaz arpalardan elde edilir^[18]

Kısa yaşam döngüsü, tek yıllık bir bitki olması ve genomunun yedi çift kromozomdan oluşması, arpayı moleküler çalışmalar için önemli bir model bitki yapmaktadır. Fizyolojik, morfolojik ve genetik açıdan büyük çeşitlilik göstermesi, geniş ölçüde genetik stokların ve haritaların bulunması ve kendi kendine döllenebilmesi sayesinde çok yönlü testlerin uygulanabilmesi, arpanın fizyolojik ve moleküler çalışmalar için önemini daha da arttırmaktadır.^[9]^[12]^[14]^[19]^[20]^[21]^[22]

Arpa, tarih boyunca maruz kaldığı gerek ıslah çalışmaları gerekse doğal seleksiyonlar sonucunda, tarımsal üretimini kolaylaştıracak fenotipik özellikler kazanmıştır.^[11] Bu fenotipik özelliklerin yanında, erken olgunlaşma ve stres koşullarına yüksek oranda uyum sağlayabilme gibi nitelikleri, kutuplardan ekvatoral bölgelere kadar tüm dünya çapında, ekime uygun bir ürün olmasını sağlamıştır. Bu stres koşulları, çok soğuk ve sert iklimleri, kuraklığı, alkali ve tuzlu topraklarda yetişmeyi kapsamaktadır.^[8] Bugün arpa, kuzey kutbundan tropik bölgelere, her türlü iklim koşulları altında yaygın bir şekilde ekili olmakla birlikte, ılıman bölge tarım ekonomilerinde kilit rol oynamaktadır. Bunun yanı sıra, yabani arpanın aşırı iklim koşullarına uyum sağlayabilme yeteneği ve henüz açığa çıkmamış olası uyum yeteneği göz önüne alındığında, gelecekte arpanın germplazm kaynaklarına başvurularak bu potansiyellerin kullanılabileceği düşünülmektedir.^[9]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Aslıhan Temel, Gönül Kartal, Nermin Gözükırmızı (2008). "Genetic and Epigenetic Variations in Barley Calli Cultures". Biotechnology and Biotechnology Equipment. Cilt 22 (4). ss. 911-914.
^ ^a ^b ^c Daisuke Saisho and Michael D. Purugganan (2007). "Molecular Phylogeography of Domesticated Barley Traces Expansion of Agriculture in the Old World". Genetics. ss. 1765-1776. 24 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010. |erişimtarihi=5 Şubat 2010 |arşivurl= |arşivtarihi=24 Aralık 2009 |ölüurl=hayır }}
^ ^a ^b ^c ^d A. Badr, K. Müller, R. Schäfer-Pregl, H. El Rabey, S. Effgen, H. H. Ibrahim, C. Pozzi, W. Rohde, and F. Salamini (2000). "On the Origin and Domestication History of Barley (Hordeum vulgare)". Molecular Biology and Evolution. ss. 499-510. 11 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.
^ NİŞANYAN, S., 2004, Sözlerin Soyağacı, 3. edisyon, ADAM, İstanbul, 975-4187-436.
^ "Büyük Türkçe Sözlük". 28 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.
^ ^a ^b ^c SALAMINI, F., ÖZKAN, H., BRANDOLINI, A., SCHĞFER-PREGL, R. and MARTIN, W., 2002, Genetics and Geography of Wild Cereal Domestication in the Near East, Nature Reviews Genetics, 3, 429-441.
^ ^a ^b BAIK, B.K., ULRICH, S.E., 2008, Barley for Food: Characteristics, Improvement, and Renewed Interest, Journal of Cereal Science, 48, 233–242.
^ ^a ^b ^c SCHULTE, D., CLOSE, T.J., GRANER, A., LANGRIDGE, P., MATSUMOTO, T., MUEHLBAUER, G., SATO, K., SCHULMAN, A.H., WAUGH, R., WISE, R.P. and STEIN, N., 2009, The International Barley Sequencing Consortium–At the Treshold of Efficient Access to the Barley Genome, Plant Physiology, 149, 142-147.
^ ^a ^b ^c ^d "International Barley Sequencing Consortium". 8 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.
^ ^a ^b SHAKHATREH, Y., HADDAH, N., ALRABABAH, M., GRANDO, S., CECCARELLI, S., 2009, Phenotipic Diversity in Wild Barley (Hordeum vulgare L. ssp. spontaneum (C. Koch) Thell.) Accessions Collected in Jordan, Genetic Resources amd Crop Evolution, Basımda.
^ ^a ^b ^c ^d POURKHEIRANDISH, M. and KOMATSUDA, T., 2007, The Importance of Barley Genetics and Domestication in a Global Perspective, Annals of Botany, 100 (7), 999-1008.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "Barley Intro". 14 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.
^ HAMAT, H., 1999, Isırgan (Urtica dioica L.) ve Arpa (Hordeum vulgare L.) Bitkilerinden Elde Edilen Ekstrelerin Bitkisel Tümörler Üzerine Etkilerinin Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul Üniversitesi.
^ ^a ^b ^c ^d FORSTER, B.P., ELLIS, R.P., THOMAS., W.T.B., NEWTON, A.C., TUBEROSA, R., THIS, D., EL-ENEIN, R.A., BAHRİ, M.H. and BEN SALEM, M., 2000, The Development and Application of Molecular Markers for Abiotic Stress Tolerance In Barley, Journal of Experimental Botany, 51 (342), 19-27.
^ "FAO". 26 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.
^ LYONS, M., CARDLE, L., ROSTOKS, N., WAUGH, R., FLAVELL, A.J., 2008, Isolation, Analysis and Marker Utility of Novel Miniature Inverted Repeat Transposable Elements From the Barley Genome, Molecular Genetics and Genomics, 280, 275-285.
^ CHO, S., DREHER, M., 2001, Handbook of Dietary Fiber, CRC, New York, 082-4789-601.
^ "Selçuklu Ziraat Odası". 9 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.
^ RODRIGUEZ, M., O’SULLIVAN, D., DONINI, P., PAPA, R., CHIAPPARINO, E., LEIGH, F. and ATTENE, G., 2006, Integration of Retrotransposons-Based Markers In a Linkage Map of Barley, Molecular Breeding, 17, 173-184.
^ KOORNNEEF, M., ALONSO-BLANCO, C. and PEETERS, A.J.M., 1997, Genetic Approaches in Plant Physiology, New Phytologist, 137, 1-8.
^ CASTIGLIONE, M.R., VENORA, G., RAVALLI, C., STOILOV, L., GECHEFF, K., CREMONINI, R., 2008, DNA Methylation and Chromosomal Rearrangements in Reconstructed Karyotypes of Hordeum vulgare L., Protoplasma, 232, 215-222.
^ DOLEŽEL, J., KUBALÁKOVÁ, M., PAUX, E., BARTOŠ, J. and FEUILLET, C., 2007, Chromose-Based Genomics in the Cereals, Chromosome Research, 15, 51-66.

[1] Aslıhan Temel, Gönül Kartal, Nermin Gözükırmızı (2008). "Genetic and Epigenetic Variations in Barley Calli Cultures". Biotechnology and Biotechnology Equipment. Cilt 22 (4). ss. 911-914.

[Saisho07-2] Daisuke Saisho and Michael D. Purugganan (2007). "Molecular Phylogeography of Domesticated Barley Traces Expansion of Agriculture in the Old World". Genetics. ss. 1765-1776. 24 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010. |erişimtarihi=5 Şubat 2010 |arşivurl= |arşivtarihi=24 Aralık 2009 |ölüurl=hayır }}

[Badr00-3] A. Badr, K. Müller, R. Schäfer-Pregl, H. El Rabey, S. Effgen, H. H. Ibrahim, C. Pozzi, W. Rohde, and F. Salamini (2000). "On the Origin and Domestication History of Barley (Hordeum vulgare)". Molecular Biology and Evolution. ss. 499-510. 11 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.

[4] NİŞANYAN, S., 2004, Sözlerin Soyağacı, 3. edisyon, ADAM, İstanbul, 975-4187-436.

[5] "Büyük Türkçe Sözlük". 28 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.

[Salamini02-6] SALAMINI, F., ÖZKAN, H., BRANDOLINI, A., SCHĞFER-PREGL, R. and MARTIN, W., 2002, Genetics and Geography of Wild Cereal Domestication in the Near East, Nature Reviews Genetics, 3, 429-441.

[Baik08-7] BAIK, B.K., ULRICH, S.E., 2008, Barley for Food: Characteristics, Improvement, and Renewed Interest, Journal of Cereal Science, 48, 233–242.

[Schulte09-8] SCHULTE, D., CLOSE, T.J., GRANER, A., LANGRIDGE, P., MATSUMOTO, T., MUEHLBAUER, G., SATO, K., SCHULMAN, A.H., WAUGH, R., WISE, R.P. and STEIN, N., 2009, The International Barley Sequencing Consortium–At the Treshold of Efficient Access to the Barley Genome, Plant Physiology, 149, 142-147.

[IBSC-9] "International Barley Sequencing Consortium". 8 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.

[Shakhatreh09-10] SHAKHATREH, Y., HADDAH, N., ALRABABAH, M., GRANDO, S., CECCARELLI, S., 2009, Phenotipic Diversity in Wild Barley (Hordeum vulgare L. ssp. spontaneum (C. Koch) Thell.) Accessions Collected in Jordan, Genetic Resources amd Crop Evolution, Basımda.

[Pourkheirandish07-11] POURKHEIRANDISH, M. and KOMATSUDA, T., 2007, The Importance of Barley Genetics and Domestication in a Global Perspective, Annals of Botany, 100 (7), 999-1008.

[Gramene-12] "Barley Intro". 14 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.

[Hamat99-13] HAMAT, H., 1999, Isırgan (Urtica dioica L.) ve Arpa (Hordeum vulgare L.) Bitkilerinden Elde Edilen Ekstrelerin Bitkisel Tümörler Üzerine Etkilerinin Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul Üniversitesi.

[Forster00-14] FORSTER, B.P., ELLIS, R.P., THOMAS., W.T.B., NEWTON, A.C., TUBEROSA, R., THIS, D., EL-ENEIN, R.A., BAHRİ, M.H. and BEN SALEM, M., 2000, The Development and Application of Molecular Markers for Abiotic Stress Tolerance In Barley, Journal of Experimental Botany, 51 (342), 19-27.

[FAO-15] "FAO". 26 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.

[Lyons08-16] LYONS, M., CARDLE, L., ROSTOKS, N., WAUGH, R., FLAVELL, A.J., 2008, Isolation, Analysis and Marker Utility of Novel Miniature Inverted Repeat Transposable Elements From the Barley Genome, Molecular Genetics and Genomics, 280, 275-285.

[Cho01-17] CHO, S., DREHER, M., 2001, Handbook of Dietary Fiber, CRC, New York, 082-4789-601.

[SZO-18] "Selçuklu Ziraat Odası". 9 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2010.

[Rodriguez06-19] RODRIGUEZ, M., O’SULLIVAN, D., DONINI, P., PAPA, R., CHIAPPARINO, E., LEIGH, F. and ATTENE, G., 2006, Integration of Retrotransposons-Based Markers In a Linkage Map of Barley, Molecular Breeding, 17, 173-184.

[Koorneef97-20] KOORNNEEF, M., ALONSO-BLANCO, C. and PEETERS, A.J.M., 1997, Genetic Approaches in Plant Physiology, New Phytologist, 137, 1-8.

[Castiglione08-21] CASTIGLIONE, M.R., VENORA, G., RAVALLI, C., STOILOV, L., GECHEFF, K., CREMONINI, R., 2008, DNA Methylation and Chromosomal Rearrangements in Reconstructed Karyotypes of Hordeum vulgare L., Protoplasma, 232, 215-222.

[Dolezel07-22] DOLEŽEL, J., KUBALÁKOVÁ, M., PAUX, E., BARTOŠ, J. and FEUILLET, C., 2007, Chromose-Based Genomics in the Cereals, Chromosome Research, 15, 51-66.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

g t d Biyoenerji
Biyoyakıtlar	Alkol yakıtı Babassu yağı Bagas Bitkisel yağ Biyodizel Biyogaz Biyobenzin Biyo sıvılar Biyobütanol Etanol yakıtı selülozik karışımlar Koçan (Mısır koçanı) Metanol yakıtı Mısır koçanı Odun gazı Saman balyası Selülozik etanol Su sümbülü Yemeklik yağ (Bitkisel yağ yakıtı) Yosun yakıtı
Gıda stoklarından elde edilen enerji	Arpa Ayçiçeği Beyaz yulaf Buğday Camelina sativa Kanola Kenevir Hindistan cevizi yağı Manyok Mısır Palm yağı Patates Pirinç Sorghum bicolor Soya Şeker kamışı Şeker pancarı Üzüm Yam
Gıda dışı enerji bitkileri	Arundo Andropogon gerardii Camelina Dallı darı Jatropha curcas Millettia pinnata Miscanthus giganteus Odun yakıtı Su mercimeğigiller Triadica sebifera
Teknoloji	Biyodönüşüm Biyokütle ısıtma sistemi Biyorafineri Endüstriyel biyoteknoloji Fischer-Tropsch reaksiyonu Pelet değirmen Pelet soba Termal depolimerizasyon
Kavramlar	Biyoyakıtın enerji içeriği Enerji bitkisi Enerji ormancılığı EROEI Gıda vs. yakıt Selülozik etanolun ticarileştirilmesi Sürdürülebilir biyoyakıt

Arpa İsminin Çince Yazılışı