Çeşme Deniz Muharebesi
1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı
Çeşme Deniz Savaşı
Tarih 5-7 Temmuz 1770 Bölge Çeşme açıkları Sonuç Osmanlı donanması tamamen yakıldı.
Taraflar
Osmanlı İmparatorluğu	Rus İmparatorluğu
Komutanlar ve liderler
Kaptan-ı Derya Mandalzade Hüsameddin Paşa Hasan Paşa Cafer Bey	Kont Aleksey Orlov Grigori Spiridov John Elphinstone
Güçler
14-16 kalyon 6 fırkateyn 6 mahon 13 kadırga 32 daha küçük çapta gemi	9 kalyon 3 firkateyn 4 kundak gemisi 4 nakliye gemis 1 bomba gemisi.
Kayıplar
15 kalyon, 4 fırkateyn ve 40 parça ufak gemi yanmış ve batmıştır. "Rodos" adlı kalyon ve 6 kadırga Rusların eline geçmiştir. Yaklaşık 11.000 ölü	1 kalyon (Sv. Evstafii). 700 ölü

Çeşme Deniz Muharebesi, 5-7 Temmuz 1770 tarihleri arasında Rus donanması ve Osmanlı Donanması arasında Çeşme Körfezi açıklarında yapılmıştır. 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı'nın bir parçası olan bu çatışmanın sonucunda Osmanlı Donanması Ruslar tarafından tamamen yok edilmiştir.^[1]

Savaş öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

1768 yılında Osmanlı-Rus Savaşı başladığında Rusya'nın Karadeniz'de savaş gemisi olarak sadece 6 kalyonu bulunmaktaydı. Rus donanmasının büyük bir bölümü Baltık Denizi'nde üslenmisti. 1769 yılının Kasım ayında Rusya, Baltık Denizi'ndeki donanmasından iki filo gemiyi değişik rotalarla Atlantik Okyanusu ve Cebelitarık Boğazı yoluyla Akdeniz'e gonderdi.^[2] Rus donanmasının komutanlığını Kont Aleksey Grigoryeviç Orlov üstlenmişti. Amaç Osmanlı Devleti'ni zayıflatmak için Mora Yarımadasındaki Yunanlar arasında bir isyan çıkartmak ve Rusya yanlısı bir Yunan Devleti kurulmasını sağlamaktı. İki filo Akdeniz'de birleşti ve Mora Yarımadasına çıkartma yaptı. 50 Rus askerinin yardımıyla Mani bölgesindeki Yunanlar arasında bir isyan çıkartmayı başardı ama isyan bütün Yunanistan'a yayılmadan Osmanlılar tarafından bastırıldı. Bu isyana Orlov isyanı (Yunanca: Ορλωφικά) denilmektedir. Yunanlar tarafından Yunan Bağımsızlık Savaşı'nın çekirdeği olarak kabul edilmektedir.

Kaptanpaşa Mandalzade Hüsameddin Paşa'nın komutasındaki Osmanlı donanması ilk önce Yunan isyanını bastırmak için Mora Yarımadasında Mora Yenişehri (simdiki Nafplion) önünde bulunuyordu. Hüsameddin Paşa, Rus filotilasının uzun yolda levazım ve erzak sağlayamayacağını ve bu nedenle hiç savaş yapmadan teslim olacağını düşündüğünden Ege Denizi'ne yelken açmaya karar verdi. Ege Denizi'ne ulaştıktan sonra Sakız Adası ve Karaburun arasında Çeşme limanına yakın açıklarda demirledi.

Osmanlı donanması ile Rus filosu karşılaşması[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı donanmasının Ege Denizi'ne doğru yelken açtığını haber alan iki Rus filosu Akdeniz'de Osmanlı donanmasını aramaya koyuldu. İki filonun komutanları Rus Amiral Grigori Spiridov ve İngiliz danışman Amiral John Elphinstone'du. Bu iki Rus filosunda 21 tane gemi bulunmaktaydı: Bunlardan 9 tanesi 66-68 toplu kalyon, 3 tanesi 38-32 toplu fırkateyn, 1 tanesi 12 havan taşıyan bomba, 4 tanesi ateş gemisi, 4 tanesi de nakliye gemisiydi.

Osmanlı donanmasının mevcudu bütün ayrıntılarıyla bilinmemektedir. Fakat 14-16 büyük kalyon bulunduğu ve bunlardan Burc-u Zafer'in 84 toplu^[3][4]Rodosun 60 toplu ve Kaptanpaşa'nın Kapudane kalyonunun 100 toplu olduğu biliniyor. Ayrıca 6 fırkateyn, 6 mahon, 13 kadırga ve 32 daha küçük çapta gemi bulunmaktaydı. Toplam top adedi yaklaşık 1.300 idi.

Osmanlı donanması üç sıra olarak demir atmıştı. Birinci sırada 70-100 topla 10 kalyon bulunmaktaydı. Bunlardan kuzeyden dördüncü kalyonda Osmanlı donanmasının komutanı Kaptanpaşa Mandalzade Hüsameddin Paşa bulunmakta; kuzeyden ilk kalyon Burc-u Zafer olup kaptanı Cezayirli Hasan Bey idi ve kuzeyden yedinci kalyonun kaptanı Rodos sancak beyi Cafer Bey idi. Donanmada bulunan diğer 2 kalyon bir önceki akşam Midilli'ye gitmişti. İkinci sırada yaklaşık 6 tane daha kalyon bulunmaktaydı ve birinci sıra kalyonlar aralarında açıklık bırakılarak bu ikinci sıra gemilerin ileri ateş etmeleri sağlanmıştı. Bunların arkasında üçüncü sırada fırkateynler, mahonlar, kadırgalar ve diğer ufak parça gemiler bulunmaktaydı.

5 Temmuz 1770'te Osmanlı donanmasını Karaburun yarımadası ile Sakız adası arasında Çeşme Körfezi'nin hemen kuzey açıklarında demir atmış olarak buldu. 6 Temmuz'da öğleyin Osmanlı donanması saat 11.45'te ateş açıp savaşa başladı ve Rus filoları da hemen karşı ateş açtılar. Büyük Rus kalyonları planlanan taktik sırasını koruyamadılar. Evropa, Rostislav'ın arkasında kaldı; Trech Svyatitelai bir Osmanlı kalyonu etrafında döndükten sonra yanlışlıkla Trech İerarchov tarafından ateşe maruz kaldıktan sonra ancak taktik sırasına geri gelebildi; Sv. Ianuarii ise bir müddet ters yöne gittikten sonra taktik sıraya geri döndürüldü.

Çok geçmeden Osmanlı donanmasının sol yanında bulunan Cezayirli Hasan Bey komutasındaki "Burc-u Zafer" üç-ambarlı kalyonu ile Rus Kaputane amirali Spiritov komutasındaki Sv. Evstafii üç-ambarlı kalyonu arasında bir çatışma başladı. "Burc-u Zafer", üzerine gelmekte olan "Sv. Evstafii" büyük kalyonu üzerine gülle yağdırarak Rus kalyonunun bütün armalarını budadı ve bir gülle isabeti ile kalyonun dümenini parçaladı. Rus kalyonu akıntı dolayısıyla "Burc-u Zafer" üzerine düştü ve iki kalyon birbirine yanaștılar. Hasan Bey 30 kişi ile derhal Rus kalyonuna atlayıp dövüşe girişti ama yaralanarak; kendi kalyonuna geri dönmek zorunda kaldı. Bu sırada Rus kalyonunun cephaneleği ateş aldı ve bir yangın başladı; bu yangın Burc-u Zafer'e de sirayet etti ve iki kalyon da yanarak sonunda battılar. Gemisini kaybeden yaralı Kapudane Hasan Bey denize atlayarak sahile çıkmayı başardı. Rus kalyonu "Sv. Evstafii"'nden ise Filo Komutanı Aleski Orlov'un kardeşi Feodor Orlov, kalyon kaptanı Kruse, bazı süvariler ve 10 kadar asker canlarını kurtarabildiler.^[3] İngiliz kaynakları ise "Burc-u Zafer"'de yangın çıktığını ve geminin ana direğinin kırılarak "Sv. Evstafii" üzerine düşüp o gemide büyük bir patlama ortaya çıkartıp batmasına neden olduğunu bildiriler. Rus filosunun İngiliz başdanışmanı "Amiral Elphiston"'un Rusların hiç işe yaramaz olmasından şikayet ettiği bildirilir.^[4] Bu çatışma öğleden sonra 2 de son erdi.

Osmanlı donanması akşam karanlığından faydalandı. Önce Rodos sancak beyi Cafer Bey filosu ve sonra da çapa halatlarını kesen diğer Osmanlı gemileri güneye Çeşme Körfezi'ne çekildi. Burada 8 büyük kalyondan bir ilk savunma sırası ve diğer gemilerden 2 sıra kurarak beklemeye başladılar. Osmanlı donanmasının sol koluna hücum etmeyi planlayan İngiliz Amiral Elphistone ise yanan ve batan gemiler nedeniyle bu planından vazgeçip geriye açıldı.

Osmanlı gemileri Çeşme kalesi önünde manevra yapamayacak bir şekilde üst üste demirlenmişti. Yaralı olan Cezayirli Hasan Bey kaptan-ı derya Hüsamettin Paşa'ya bu durumun tehlikeli olduğunu bildirdiyse de; kaptan paşa körfez ağzına ve kale ile sahil arasına konulan kara toplarının donanmayı koruyabileceğini söyleyip bu tavsiyeleri kabul etmedi.^[3]

6 Temmuz'u 7 Temmuz'a bağlayan gece Rus filosu 00:30'da harekete geçti. İngiliz amiralı Grieg'in komutasında 4 kalyon ve 2 fırkateyn ve 1 humbara gemisi karanlıktan faydalanarak Çeşme Körfezi ağzında nöbet tutan 4 Osmanlı kalyonu üzerine top ateşi açıp hücuma geçtiler. Bu savunma kargaşalığı içinde nöbetçi Osmanlı kalyonları körfeze girişleri kontrol edememekteydi. İngiliz Amiralı planıyla Rus filosu 4 kundak gemisi hazırlamıştı. Bu kundak gemisi filosunu bir İngiliz gemi kaptanı komuta etmekteydi. Körfez ağzında top dumanları ve çatışmalar arasında bu 4 gemiden oluşan kundak gemisi filosu limana girmeyi başardı. Filonun kaptanı kundak gemisinin birisini kendi eliyle demirli bekleyen bir Osmanlı gemisine bağladı. Hücum eden Rus gemileri humbara ve yağlı paçavara ile dolu top ateşiyle ateş gemilerinde yangın başlattılar. Önce tek bir Osmanlı kalyonu yanmaya başladı. Ama gemiler üst üste ve manevra edemeyecek şekilde demirlendikleri için bu yangın diğer Osmanlı gemilerine hemen sirayet etti. Saat 2:00'de iki Osmanlı gemisi batmış, diğerleri ateş almıştı. Gece saat 4'te Osmanlılar daha yangın çıkmamış olan iki büyük üç-ambarlı kalyonu kurtarmak için yardım ekipleri gönderdiler. Ama bu kalyonlardan biri sahile çekilmekte iken yanmaya başlayıp battı. Diğeri, Rodos kalyonu ve 5 kadırga yanmadılarsa da Rusların ellerine geçtiler. Sabaha karşı 8:00 civarında savaş sona erdi.^[3][5]

11.000 civarında Osmanlı denizcisi ölmüştü. Rusların kayıpları ise 700 civarındaydı. Kaptan-ı Derya Mandalzade Hüsameddin Paşa baştardesi ile 7 Temmuz'da Sakız'a kaçıp kurtuldu. Cezayirli Hasan Bey ve Rodos Sancak Beyi Cafer Bey kurtuldular. İzmir'de bulunan Cezayirli Hasan Bey İstanbul'a çağrıldı.

Hüsameddin Paşa görevinden alındı. Yerine Rodos Sancak Beyi Cafer bey getirildi.^[6] Cezayirli Hasan Paşa, Kaptanpaşa görevine getirildi.

Sonuçları[değiştir | kaynağı değiştir]

Rus donanmasının Çanakkale Boğazı'nı geçip İstanbul'a hücum etmesini önlemek için İstanbul'da tersanede kızakta bulunan 6 eski kalyon ile birkaç perakende, 4 Cezayir gemisi ve diğer gemiler tedarik edildikten sonra Çanakkale'ye gönderildiler. Venediklilere bedeli ödenerek gemi satın alınma teklifi verildiyse de Venedik Cumhuriyeti bu isteği kabul etmedi.

Rus donanması komutanı Orlov, Çanakkale Bağazı'nı kapatmak suretiyle İstanbul'u abluka almaya karar verdi ve bu uğraşa üs olarak Limni adası seçildi. Rus komutanı danışmanı olan İngiliz Amiralı'nın Boğazı zorlayarak Marmara'ya girip İstanbul'a hücum etme teklifini reddetti. 10 Temmuz 1770'te Rus donanması Limni'yi işgale başladı. Ama Limni kalesine sığınan Türk erkek kadın çocuk yaklaşık 3.5 ay kadar Rus kuşatması altında kaleyi savundular.

Çeşme Deniz Savaşı Osmanlıların İnebahtı Savaşı'ndan sonra denizlerde aldığı ilk büyük yenilgiydi. Osmanlı Devleti bu savaştan sonra bir süre efektif donanmasız kaldı.

Osmanlı-Rus Savaşı'nın 1774 yılında bitmesine kadar Rus donanması Çeşme'ye defalarca geri gelerek limanı top ateşine tuttu.

Kısa bir süre sonra yapılan Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Osmanlı Devleti Karadeniz'i Ruslarla paylaşmak durumunda kaldı ve Kırım'ı ele geçiren Rusya Akdeniz'de de donanma bulundurmaya başladı.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Çeşme Deniz Muharebesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1956), Osmanlı Tarihi IV. Cilt I. Bölüm Karlofça Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu (6. basım 2007). ISBN 975-16-0010-3, Say. 400-401.
• İşipek, Ali Rıza ve Aydemir, Oğuz (2006) 1770 Çeşme Deniz Savaşı: 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşları, Istanbul:Denizler Kitabevi, ISBN 975-00051-4-7
• Anderson, Roger Charles (1952) Naval wars ın the Levant 1559—1853 Londra:Martino Publishing (Yeni basim 2006) ISBN 1-57898-538-2 (İngilizce)