İnuit halkları

İnuit halkları
Önemli nüfusa sahip bölgeler
	13.500
	50.688 (Haziran 2010)
Diller
	İnuit dilleri, İnyupikçe
Din
	Hristiyanlık, Şamanizm
	; ^ "Alaska Native Languages". 24 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2010. ; ^ "www.CIA.gov 57,600 (88% )". 4 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2010. ;

İnuit halkları, Arktik bölgede, Alaska, Kanada ve Grönland'da yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan biri. Diğer kol Yupik halklarıdır.

Kültürel (ve siyasi) açıdan üç ana gruba ayrılırlar:

Adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerel folklorda Eskimo sözcüğünün "çiğ et yiyen kişi" anlamına geldiğine inanıldığı için bu kelimenin kendilerini tanımlamak amacıyla kullanılmasını hakaret kabul ederler. Bununla birlikte Eskimo sözcüğü diğer dillerde hakaret ya da küçümseme anlamı taşımaz ve antropoloji ve arkeolojide yaygın olarak kullanılır. İnuit ve İnuk sözcükleri Kanada'da resmî olarak Eskimo yerine kullanılmaktadır.^[1]

İnuit kelimesi İnuk kelimesinin çoğuludur. İnuk kelimesi İnuitçe'de "kişi" anlamına gelir. İnuitçe lisanının yaklaşık olarak 60.000 kullanıcısı vardır.^[2]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska Yerli Dil Merkezine göre Eskimo-Aleut halklarının nüfusu ve anadillerini konuşabilen kişi sayısı:^[3]

Halk	Etnik nüfus	Anadilini konuşabilen kişi sayısı
İnyupikler (Alaska)	15.700	2.144
İnuitler (Kanada)	30.500	24.500
Grönland İnuitleri	47.000	47.000

Kabileler ve Şiveler[değiştir | kaynağı değiştir]

Eskimo kabile adları -miut ('halk') yapım ekiyle kurulur. Şivelerini belirtmek için de -miutun eki getirilir.

İnyupikçe (Alaska İnuitçesi) ve İnyupikler (Alaska İnuitleri)
- Seward Yarımadası İnyupikçesi
  - Bering Boğazı İnyupikçesi
    - Diomede şivesi ve konuşan kabileler: Ingalikmiut, Imaqłit
    - Wales şivesi ve konuşan kabileler: Kiŋikmiut, Tapqaġmiut
    - King Adası şivesi ve konuşan kabileler: Ukiuvaŋmiut
- Qawiaraq İnyupikçesi
  - Batı Qawiaraq şivesi ve konuşan kabileler: Siñġaġmiut, Qaviaraġmiut, Ayaqsaaġiaaġmiut, Aziagmiut
  - Doğu Qawiaraq şivesi ve konuşan kabileler: Iġałuiŋmiut
- İnyupikçe (dar anlamda)
  - Malimiut İnyupikçesi
    - Kotzebue şivesi ve konuşan kabileler: Pittaġmiut, Kaŋiġmiut, Qikiqtaġruŋmiut
    - Kobuk şivesi ve konuşan kabileler: Kuuŋmiut, Kiitaaŋmiut ya da Kiitaaġmiut, Siiḷviim Kaŋianiġmiut, Nuurvinmiut, Kuuvaum Kaŋiaġmiut, Akuniġmiut, Nuataaġmiut, Napaaqtuġmiut, Kivalliñiġmiut
  - Kuzey Alaska İnyupikçesi
    - Tikiğaq şivesi ve konuşan kabileler: Tikiġaġmiut
    - North Slope şivesi ve konuşan kabileler: Utuqqaġmiut, Siḷaliñaġmiut (= Kukparungmiut, Kunmiut), Kakligmiut (= Sidarumiut, Utkiavinmuit, Nuvukmiut), Kuulugruaġmiut, Ikpikpagmiut, Kuukpigmiut (= Kañianermiut, Killinermiut, Kagmalirmiut)
    - Nunataağmiut şivesi ve konuşan kabileler: Nunataaġmiut
    - Uummarmiutun ve konuşan kabileler: Uummarmiut
Batı Kanada İnuitçesi (Inuvialuktun) ve Batı Kanada İnuitleri (Inuvialuit)
- Siglit İnuitçesi (Siglitun) ve Siglitler: Qikiqtaruqmiut, Kupugmiut, Kittegaryumiut, Nuvuraqmiut, Avvagmiut, Nuunatahmiut
- Inuinnaqtun (ᐃᓄᐃᓐᓇᖅᑐᓐ)
  - Kangiryuarmiutun ve konuşan kabileler (Kangiryuarmiut): Kanghiryuatjagmiut, Kanghirjuarmiut, ?Haneragmiut, ?Puivlirmiut, ?Nagyuktomiut
  - İqaluktuuttiaq şivesi ve konuşan kabileler: Ekaluktomiut, Kiglinirmiut
  - Qurluqtuq şivesi ve konuşan kabileler: Akkuliakattangmiut, Noahognirmiut, Kogluktomiut, Wallirmiut, Asiagmiut, Pingangnaktomiut
  - Umingmaktuuq şivesi ve konuşan kabileler: Nennitagmiut, Kilusiktomiut
- Natsilingmiut İnuitçesi (Inuktitun)
  - Natsilik şivesi (Nattilingmiutut) ve konuşan kabileler: # Arvertormiut, Netsilingmiut, Kuungmiut
  - Arviligjuaq şivesi ve konuşan kabileler: Arviligjuarmiut
  - Sinimiut
  - Utkuhiksalik İnuitçesi (Utkuhiksalingmiutitut) ve konuşan kabileler: ?Ahagmiut, ?Hanningařuqmiut, ?Ilivilermiut, Ugyulingmiut, Qeqertarmiut, Utkuhiksalingmiut
Doğu Kanada İnuitçesi (ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ Inuktitut) ve Doğu Kanada İnuitleri (Inuit)
- Kivalliq İnuitçesi (Kivallirmiutut, Kivallirmiutun, Inuktitun) ve Kivalliq İnuitleri (ᑭᕙᓪᓕᕐᒥᐅᑦ Kivallirmiut)
  - Qaernermiut şivesi ve konuşan kabileler: Qaernermiut, ?Harvaqtormiut
  - Hauneqtormiut ya da Kangiqliniqmiut şivesi
  - Padlermiut şivesi
  - Ahiarmiut şivesi
- Aivilik İnuitçesi (Aivilingmiutut, Inuktitut) ve Aivilik İnuitleri
  - Sallirmiut şivesi
  - Rankin şivesi ve konuşan kabileler: Aivilingmiut, ?Amitormiut
- Kuzey Qikiqtaaluk İnuitçesi (Qikiqtaaluk uannangani, Inuktitut)
  - Tununirmiut şivesi ve konuşan kabileler: Nedlungmiut, Tununirusirmiut, Tununermiut, Mittimatalingmiut, Aggomiut, ?Pilingmiut
  - Iglulirmiut şivesi
- Güney Qikiqtaaluk İnuitçesi (Qikiqtaaluk nigiani, Inuttitut)
  - Güneydoğu şivesi ve konuşan kabileler: Akudnirmiut, Padlimiut, Qinguamiut, Saumingmiut, Kingnaitmiut, Qinguamiut, Okomiut, Talirpingmiut
  - Güneybatı şivesi ve konuşan kabileler: Kingarmiut ya da Sikosuilarmiut, Akuliarmiut, Nugumiut, Qaumauangmiut
- Nunavik İnuitçesi (Inuttitut, Nunavimmiutitut)
  - Tarramiutut ya da Taqramiutut şivesi ve konuşan kabileler (Tahagmiut ya da Tarramiut): Nuvugmiut, Ungavamiut, Tahagmiut
  - Siqinirmiut: Koksoakmiut, Kangiqsualujjuamiut, Kidlinungmiut
  - Itivimiut
  - Qikirtamiut
- Nunatsiavut ya da Labrador İnuitçesi (Inuttut, Inuttitut, Nunatsiavummiutut, Labradorimiutut)
  - Kuzey Nunatsiavut şivesi ve konuşan kabileler: Kongithlushuamiut, Chuckbuckmiut, Nunenumiut, Avitumniut
  - Rigolet şivesi ve konuşan kabileler: Aivitumiut, ?Netcetumiut, ?Puthlavamiut
Grönland İnuitçesi (Kalaallisut) ve Grönland İnuitleri (Kalaallit pl Kalaaleq sg)
- Kuzey Grönland İnuitçesi (Avannarhuarmiutut, Avanersuarmiut[u]ut), Kalaallihut, Inuktun, Taissumanialungmiut) ve **Kuzey Grönland İnuitleri (Inughuit)
- Batı Grönland İnuitçesi (Kitaamiutut, Kalaallisut)
  - Kuzey Batı Grönland İnuitçesi
    - Avangnamiut şivesi
    - Kangaatsiaq-Uummannaq şivesi ve konuşan kabileler: Qeqertarsuarmiut, Kangiamiut, Akunermiut)
  - Orta Batı Grönland şivesi ve konuşan kabileler: Quavaitmiut, Kalatditmiut
  - Güney Batı Grönland şivesi ve alt şiveleri: Paamiut, Nanortalik-Qaqortoq, Kap Farvel
- Doğu Grönland İnuitçesi ve konuşan kabileler: Angmagsalingmiut

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Asya ile Amerika birbirine bağlı kara parçaları iken, son Buzul Çağı'nın bitimine doğru (günümüzden yaklaşık 12000 yıl önce), Sibirya'dan Alaska'ya geçen avcıların torunlarıdır. Bununla birlikte bazı iddialara göre de MÖ 3000 yıllarında Bering Boğazı üzerinden Amerika'ya geçmişlerdir.^[4]

Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar Eskimo halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup (Eskimo ve Aleut) olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir.^[5]

Günümüzde Alaska, Kanada ve Grönland'da yaşayan İnuit halklarının ataları MS 1000 yıl önce Thule kültürünü oluşturmuşlardı.^[6]

Sosyal yaşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Ataları çeşitli bölgelere yerleştikleri için farklı kültür özellikleri geliştirmişlerdir; ama bu çok çeşitli toplulukların günümüzde de yaşayan ortak özellikleri vardır. İnuitler, günümüzde çoğunlukla Grönland'ın, Kanada'nın, ABD'nin ve Rusya'nın yasal sınırlarının iki yanında yaşamaktadırlar.

Alaska'da çamur sıvalı dikdörtgen evlerde, Grönland'da taş, toprak ve balina kemiğinden yapılmış kubbeli evlerde, Kanada'da ise iglo denilen buzdan yapılmış kubbeli evlerde yaşarlar. Bununla birlikte modern evlerde yaşayan İnuitler de vardır. Kara ulaşımını köpeklerin çektiği kızaklarla, deniz ulaşımını "kayak" adı verilen kayıklarla ve kadınların kullandığı "umiak" adlı ağaç ve deriden yapılmış botlarla sağlarlar. Ancak günümüzde motorlu taşıtlar, motorlu kızaklar, ateşli silahlar ve modern kamp aletlerini de kullanmaktadırlar.

İnuitlerin yaşadıkları geniş tundra bölgesi, yılda sekiz - dokuz ay süren dondurucu kuzey kışından ötürü tarıma elverişli olmayan topraklarla kaplıdır. Bu yüzden Eskimo ekonomisi avcılık ve balıkçılığa (özellikle balina avcılığı) dayanmaktadır. Temel yiyecekleri balık,ren geyiği ve sığındır.

Aile[değiştir | kaynağı değiştir]

Köy odası[değiştir | kaynağı değiştir]

Yarısına kadar yere gömülü olan ve kışın yalnızca erkeklerin kullandığı köy odası ya da İnyupik Qargi'si, Point Hope, Alaska, 1885; ağaç kıtlığında Grönland balinasının kemikleri yapı malzemesi olarak kullanılmış

Şenlik ve Törenler[değiştir | kaynağı değiştir]

Dil ve Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

Eskimo dilleri
- Yupik dilleri
  - Sirenik Yupikçesi
  - Sibirya Yupikçesi
  - Naukan Yupikçesi
  - Yupikçe (Alaska Yupikçesi)
  - Supikçe (Pasifik Yupikçesi)
- İnuit dilleri
  - İnyupikçe (Alaska İnuitçesi)
  - Batı Kanada İnuitçesi (Inuvialuktun)
    - Siglit İnuitçesi
    - Inuinnaqtun
    - Natsilingmiut İnuitçesi
  - Doğu Kanada İnuitçesi (ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ Inuktitut)
    - Kivalliq İnuitçesi
    - Aivilik İnuitçesi
    - Kuzey Qikiqtaaluk İnuitçesi
    - Güney Qikiqtaaluk İnuitçesi
    - Nunavik İnuitçesi
    - Nunatsiavut ya da Labrador İnuitçesi
  - Grönland İnuitçesi

Avcılık ve toplayıcılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Kayak içinde kutup ayısı avcısı, 1904, Grönland

Kayak içinde avcılar, 1996, Ilulissat, Grönland

Eskimolarda av erkeklerce ya da kadınlarla birlikte yapılır ve avlanan büyük avlar erkeklerce yüzülür ve parçalanır. Fakat avın aile ve akrabalar ile ihtiyacı olan yabancılar arasında paylaşımı yalnızca kadınlarca yapılır.

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Eskimoların çoğu Şaman ya da Hristiyan inançlarına sahiptirler. Hristiyan Eskimolar "Grönland Evanjelik Lutherci Kilisesi ile Moravian ve Anglikan kiliselerine mensupturlar.^[4]

Geleneksel eskimo inanışı ise şaman denilen din adamları etrafında organize olmuş, karmaşık ve sözlü olarak nesilden nesile nakledilen bir inanç sistemidir. Destanlar ve şarkılı şiirli atışmalar kültürlerinde önemli bir yer tutar.^[4]

Şamanizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Hıristiyanlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Giyim Kuşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Giyecek[değiştir | kaynağı değiştir]

Takı ve beden süslemesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Dövme[değiştir | kaynağı değiştir]

Kolsuz bacaksız insan biçimli üzeri dövme desenli fildişi oyma bebeklerin Arktik'teki tarihi 3.500 yıl öncesine uzanıyor. Bering Boğazı ve Grönland'da dövmeli mumyalara rastlanmıştır. 3.500 yıl öncesi Sivullirmiut (ya da Tunnit, Dorset) kültürüne ait yüz maskesinde dövme izleri görülmektedir.^[7]

Dövme bütün Eskimo halklarında yaygın bir gelenek olup daha çok kadınlarda görülür. Eskimolardaki ilk dövme kaydını 1576 yılında Kanada'da Sir Martin Frobisher (1535 ya da 1539 - 1594) daha sonra kendi adıyla anılacak olan koyda Eskimolardan yapmıştır.^[7]

Mutfak[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça ve notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Inuit, Inuk." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
^ Oxford İngilizce Sözlük, Inuit, Inuk
^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
^ ^a ^b ^c Robert Winston (Editorial Consultant), Human, the Definitive Visual Guide, s.353 ISBN 1-4053-0233-X
^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
^ "Glenbow Museum : Thule Whalebone House". 5 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2012.
^ ^a ^b "The Arctic by Lars Krutak". 14 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2010.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tattoos Images From the Arctic & Alaska18 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] "Alaska Native Languages". 24 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2010.

[2] "www.CIA.gov 57,600 (88% )". 4 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2010.

[3] "Inuit, Inuk." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.

[4] Oxford İngilizce Sözlük, Inuit, Inuk

[refAnlcpop-5] "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.

[ref354-6] Robert Winston (Editorial Consultant), Human, the Definitive Visual Guide, s.353 ISBN 1-4053-0233-X

[7] "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.

[refThulewhalebone-8] "Glenbow Museum : Thule Whalebone House". 5 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2012.

[ref295-9] "The Arctic by Lars Krutak". 14 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2010.

[1]

[2]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

İnuit nedir?, İnuit anlamı nedir?, İnuit ne demektir?