Apaçiler

Apaçiler ya da Apaşlar
	Apaçiler
Önemli nüfusa sahip bölgeler
	ABD (Arizona, New Mexico, Oklahoma)
Diller
	Atabask dilleri
Din
	Hristiyanlık, Animizm

Apaçi kemanı çalan bir Çirikava Apaçisi
1886'da A. Frank Randall tarafından çekilmiş bir fotoğraf.

Apaçiler (İngilizce Apache İngilizce telaffuz: [əˈpætʃiː]) ya da Apaşlar (Fransızca Apache Fransızca telaffuz: [a.paʃ]), Amerika Birleşik Devletleri'nin Arizona, New Mexico ve Oklahoma eyaletlerinde yaşayan, Güneybatı Kızılderilileri kültür grubundan, Atabaskların Güney Atabaskları bölümünden ve Güney Atabask dillerine (Apaçi dilleri) giren Ova Apaçicesi, Hikarilaca, Lipanca, Meskalero-Çirikavaca ile Batı Apaçicesi adlı dilleri konuşan Kızılderilileri topluca niteleyen ortak addır. Kendilerini Apaçi olarak nitelendiren kişi sayısı 2000 yılı rakamlarına göre 56.060^[1] olup en yakın akrabaları Navaholardır.

Adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Apaçi (Apache) kelimesinin ilk kez Juan de Onate tarafından 9 Eylül 1598 tarihinde San Juan Pueblo'da kullanıldığı düşünülse de, bu tarihten önce basılan pek çok antropoloji kaynakçasında bu isme rastlanmaktadır.^[2] Kelimenin kökeni hakkında çeşitli hipotezler olsa da en yaygın ve kabul edileni, Zuni dilinde ʔaapaču ya da Yavapai dilinde ʔawáača kelimelerinden geldiği yolundadır.^[3] Günümüzde Apaçi halkları arasında yalnızca Hikarilalar Apaçi (Abáachi) adını İngilizceden alıp kullanırlar.

Türkiye'de Kızılderili denince akla ilk gelen kabile Apaçilerdir.^[4] Bir başka deyişle, Türkiye'de Kızılderili imajı Apaçilerle ifade edilir.^[5] Bunda, Türkiye'de bir dönem en popüler çizgi romanlarından olan Teksas ve Tommiks gibi çizgi romanların yaygınlığı etkendir.^[6] Apaçi kelimesi Türkçede Apaş^[7] olarak da geçer. Apaş kelimesi sözlüklerde mecazen "hayta, külhanbeyi, efe"^[8] anlamında da kullanılır. Bu mecazi kullanımı Türkçeye Fransızcadan geçmiştir. Bunda, Apaçilerin, özellikle de Çirikava Apaçilerinin yağmacı olmalarının etkisi vardır.

Günümüz Apaçi grupları[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde ABD tarafından federal olarak tanınan Apaçi grupları şöyledir:

Apache Tribe of Oklahoma^[9]
Fort McDowell Yavapai Nation, Arizona^[10]
Fort Sill Apache Tribe of Oklahoma^[9]
Jicarilla Apache Nation, New Mexico^[11]
Mescalero Apache Tribe of the Mescalero Reservation, New Mexico^[11]
San Carlos Apache Tribe of the San Carlos Reservation, Arizona^[10]
Tonto Apache Tribe of Arizona^[10]
White Mountain Apache Tribe of the Fort Apache Reservation, Arizona^[10]
Yavapai-Apache Nation of the Camp Verde Indian Reservation, Arizona^[10]

Direniş[değiştir | kaynağı değiştir]

Yüzyıllar boyunca güneydeki İspanyol kökenli Meksikalılarla savaşmışlar, bu savaşlar sırasında da iyice sert, acımasız ve vahşi tabiatlı bir karakter geliştirmişlerdi. Meksikalılar Apaçileri gördükleri yerde sorgusuz sualsiz öldürüyor, çocuklarını kaçırıp köle olarak kullanıyordu. Buna karşılık da Apaçiler sık sık Meksika'ya yağma baskınları düzenliyordu. Bu karşılıklı güç dengesi kuzeyden Avrupalıların yaklaşması ile değişmeye başladı. 1860 yılından itibaren Siular, Cheyenneler, Comancheler ve Kiowalar gibi büyük Kızılderili ulusları beyazlarla savaşarak topraklarını kaybetmeye başladı. Beyazlar Apaçileri bütün Kızılderililer arasında en vahşi ve en tehlikeli ulus olarak görüyordu.

1876’da Amerika Ordusu Çirikavaları bir Kızılderili kampına taşımayı denedi. Fakat Gerenimo Meksika’ya kaçtı. Beyazlar tarafından korku saçan bir Apaçi olarak tanıtıldı. Yaptığı şeyler abartılı bir biçimde yansıtıldı. Askerler onu yakalayabilmek için çok büyük mücadeleler verdiler. Mücadelenin son 5 ayında 5000 asker ve 500 keşifci izlerini takip ederek Gerenimo'ya ve kampına ulaştı. O ve adamları teslim olmaya zorlandılar ve sonunda yakalandı. Arizona’ya geri gitmeyi umdu ama Gerenimo ve adamları Florida St. Augustine’ye nakledildi. Nakledildikleri yerde çoğu sıtma ve tüberkülozdan öldü.

Gerenimo büyük bir aşkla sevdiği topraklarını bir daha göremedi. Arizona'da yıllar sonra federal hükûmetin hapsettiği kampta bir mahkûm olarak öldü.

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Diğer Amerika Kızılderililerinden oldukça farklı olan Na-Dene dilleri ailesinden dlleri konuşan Kızılderililer, Sibirya kökenlidir. En büyük grubunu oluşturan Atabask dilleri, coğrafi konumları baz alınarak Kuzey Atabask dilleri (Alaska ve Kanada), Pasifik Atabask dilleri (ABD'nin kuzey Pasifik kıyıları) ve Güney Atabask dilleri (ABD'nin orta güneyi ve Meksika sınırı) biçiminde üç alt grupta toplanırlar. Güney Atabask dilleri alt grubuna, Navaholar dışındakilerin hepsi Apaçi olduğundan Apaçi dilleri adı da verilmektedir.

Ova Apaçi dilleri [İngilizce Plains Apachean]
- Ova Apaçicesi [kendilerince Náʼįįsha; İngilizce Plains Apache, Kiowa Apache, Oklahoma Apache]. Konuşanı bir iki kişi olup Oklahoma'da Na-Dene olmayan Kiowalar arasında yaşarlar.
Navaho-Apaçi dilleri [İngilizce Navajo-Apache, Southwestern Apachean]
- Doğu Apaçi dilleri [İngilizce Eastern Apachean]
  - Hikarilaca [kendilerince Abáachi mizaa ; İngilizce Jicarilla, Jicarilla Apache]. New Mexico'nun kuzeyi ile Kolorado'nun güneyinde konuşulur.
    - Llanero
    - Hoyero
  - Lipanca [İngilizce Lipan, Lipan Apache]. New Mexico'nun doğusu ile Teksas'ın batısında konuşulur.
- Batı Apaçi dilleri [İngilizce Western Apachean]
  - Meskalero-Çirikavaca [İngilizce Mescalero-Chiricahua]
    - Çirikavaca [İngilizce Chiricahua, Chiricahua Apache]. Arizona'nın güneyi ile New Mexico'nun güneybatısında konuşulur. Ünlü Apaçi kahramanı Geronimo'nun anadilidir.
      - Chiricahua
      - Mimbreño
      - Mogollon
    - Meskaleroca [İngilizce Mescalero, Mescalero Apache]. New Mexico'nun orta bölgelerinde konuşulur.
  - Batı Apaçicesi [kendilerince Ndee biyatiʼ / Nnee biyatiʼ ; İngilizce Western Apache, Coyotero]. Arizona'nın orta bölgelerinde konuşulur. Günümüzde Apaçi adı daha çok bu dili konuşanlar için kullanılmaktadır.
    - Cibecue
    - Kuzey Tontocası [İngilizce Northern Tonto]
    - Güney Tontocası [İngilizce Southern Tonto]
    - San Carlos
      - Tsézhiné (Arivaipa)
      - Pinal
      - Apache Peaks
      - San Carlos proper
    - White Mountain
  - Navahoca [kendilerince Diné bizaad; İngilizce Navajo, Navaho]. Arizona, New Mexico, Utah ve Kolorado eyaletlerinde konuşulur. Konuşanı en kalabalık Na-Dene dilidir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Apaçi kemanı

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; refCens isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Kızılderililer'le ilgili çalışmalarıyla bilinen Franz Boas'ın kitapları örnek olarak gösterilebilir. bkz. Primitive Art, Kwaikutl Ethnography, Handbook of American Indian Languages. Bu alanda çalışan pek çok antropoloğun çalışmalarının yanında Kızılderililer'in ırklarıyla ilgili spekülasyon yapılan kaynaklara itibar edilmemelidir.
^ "Matthew Gordon, Brian Potter, John Dawson, Willem de Reuse & Peter Ladefoged, Phonetic Structures of Western Apache" (PDF). 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Ağustos 2010.
^ Emrullah Tören (2009), Kızılderililer Türk Soyundan mı? 3 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (= Indians, American Indians, Red Indians diye de biliniyorlar. Biz onlara “Kızılderililer”, bazen de “Apaçiler” (normalde sadece bir kabilenin ismi) diyoruz. Kimdir bu Kızılderililer? Kökleri neresidir? Niçin bize benzerler? )]
^ Kızılderili imajıyla Amerika'yı fethetti 22 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ( = Seda Ertan başına Apaçiler gibi taktığı bandanası ve renkli takılarıyla Kızılderili imajı yaptı)]
^ Faruk Arslan (2006), Kızıldereliler Türk mü ? (= Türkiye'de her genç Fransız kültürünü yaymayı hedefleyen Teksas, Tommiks türü çizgi romanlar okumuştur. Navajoları Teks Willer, Mohawkları, Kaptan Swing, Cherooke, Apaçi ve Suileri Red Kit, Zagor, Jeriko ve Tommiks gibi çizgi romanlardan hatırlayacaksınız. Amerikalılar ve Kanadalılar, bizim yakından tanıdığımız bu çizgi kahramanları tanımıyor.)]
^ AnaBritannica 2. cilt, sayfa: 189, madde: Apaşlar
^ Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ ^a ^b "Tribal Governments by Area: Southern Plains." 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Congress of American Indians. Retrieved 7 March 2012.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "Tribal Governments by Area: Western." 28 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Congress of American Indians. Retrieved 7 March 2012.
^ ^a ^b "Tribal Governments by Area: Southwest." 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Congress of American Indians. Retrieved 7 March 2012.

Bibliyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Soledad, Nell David S (2009). "Eastern Apache Wizardcraft", Mythical papers of the University of Cebu (No.14). Philippines: University Of Cebu Press,
Basso, Keith H. (1969). "Western Apache witchcraft", Anthroplogical papers of the University of Arizona (No. 15). Tucson: University of Arizona Press,
Brugge, David M. (1968). Navajos in the Catholic Church Records of New Mexico 1694–1875. Window Rock, Arizona: Research Section, The Navajo Tribe.
Brugge, David M. (1983). "Navajo prehistory and history to 1850", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 10, pp. 489–501). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Cordell, Linda S. Ancient Pueblo Peoples. St. Remy Press and Smithsonian Institution, 1994. ISBN 0-89599-038-5.
Etulain, Richard W. New Mexican Lives: A Biographical History, University of New Mexico Center for the American West, University of New Mexico Press, 2002. ISBN 0-8263-2433-9
Foster, Morris W; & McCollough, Martha. (2001). "Plains Apache", in R. J. DeMallie (Ed.), Handbook of North American Indians: Plains (Vol. 13, pp. 926–939). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Gatewood, Charles B. (Edited by Louis Kraft). Lt. Charles Gatewood & His Apache Wars Memoir. University of Nebraska Press 2005. ISBN 978-0-8032-2772-9.
Goodwin, Greenville (1969) [1941]. The Social Organization of the Western Apache. Tucson, Arizona: University of Arizona Press. LCCN 76-75453.
Gunnerson, James H. (1979). "Southern Athapaskan archeology", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 9, pp. 162–169). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Haley, James L. Apaches: A History and Culture Portrait. University of Oklahoma Press, 1997. ISBN 0-8061-2978-6.
Hammond, George P., & Rey, Agapito (Eds.). (1940). Narratives of the Coronado Expedition 1540–1542. Albuquerque: University of New Mexico Press.
Henderson, Richard. (1994). "Replicating dog 'travois' travel on the northern plains", Plains Anthropologist, 39, 145–59.
Hodge, F. W. (Ed.). (1907). Handbook of American Indians. Washington.
Hoijer, Harry. (1938). "The southern Athapaskan languages", American Anthropologist, 40 (1), 75–87.
Hoijer, Harry. (1971). "The position of the Apachean languages in the Athapaskan stock", in K. H. Basso & M. E. Opler (Eds.), Apachean culture history and ethnology (pp. 3–6). Anthropological papers of the University of Arizona (No. 21). Tucson: University of Arizona Press.
Huld, Martin E. (1983). "Athapaskan bears", International Journal of American Linguistics, 49 (2), 186–195.
Krauss, Michael E. (1973). "Na-Dene", in T. A. Sebeok (Ed.), Linguistics in North America (pp. 903–978). Current trends in linguistics (Vol. 10). Lahey: Mouton. (Reprinted 1976).
Landar, Herbert J. (1960). "The loss of Athapaskan words for fish in the Southwest", International Journal of American Linguistics, 26 (1), 75–77.
Miles, General Nelson Appleton. (1897). Personal Recollections and Observations of General Nelson A. Miles embracing a brief view of the Civil War, or, From New England to the Golden Gate : and the story of his Indian campaigns, with comments on the exploration, development and progress of our great western empire. Chicago: The Werner Company.
Newman, Stanley. (1958). Zuni dictionary. Bloomington: Indiana University.
Newman, Stanley. (1965). Zuni grammar. Albuquerque: University of New Mexico Press.
Opler, Morris E. (1936a). "A summary of Jicarilla Apache culture", American Anthropologist, 38 (2), 202–223.
Opler, Morris E. (1936b). "The kinship systems of the Southern Athapaskan-speaking tribes", American Anthropologist, 38 (4), 620–633.
Opler, Morris E. (1941). An Apache life-way: The economic, social, and religious institutions of the Chiricahua Indians. Chicago: The University of Chicago Press.
Opler, Morris E. (1975). "Problems in Apachean cultural history, with special reference to the Lipan Apache", Anthropological Quarterly, 48 (3), 182–192.
Opler, Morris E. (1983a). "The Apachean culture pattern and its origins", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 10, pp. 368–392). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Opler, Morris E. (1983b). "Chiricahua Apache", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 10, pp. 401–418). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Opler, Morris E. (1983c). "Mescalero Apache", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 10, pp. 419–439). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Opler, Morris E. (2001). "Lipan Apache", in R. J. DeMallie (Ed.), Handbook of North American Indians: Plains (Vol. 13, pp. 941–952). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Plog, Stephen. (1997). Ancient peoples of the American Southwest. London: Thames and London, LTD. ISBN 0-500-27939-X.
Reuse, Willem J., de. (1983). "The Apachean culture pattern and its origins: Synonymy", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 10, pp. 385–392). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Schroeder, Albert H. (1963). "Navajo and Apache relationships west of the Rio Grande", El Palacio, 70 (3), 5–23.
Schroeder, Albert H. (1974a). "A study of the Apache Indian: Parts 1–3", in American Indian ethnology: Indians of the Southwest. New York: Garland.
Schroeder, Albert H. (1974b). "A study of the Apache Indian: Parts 4–5", American Indian ethnology: Indians of the Southwest. New York: Garland.
Schroeder, Albert H. (1974c). "The Jicarilla Apache", American Indian ethnology: Indians of the Southwest. New York: Garland.
Seymour, Deni J. (2004) "A Ranchería in the Gran Apachería: Evidence of Intercultural Interaction at the Cerro Rojo Site", Plains Anthropologist 49(190):153–192.
Seymour, Deni J. (2009a) "Nineteenth-Century Apache Wickiups: Historically Documented Models for Archaeological Signatures of the Dwellings of Mobile People", Antiquity 83(319):157–164.
Seymour, Deni J.(2009b) "Evaluating Eyewitness Accounts of Native Peoples along the Coronado Trail from the International Border to Cibola", New Mexico Historical Review 84(3):399–435.
Seymour, Deni J. (2010a) "Contextual Incongruities, Statistical Outliers, and Anomalies: Targeting Inconspicuous Occupational Events", American Antiquity 75(1):158–176.
Seymour, Deni J. (2010b) "Cycles of Renewal, Transportable Assets: Aspects of Ancestral Apache Housing", Plains Anthropologist (Spring or Summer issue)
Sweeney, Edwin R. (1998). Mangas Coloradas: Chief of the Chiricahua Apaches. University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-3063-6
Terrell, John Upton. (1972). Apache chronicle. World Publishing. ISBN 0-529-04520-6.
Tiller, Veronica E. (1983). "Jicarilla Apache", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 10, pp. 440–461). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Witherspoon, Gary. (1983). "Navajo social organization", in A. Ortiz (Ed.), Handbook of North American Indians: Southwest (Vol. 10, pp. 524–535). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
Worcester, Donald E. (1992). The Apaches: Eagles of the Southwest', University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-1495-9

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Apaçi kültürü ve müziği

[refCens-1] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; refCens isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[2] Kızılderililer'le ilgili çalışmalarıyla bilinen Franz Boas'ın kitapları örnek olarak gösterilebilir. bkz. Primitive Art, Kwaikutl Ethnography, Handbook of American Indian Languages. Bu alanda çalışan pek çok antropoloğun çalışmalarının yanında Kızılderililer'in ırklarıyla ilgili spekülasyon yapılan kaynaklara itibar edilmemelidir.

[3] "Matthew Gordon, Brian Potter, John Dawson, Willem de Reuse & Peter Ladefoged, Phonetic Structures of Western Apache" (PDF). 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Ağustos 2010.

[4] Emrullah Tören (2009), Kızılderililer Türk Soyundan mı? 3 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (= Indians, American Indians, Red Indians diye de biliniyorlar. Biz onlara “Kızılderililer”, bazen de “Apaçiler” (normalde sadece bir kabilenin ismi) diyoruz. Kimdir bu Kızılderililer? Kökleri neresidir? Niçin bize benzerler? )]

[5] Kızılderili imajıyla Amerika'yı fethetti 22 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ( = Seda Ertan başına Apaçiler gibi taktığı bandanası ve renkli takılarıyla Kızılderili imajı yaptı)]

[6] Faruk Arslan (2006), Kızıldereliler Türk mü ? (= Türkiye'de her genç Fransız kültürünü yaymayı hedefleyen Teksas, Tommiks türü çizgi romanlar okumuştur. Navajoları Teks Willer, Mohawkları, Kaptan Swing, Cherooke, Apaçi ve Suileri Red Kit, Zagor, Jeriko ve Tommiks gibi çizgi romanlardan hatırlayacaksınız. Amerikalılar ve Kanadalılar, bizim yakından tanıdığımız bu çizgi kahramanları tanımıyor.)]

[7] AnaBritannica 2. cilt, sayfa: 189, madde: Apaşlar

[8] Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük^{[ölü/kırık bağlantı]}

[soplains-9] "Tribal Governments by Area: Southern Plains." 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Congress of American Indians. Retrieved 7 March 2012.

[west-10] "Tribal Governments by Area: Western." 28 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Congress of American Indians. Retrieved 7 March 2012.

[sw-11] "Tribal Governments by Area: Southwest." 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Congress of American Indians. Retrieved 7 March 2012.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

Apache nedir?, Apache anlamı nedir?, Apache ne demektir?