Ön Türkler

Ön Türkler
Ön Türkler
Bölge	Altay-Sayan bölgesi (tahmini)
Dönem	MÖ. 30.-MS. 6.
Dil ailesi	Altay? Ön Türkler;
Dil kodları
ISO 639-3	–

Ön-Türk ya da Proto-Türk, MÖ. 30.-MS. 6.^[1] yüzyıl Urheimat ve Sprachbund ayrışmasına kadar Türkçe konuşan toplulukların ortak atasını kapsayan tanımdır.

Ana yurtları[değiştir | kaynağı değiştir]

J. Klaproth,^[2] W Schott^[3] ve L. Ligeti,^[4] Altay-Sayan dağlarını; G. Németh,^[5] Altay-Ural dağlarının arasını; A. Vambery^[6] Yenisey, İrtiş-Ob nehirlerinin yukarı kesimlerini; W. Koppers^[7] Baykal Gölü'nün güney-batısını Türkler'in ilk çıkış noktası olarak belirlemiştir. Güncel araştırmalarda Proto-Türk anavatanının Altay-Sayan bozkır-tayga kuşağı olduğunu desteklemektedir.^[8]

Hongshan Hipotezi[değiştir | kaynağı değiştir]

2020 tarihli "Tracing population movements in ancient East Asia through the linguistics and archaeology of textile production" başlıklı çalışmaya göre Trans - Avrasya (Altay) topluluklarının ortak kökenleri Neolitik Çağ Hongshan darı kültüründe birleşiyor. Hongshan havzasının kuruması sebebiyle Türk-Moğol kitlesini oluşturanlar MÖ 1552 yılında batıya göçüp Altay anadili ile ayrışmışlardır.^[9]^[10]

Antropolojik özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Brakisefal kafa yapısı, orta boy, geniş ve yassı yüz, hafif çıkık elmacık kemik yapısı, gaga burun, hafif seyrek kıl özellikleri^[11]^[12] Proto-Türk^[11]^[13] kavimlerininde dahil edildiği Turanid Irk yapısıdır.

Ön Türk toplulukları[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ. II. yüzyıl lehçe ayrışmasından sonra Güney Sibirya'da Ting-Ling^(*tegrek) ve Orhun-Selenge'de Hiung-nu devamlılık kazanmıştır.

Kültür (geç Proto-Türk dönemi)[değiştir | kaynağı değiştir]

Kansu'da Tuyuhunlara ait süvari tasviri (7. yüzyıl)^[14]

Orman-Bozkır kültürü[değiştir | kaynağı değiştir]

Proto-Türk boyları Güney Sibirya, Selenga-Orhun ve Altay orman-bozkır ikliminde gelişim göstermiştir. Orman kültürüne ait geyik,^[a] dağ keçisi^[18] ve çam ağacı^[19] motifi Türk mitlerinde ve geleneksel ayinlerinde sıklıkla kullanılmıştır. Türk boylarının sincap, geyik, samur, tilki avı ve deri/kürk ticareti icra ettikleri 8. ve 10. yüzyıl İslam seyyah-tarihçileri tarafından kayda alınmıştır.^[20] Bozkır kültürünün temel unsuru olan atlı^[21]-savaşçı-çoban yaşantısı Proto-Türklerin karakteristik özelliklerinden biri olarak kabul görür.^[22] Atın ehlileştirilmesi ve yayılmasının Proto-Türk göçleri ile paralel şekillendiği iddia ediliyor.^[23]^[24]^[25]

Araba ve otağ[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ. III.^[26] yüzyılda Kuzey-Avrasya bozkırlarında yaygınlaşan savaş arabaları bilinen Türk kavimleri içerisinde ilk olarak Ting-Ling ve Kaoch'e'lerde kullanılmıştır.^[27] Hsiung-nu, Hun ve Göktürklerde göç ve ölü taşıma gibi amaçlarda da kullanıldı.^[28] Zhou Shu'da Türklerin kapısı doğuya bakan kubbeli çadırları olduğu kaydedilmektedir.^[29] Otağın tahta iskeleti ve direği sağlamlık, tahta taban yer ile teması kesmek, dam, baca duman çıkışı sağlamak ve keçe örtüler ise ısıyı korumak için bulunmuştur.^[30]

Mitler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bozkurt (Kök-Böri)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bozkurt, Göktürk, Usun ve Hsiung-nu gibi Kuzey-Avrasya orman-bozkır toplumları arasında yaygın bir mitolojik figürdür. Çin kaynaklarında "Böri soyu" Türklere atfedilen bir yakıştırma haline gelmiştir. "Kurt başlı tuğ"^[31] gönderme adetinin oluşmasıyla "Böri" diplomatik ve Türklerin soyluluk simgesi anlamı kazanmıştır.

Geyik[değiştir | kaynağı değiştir]

Orman kültürlerinde sık gözüken geyik figürü Türk mitlerinde de yaygın olarak bulunmaktadır. Proto-Türk veya Erken-Türk dönemi kurgan eşyalarında motif olarak rastlanır.

Yama'nın miti[değiştir | kaynağı değiştir]

Mitte çok tanrılı inanç ve tanrısallık belirgindir. Kuzey-Avrasya mitlerinde oldukça yaygın olan geyik figürüde geçmektedir.

"Şar Gölü Tanrıçasının kızı tanrısal güçleri olan Türk Kağanı Yama ile münasebet kurar. Göl Tanrıçasının kızı her gün batımında ak bir geyiğe binerek Yama'yı karışılar, onunla birlikte göle girer ve tüm gün birlikte vakit geçirirler. Bu ilişki onyıllarca devam eder. Büyük av mevsimini yaklaştığı günlerden birinde Göl Tanrıçasının kızı Yama'ya av sırasında altın boynuzlu bir geyik çıkacağını ve geyiği gördüğü anda ok ile vurmasını, eğer vuramazsa ondan ayrılacağını söyler. Ertesi gün Yama kuşatmaya katılır ve atalarının çıktığı mağrada ak bir geyik belirir. Geyik ani bir hareket ile yerinden zıplayınca A’er Beyi boş bulunup geyiği vurur. Yama buna çok sinirlenir ve A’er Beg'nin başını keser. Ardından “Bundan böyle Teŋri’ye insan kurban etmek zorundayız!” diye yemin eder. A'er boyunun soyu kuruyana kadar aralarından kişileri kurban verir. Aynı akşam Göl Tanrıçasının kızı Yama'yı tutar ve “Sen kendi ellerinle birisini öldürmüşsün, çok pis kan kokuyorsun, artık kaderimiz ortak olamaz” diyerek ilişkisini bitirir."^[16]^[32]

Türk başbuğ miti[değiştir | kaynağı değiştir]

Geyğin yol gösterici ve uyarı olmasından dolayı "böri" figürü kadar önem arz etmektedir. Taiping Guangji kitabının 139. cildinde geçmektedir.

"Apa Kağan isyan etmeden önce, başbuğlarının onlarca atlı birliği vardır. Bir tavşanın peşinden giderek dağa çıkarlar. Dağın başında bir geyik vardır. Geyik onlara “Güneydeki ülkeye saldırmayın. Yoksa ülkeniz yok olacak!” der. Kısa süre sonra da ülkelerinde karışıklık çıkar."^[33]

Sanat ve giyim[değiştir | kaynağı değiştir]

1939 tarihli arkeolojik kazılarda Orta Yenisey soylu tabakasına ait birçok kıymetli taşlarla bezenmiş altın sürahiler, çiçek desenli süslemeler, altın ve gümüş tabaklar bulunmuştur.^[34] Bizans elçisi Theeophylact Simocatta (III, 6) Türklerin Perslerden haraç aldıkları altınlarla yaptıkları yataklardan, sandalyelerden, kupalardan, koltuklardan, at süslerinden ve zırhlardan bahseder.^[35]

7. yüzyılda Tong-Yabgu'nun otağına ziyarette bulunup seyahatnamesinde Türk Kağanını tasvir eden Hiuan-tsang:

"Kağan yeşil satenden bir manto giymekte olup saçlarını olduğu gibi gösteriyordu; sadece alnının çevresini on ayak boyunda ipek bir şerit ile sarmış ucunu da arkadan sarkıtmıştı. Çevresinde sırmalı ipek kumaştan mantolar giymiş ve örgülü saçlı iki yüz kadar subay bulunuyordu. Birliklerin geri kalanı develer veya atlar üzerine bindirilmiş, kürk, ince yün dokuma giyinmiş ve uzun mızraklar, bayraklar ve düz yaylar taşıyan süvarilerden meydana gelmişti."^[36]

Sui Shu'da Türk soylu kıyafetleri diğerlerinden farklı olarak "soldan ilikli"^[37] biçiminde kaydedilmiştir. Biruni Tārīkh al-Hind adlı eserinde Türk askeri kıyafetini "O Türkler’e benzeyerek üzerinde kaftan, başında kalpak, ayağına çizme giymiş ve silahla kuşanmıştı." şeklinde tasvir ediyor.^[38]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Orman kültürünü temsil eden geyik motifleri için bkz.^[15]^[16]^[17]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Cheng, Fangyi. "The Research on the Identification between the Tiele (鐵勒) and the Oğuric tribes". Archivum Eurasiae Medii Aevi. s. 89.
^ Klaproth, Heinrich Julius (1824). Mémoires relatifs à l'Asie: contenant des recherches historiques, géographiques et philologiques sur les peuples de l'Orient (Fransızca). Dondey-Dupré. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
^ Schott, Wilhelm (1836). Versuch über die Tatarischen Sprachen (Almanca). Veit & comp. s. 6. ISBN 978-3-11-111500-9. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
^ Ligeti, Lajos (1946). Bilinmiyen İç-Asya. Pulhan Matbaası. s. 349. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
^ Gyula Németh (1940). "Türklüğün Eski Çağı". Ülkü. Cilt XV.
^ Vámbéry, Ármin (1885). A török faj ethnologiai és ethnographiai tekintetben (Macarca). Magyar Tudományos Akadémia. s. 59. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022. az Angara , Jeniszei , Ob és Irtis forrásvidékén és felső folyásánál levő nyelr területet tekinthetjük a török nép bölcsőjének , a melyből egyes töredékek már nagyon korán nyomultak délre és dél nyugotra , míg ellenben észak és kelet felé csak nagyon ritka és csak önkénytelen költözködési mozgalmat árul tak el
^ Wilhelm Koppers. "Urtürkentum und Urindogermanentum im Lichte der Völkerkundlichen Universalgeschichte". Belleten. V (20). 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022. her iki kompleksin birebirine bağlanması Baykal Gölünün cenubu garbisinde bulunan Kossogol gölü sahasında aranmalı
^ Golden, Peter B. (2011). Studies on the peoples and cultures of the Eurasian steppes. Cătălin Hriban, Academia Română, Institutul de Arheologie din Iași. Bucureşti: Editura Academiei Române. ss. 35-37. ISBN 978-973-27-2152-0. OCLC 806437412.
^ Nelson, Sarah; Zhushchikhovskaya, Irina; Li, Tao; Hudson, Mark; Robbeets, Martine (2020). "Tracing population movements in ancient East Asia through the linguistics and archaeology of textile production". Evolutionary Human Sciences (İngilizce). 2: e5. doi:10.1017/ehs.2020.4. ISSN 2513-843X.
^ Li, Tao; Ning, Chao; Zhushchikhovskaya, Irina S.; Hudson, Mark J.; Robbeets, Martine (1 Haziran 2020). "Millet agriculture dispersed from Northeast China to the Russian Far East: Integrating archaeology, genetics, and linguistics". Archaeological Research in Asia (İngilizce). 22: 100177. doi:10.1016/j.ara.2020.100177. ISSN 2352-2267. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
^ ^a ^b Bartucz, Lajos (1991). A magyar ember: a magyarság antropológiája (Macarca). Babits-Magyar Amerikai Kiadó. s. 414-417.
^ Acsádi, György; Nemeskéri, János (1970). History of Human Life Span and Mortality (İngilizce). Akadémiai Kiadó. s. 233. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
^ ^a ^b Киселев, Сергей Владимирович (1951). Древняя история Южной Сибири (Rusça). Изд-во Академии наук СССР. ss. 450, 601-602.
^ 葛承雍. "穿越西域的"青海道"丝路文物". 人大国学院.
^ E. Tryjarski , J. Hamilton (1975). "L'inscription torque runiforme de Khutuk-ula". Journal asiatique. Cilt CCLXIII. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ ^a ^b Taiping Guangji. 480. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 突厥之先曰射摩。舍利海有〈神，在阿史得蜜西。射摩有神異，海神女每日暮，以白鹿迎射摩入海，至明送出，經數十年。後部落將大獵，至夜中，海神謂射摩曰：「明日獵時，爾上代所生之窟，當有金角白鹿出。爾若射中此鹿，畢形與吾來往；或射不中，即緣絕矣。」至明入圍，果所生窟中，有白鹿金角起。射摩遣其左右固其圍，將跳出圍，遂殺之。射摩怒，遂手斬阿唲首領，仍誓之曰：「自此之後，須以〈人祭天。常取阿唲。」即取部落子孫斬之以祭也。至今突厥以人祭纛〉部落用之。射摩既斬阿唲，至暮還。海神女執射摩曰：「爾手斬人，血氣腥穢，因緣絕矣！」"Onların dedeleri bir deniz tanrıçası ile münasebette bulunuyordu. İlk dedeleri avda bir geyik öldürdüğünden tanrıçası münasebetten vazgeçti . Bunun oymağından aveneler bu geyiği öldürmüş olduklarından o gün den itibaren hep insan kurbanı için insanlar göndermek zorundadırlar.
^ С.И. Руденко. "Башадарские курганы". Краткие сообщения Института истории материальной культуры. XLV (1952). ss. 30-39.
^ М. Гапоненко. "Наскальные изображения Таласской долины". Археологические памятники Таласской долины. s. 102.
^ Roux, Jean-Paul (1984). La religion des Turcs et des Mongols (Fransızca). Payot. s. 148. ISBN 978-2-228-13430-9. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ V Minorsky. Hudud Al Alam The Regions Of The World. ss. 94, 463. From their country j comes much musk, as well as black, red, and striped foxes, furs (mu) of the grey squirrel, sable-marten, ermine (kakum), weasel (fanak), sabija(?), khutu-horns, and yaks (ghizhghav)" (94) "[...]The Burtas are a great nation of Turks living between the lands of Khuwarizm and the Khazar kindom and depending on the Khazar. This river is navigated by large vessels (carrying) various merchandise from the Khuwarizm lands and other places. From the Burtas (country) are exported black foxes which are the best of furs, [...]” (463)
^ Gyula Moravcsik (1951). "Bölcs Leó taktikája mint magyar történeti forrás". Századok.
^ Rásonyi, László (1971). Tarihte Türklük. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 4. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ Gyula Nemeth. Atilla és hunjai. s. 41. Az ázsiai hunok hadi életében a legnagyobb szerepet a ló játszotta, ők voltak az első nagy lovas-nép Távol-Keleten, kétségtelenül az ő nevükhöz fűződik a lóháton való gyors közlekedésnek, a lovas harcmódnak a megismertetése, illetőleg elterjesztése." "Asya Hunlarının savaş hayatında en büyük rolü at oynamıştır, Uzakdoğu'da ilk ata binen halk onlardır, at sırtında hızlı ulaşımın ve atlı dövüş yönteminin ortaya çıkmasında ve yaygınlaşmasında kuşkusuz onlar sorumludur.
^ Schmidt, Wilhelm (1946). Rassen und Völker in Vorgeschichte und Geschichte des Abendlandes: Die Völker des Abendlandes. Bd. 2 (Almanca). Stocker. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ Fritz Flor (1930). "Haustiere und Hirtenkulturen". Wiener Beiträge zur Kulturgeschichte und Linguistik.
^ Mızrak, Egemen Çağrı (5 Ekim 2020). "Savaş-Arabaları nın İç Asya - Çin Cephesi (M.Ö. XII. - M.Ö. VIII. Yy.)" (PDF). History Studies International Journal of History (İngilizce). 12 (5): 2395-2412. doi:10.9737/hist.2020.925. ISSN 1309-4688. 6 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ James Hamilton (1997). "Toḳuz-Oġuz ve On-Uyġur". Türk Dilleri Araştırmaları. Cilt 7.
^ Eberhard, W. (1942). "Kultur und Siedlung der Randvölker Chinas". T'oung Pao. 36: I-506. ISSN 0082-5433. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ Zhou Book. 50. 21 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 其俗被髮左衽，穹廬氈帳，隨水草遷徙[...]
^ Ögel, Bahaeddin (1978). Türk kültür tarihine giriş: Türklerde ordu, ordugâh, ve otağ. VII. Kültür Bakanlığı. ss. 374-401. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ Sui Shu. 84. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 故牙門建狼頭纛，示不忘本也." "Böylece Türkler otağlarının kapısına kurt başlı tuğ dikerler ve soylarını unutmadıklarını gösterirler.
^ Erkoç, Hayrettin İhsan (1 Nisan 2018). "Çin ve Tibet Kaynaklarına Göre Göktürk Mitleri". Belleten. 82 (293): 51-82. doi:10.37879/belleten.2018.51. ISSN 0041-4255. s. 62-68.
^ Taiping Guangji. 139. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 隋開皇初，突厥阿波未叛之前，有首領數十騎，逐一兔至山。山上有鹿，臨崖告人云：你等無事觸他南方聖人之國，不久當滅。俄而國內大亂.
^ Киселев, Сергей Владимирович (1951). Древняя история Южной Сибири (Rusça). Изд-во Академии наук СССР. s. 507.
^ Chavannes, Édouard (1969). Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) occidentaux (Fransızca). Ch'eng Weg. s. 238. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia (İngilizce). Rutgers University Press. s. 93-94. ISBN 978-0-8135-1304-1. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
^ Sui Shu. 84. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 被髮左衽.
^ Kuwayama, Shoshin (1976). "The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan". East and West. 26 (3/4): 375-407. ISSN 0012-8376. 19 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[18] Orman kültürünü temsil eden geyik motifleri için bkz.^[15]^[16]^[17]

[1] Cheng, Fangyi. "The Research on the Identification between the Tiele (鐵勒) and the Oğuric tribes". Archivum Eurasiae Medii Aevi. s. 89.

[2] Klaproth, Heinrich Julius (1824). Mémoires relatifs à l'Asie: contenant des recherches historiques, géographiques et philologiques sur les peuples de l'Orient (Fransızca). Dondey-Dupré. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.

[3] Schott, Wilhelm (1836). Versuch über die Tatarischen Sprachen (Almanca). Veit & comp. s. 6. ISBN 978-3-11-111500-9. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.

[4] Ligeti, Lajos (1946). Bilinmiyen İç-Asya. Pulhan Matbaası. s. 349. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.

[5] Gyula Németh (1940). "Türklüğün Eski Çağı". Ülkü. Cilt XV.

[6] Vámbéry, Ármin (1885). A török faj ethnologiai és ethnographiai tekintetben (Macarca). Magyar Tudományos Akadémia. s. 59. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022. az Angara , Jeniszei , Ob és Irtis forrásvidékén és felső folyásánál levő nyelr területet tekinthetjük a török nép bölcsőjének , a melyből egyes töredékek már nagyon korán nyomultak délre és dél nyugotra , míg ellenben észak és kelet felé csak nagyon ritka és csak önkénytelen költözködési mozgalmat árul tak el

[7] Wilhelm Koppers. "Urtürkentum und Urindogermanentum im Lichte der Völkerkundlichen Universalgeschichte". Belleten. V (20). 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022. her iki kompleksin birebirine bağlanması Baykal Gölünün cenubu garbisinde bulunan Kossogol gölü sahasında aranmalı

[8] Golden, Peter B. (2011). Studies on the peoples and cultures of the Eurasian steppes. Cătălin Hriban, Academia Română, Institutul de Arheologie din Iași. Bucureşti: Editura Academiei Române. ss. 35-37. ISBN 978-973-27-2152-0. OCLC 806437412.

[9] Nelson, Sarah; Zhushchikhovskaya, Irina; Li, Tao; Hudson, Mark; Robbeets, Martine (2020). "Tracing population movements in ancient East Asia through the linguistics and archaeology of textile production". Evolutionary Human Sciences (İngilizce). 2: e5. doi:10.1017/ehs.2020.4. ISSN 2513-843X.

[10] Li, Tao; Ning, Chao; Zhushchikhovskaya, Irina S.; Hudson, Mark J.; Robbeets, Martine (1 Haziran 2020). "Millet agriculture dispersed from Northeast China to the Russian Far East: Integrating archaeology, genetics, and linguistics". Archaeological Research in Asia (İngilizce). 22: 100177. doi:10.1016/j.ara.2020.100177. ISSN 2352-2267. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.

[:02-11] Bartucz, Lajos (1991). A magyar ember: a magyarság antropológiája (Macarca). Babits-Magyar Amerikai Kiadó. s. 414-417.

[12] Acsádi, György; Nemeskéri, János (1970). History of Human Life Span and Mortality (İngilizce). Akadémiai Kiadó. s. 233. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.

[:0-13] Киселев, Сергей Владимирович (1951). Древняя история Южной Сибири (Rusça). Изд-во Академии наук СССР. ss. 450, 601-602.

[14] 葛承雍. "穿越西域的"青海道"丝路文物". 人大国学院.

[15] E. Tryjarski , J. Hamilton (1975). "L'inscription torque runiforme de Khutuk-ula". Journal asiatique. Cilt CCLXIII. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[:12-16] Taiping Guangji. 480. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 突厥之先曰射摩。舍利海有〈神，在阿史得蜜西。射摩有神異，海神女每日暮，以白鹿迎射摩入海，至明送出，經數十年。後部落將大獵，至夜中，海神謂射摩曰：「明日獵時，爾上代所生之窟，當有金角白鹿出。爾若射中此鹿，畢形與吾來往；或射不中，即緣絕矣。」至明入圍，果所生窟中，有白鹿金角起。射摩遣其左右固其圍，將跳出圍，遂殺之。射摩怒，遂手斬阿唲首領，仍誓之曰：「自此之後，須以〈人祭天。常取阿唲。」即取部落子孫斬之以祭也。至今突厥以人祭纛〉部落用之。射摩既斬阿唲，至暮還。海神女執射摩曰：「爾手斬人，血氣腥穢，因緣絕矣！」"Onların dedeleri bir deniz tanrıçası ile münasebette bulunuyordu. İlk dedeleri avda bir geyik öldürdüğünden tanrıçası münasebetten vazgeçti . Bunun oymağından aveneler bu geyiği öldürmüş olduklarından o gün den itibaren hep insan kurbanı için insanlar göndermek zorundadırlar.

[17] С.И. Руденко. "Башадарские курганы". Краткие сообщения Института истории материальной культуры. XLV (1952). ss. 30-39.

[19] М. Гапоненко. "Наскальные изображения Таласской долины". Археологические памятники Таласской долины. s. 102.

[20] Roux, Jean-Paul (1984). La religion des Turcs et des Mongols (Fransızca). Payot. s. 148. ISBN 978-2-228-13430-9. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[21] V Minorsky. Hudud Al Alam The Regions Of The World. ss. 94, 463. From their country j comes much musk, as well as black, red, and striped foxes, furs (mu) of the grey squirrel, sable-marten, ermine (kakum), weasel (fanak), sabija(?), khutu-horns, and yaks (ghizhghav)" (94) "[...]The Burtas are a great nation of Turks living between the lands of Khuwarizm and the Khazar kindom and depending on the Khazar. This river is navigated by large vessels (carrying) various merchandise from the Khuwarizm lands and other places. From the Burtas (country) are exported black foxes which are the best of furs, [...]” (463)

[22] Gyula Moravcsik (1951). "Bölcs Leó taktikája mint magyar történeti forrás". Századok.

[23] Rásonyi, László (1971). Tarihte Türklük. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 4. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[24] Gyula Nemeth. Atilla és hunjai. s. 41. Az ázsiai hunok hadi életében a legnagyobb szerepet a ló játszotta, ők voltak az első nagy lovas-nép Távol-Keleten, kétségtelenül az ő nevükhöz fűződik a lóháton való gyors közlekedésnek, a lovas harcmódnak a megismertetése, illetőleg elterjesztése." "Asya Hunlarının savaş hayatında en büyük rolü at oynamıştır, Uzakdoğu'da ilk ata binen halk onlardır, at sırtında hızlı ulaşımın ve atlı dövüş yönteminin ortaya çıkmasında ve yaygınlaşmasında kuşkusuz onlar sorumludur.

[25] Schmidt, Wilhelm (1946). Rassen und Völker in Vorgeschichte und Geschichte des Abendlandes: Die Völker des Abendlandes. Bd. 2 (Almanca). Stocker. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[26] Fritz Flor (1930). "Haustiere und Hirtenkulturen". Wiener Beiträge zur Kulturgeschichte und Linguistik.

[27] Mızrak, Egemen Çağrı (5 Ekim 2020). "Savaş-Arabaları nın İç Asya - Çin Cephesi (M.Ö. XII. - M.Ö. VIII. Yy.)" (PDF). History Studies International Journal of History (İngilizce). 12 (5): 2395-2412. doi:10.9737/hist.2020.925. ISSN 1309-4688. 6 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[28] James Hamilton (1997). "Toḳuz-Oġuz ve On-Uyġur". Türk Dilleri Araştırmaları. Cilt 7.

[29] Eberhard, W. (1942). "Kultur und Siedlung der Randvölker Chinas". T'oung Pao. 36: I-506. ISSN 0082-5433. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[30] Zhou Book. 50. 21 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 其俗被髮左衽，穹廬氈帳，隨水草遷徙[...]

[31] Ögel, Bahaeddin (1978). Türk kültür tarihine giriş: Türklerde ordu, ordugâh, ve otağ. VII. Kültür Bakanlığı. ss. 374-401. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[32] Sui Shu. 84. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 故牙門建狼頭纛，示不忘本也." "Böylece Türkler otağlarının kapısına kurt başlı tuğ dikerler ve soylarını unutmadıklarını gösterirler.

[33] Erkoç, Hayrettin İhsan (1 Nisan 2018). "Çin ve Tibet Kaynaklarına Göre Göktürk Mitleri". Belleten. 82 (293): 51-82. doi:10.37879/belleten.2018.51. ISSN 0041-4255. s. 62-68.

[34] Taiping Guangji. 139. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 隋開皇初，突厥阿波未叛之前，有首領數十騎，逐一兔至山。山上有鹿，臨崖告人云：你等無事觸他南方聖人之國，不久當滅。俄而國內大亂.

[35] Киселев, Сергей Владимирович (1951). Древняя история Южной Сибири (Rusça). Изд-во Академии наук СССР. s. 507.

[36] Chavannes, Édouard (1969). Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) occidentaux (Fransızca). Ch'eng Weg. s. 238. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[37] Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia (İngilizce). Rutgers University Press. s. 93-94. ISBN 978-0-8135-1304-1. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[38] Sui Shu. 84. 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022. 被髮左衽.

[39] Kuwayama, Shoshin (1976). "The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan". East and West. 26 (3/4): 375-407. ISSN 0012-8376. 19 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[a]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[16]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[15]

[17]

Ön Türkler nedir?, Ön Türkler anlamı nedir?, Ön Türkler ne demektir?