İbn Butlan (Arapça: ابن بطلان) (Ebü’l-Hasen el-Muhtâr (el-Yuvânis [Johannes]) b. el-Hasen b. Abdûn b. Sa‘dûn b. Butlân (d.?,Bağdat - ö.1038,^[1] 1066,^[2] Antakya) İlmi tartışmaları ile ünlü Bağdatlı Nasturi Hristiyan hekim.^[1][3][4]

Bağdat Nasturiler'inden olup Batı dünyasında "Elluchasem Elimithar" adıyla tanınır. Şehrin Kerh bölgesinde yaşayan Hristiyan üstatlardan ilâhiyat, felsefe ve tıp okudu; özellikle dönemin ünlü Hristiyan hekimlerinden Ebul-Farac İbnü’t-Tayyib’in en gözde öğrencisi oldu. 1049 yılında Bağdat’tan ayrılarak Kahire’ye gitti. Basit bir ilmi ayrıntı üzerine burada yaşayan ünlü hekim İbn Rıdvân ile girdiği polemik, karşılıklı yazılan risalelerle kısa sürede Bağdat-Mısır hekimleri arasında bir üstünlük kurma savaşına dönüştü. Neticede İbn Rıdvân’ın çağrısı üzerine Mısırlı hekimler İbn Butlân’ ı boykot ettiler ve onu gelişinden üç yıl sonra Kahire’den ayrılmak zorunda bıraktılar.^[3]

Mısır’dan ayrılan İbn Butlân, o dönemde bir veba salgınının yaşanmasına rağmen 1054 yazında İstanbul’a gitti; tartışmaya eğilimli karakterinin dürtüsüyle bu defa da Latin ve Rum kiliseleri arasındaki Evharistiya (aşâ-i rabbânî, ekmek-şarap) ayininin farklı uygulamalarıyla ilgili mezhep tartışmalarına katıldı ve İstanbul patriği Michael Cerularius’un isteği üzerine bu konuda bir risale kaleme aldı. İstanbul’da bir yıl ikamet ettikten sonra ülkesine doğru yola çıktı. Diyarbekir Emiri Ebû Nasr Nasrüddevle Ahmed el-Mervânî ile tanışarak kendisine Da'vetü’l-etıbbâ adlı eserini ithaf etti (1058). Daha sonra uzunca bir süre Halep’ te hekimlik-eczacılık yaptı. 1064 yılında Antakya’ daki bir hastahanenin inşasına katkıda bulunduğu bilinen İbn Butlan, hayatının son zamanlarını toplum yaşayışından kaçıp tek başına yaşamak için bir Antakya manastırında geçirdi. 2 Eylül 1066 yılında orada öldü.^[3]

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

1. Taķvîmü’s-sıhha: Hijyen, diyetetik ve ev tıbbı hakkında olup Batı’da “synopsis”, İslam âleminde “mücedvel” denilen tablolar halinde düzenlenmiştir. Bu yazım tekniğini ilk kullanan kişinin İbn Butlan olduğu sanılmaktadır. Eserin "Tacuini sanitatis Elluchasem Elimithar medici de Baldath" adıyla Latince (1531, 1533) ve "Schachtafeln der Gesundheit" adıyla Michel Herr tarafından yapılan Almanca (Strassburg 1533) tercümeleri yayımlanmıştır.^[1]

2. Da'vetü’l-etıbbâ': Meyyafarikin ’in Mervani yöneticisi Nasrüddevle’ye sunduğu bu eserinde dönemin tıp anlayışındaki hataları ve uygulamalardaki aksaklıkları eleştirmekte ve ele aldığı meselelere hekimlik ahlaki açısından bakmaktadır. Onun bu eleştirileri daha sonra İbn Eserdî adlı bir yazarın yazdığı "Şerhu müşkili Da'veti’l-etıbbâ"' da yeniden ele alınmıştır.^[5] Martin Levey bu tartışmalarla ilgili 1965 yılında bir makale yazmıştır. (“Some Eleventh-Century Medical Questions Posed by Ibn Butlān and Later Answered by Ibn Ithirdī").^[6]

3. Risâle fî şira’r-raķīķ ve taķlîbi’l-abîd (Kahire 1373): Köle satın alımında ve sağlığının korunmasında dikkat edilecek hususlara dairdir. Beş bölümden meydana gelen eserin son bölümü müzikle ilgili konulara ayrılmış ve kadınların bu hususta erkeklerden daha kabiliyetli olduğu fikri işlenmiştir.^[5]

4. El-Maķālâtü’l-muħtâre fî tedbîri’l-emrâżi’l-ârida ale’l-ekŝer bi’l-aġźiyeti’l-me'lûfe ve’l-edviyeti’l-mevcûde yentefi'u bihâ ruhbânü’l-edyire ve men be'ude mine’l-medîne: Şehirlerden uzakta yaşayanların ve özellikle manastırlara kapanmış rahiplerin hasta olmaları durumunda başvurabilecekleri tedavi yöntemlerini ele almaktadır.^[5]

5. Maķāle fi’l-i'tiraż alâ men ķāle inne’l-ferħ eĥarru mine’l-ferrûc: Mısır’a yeni gittiğinde İbn Rıdvân ile giriştiği tartışmaların ilk aşaması yazılmıştır. İbn Butlân, aldığı cevaptan sonra aynı yıl "Maķāle ilâ Alî b. Rıđvân" adıyla ikinci bir risâle daha kaleme almış ve bu iki makale, cevaplarıyla birlikte Joseph Schacht ve Max Meyerhof tarafından İngilizceye tercüme edilerek yayımlanmıştır.^[5] (The Medico-Philosophical Controversy Between Ibn Butlān of Baghdad and Ibn Rıdvān of Cairo, Kahire 1937)

6. Maķāle fi’l-ķurbâni’l-muķaddes: Evharistiya âyini ve mayasız ekmek hakkında İstanbul patriğinin isteği üzerine 1054 yılında yazdığı bir eser olup G. Graf tarafından Oriens Christianus dergisinde tanıtılmıştır.^[5]

7. İbn Butlân, Büveyhiler devri devlet adamlarından Hilâl b. Muhassin es-Sâbî’nin isteği üzerine Bağdat-Kahire seyahatinin izlenimlerini yazmış, bu kişinin oğlu olan Muhammed de bu eseri "Kitâbü’r-Rebî" adlı çalışmasına almıştır.^[5]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]