Tiranozorlar Yaşadığı dönem aralığı: 168,3-66 myö Bathoniyen-Maastrihtiyen[1]  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Tyrannosaurus
Albertosaurus
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Klad: Dinosauria Klad: Saurischia Klad: Theropoda Klad: Tyrannoraptora Üst familya: †Tyrannosauroidea Osborn, 1906 (yen. düz. Walker, 1964)
Tip tür
†Tyrannosaurus rex Osborn, 1905
Alt gruplar
†Tanycolagreus? †Coeluridae? †Proceratosauridae †Pantyrannosauria †Alectrosaurus †Aviatyrannis †Dilong †Jinbeisaurus †Moros †Santanaraptor? †Suskityrannus †Timimus? †Timurlengia †Xiongguanlong †Stokesosauridae †Eotyrannus †Juratyrant †Stokesosaurus †Eutyrannosauria Incertae sedis †Chingkankousaurus †Labocania? †"Teihivenator"? †Megaraptora?

Tyrannosauroidea (Grekçe: "tiran kertenkeleler") veya tiranozorlar, Tyrannosauridae familyasını ve daha bazal akrabalarını içeren, teropod dinozor üst familyasıdır (veya kladıdır).^[1] Tyrannosauroidler, Jura döneminden itibaren Lavrasya süper kıtasında yaşadı. Kretase döneminin sonunda tyrannosauroidler, Kuzey Yarımküre'de devasa Tyrannosaurus ile bilinen baskın büyük yırtıcılardı. Fosil buluntuları; Kuzey Amerika, Güney Amerika, Avrupa, Asya ve Avustralya kıtalarında bulundu.^[1]

Tyrannosauroidler, çoğu teropod gibi iki ayaklı etoburdu. Özellikle kafatası ve pelvis olmak üzere çok sayıda iskelet özellikleri ile ayırt edilir. Var oluşlarının erken dönemlerinde tyrannosauroidler uzun, üç parmaklı kolları olan küçük yırtıcılardı. Geç Kretase'de tyrannosauroidler çok daha büyüdü ancak bu sonraki evrimleşmiş cinslerin çoğunun orantılı olarak sadece iki parmaklı küçük kolları vardı. İlkel tüyler, gruba dahil iki cinsin fosillerinde tanımlanmıştır (Yutyrannus ve Dilong) ve diğer tyrannosauroidlerde de mevcut olabilir. Pek çok tyrannosauroidin kafatasında çeşitli biçim ve boyutlarda bulunan belirgin kemikli tepeler, gösteriş işlevi görmüş olabilir.

Açıklama[değiştir | kaynağı değiştir]

Tyrannosauroidlerde evrimsel süreçte zamanla boyut artışına doğru genel bir eğilim olmasına karşın boyut olarak türler arası büyük farklılıklar görülür. İlk tyrannosauroidler küçük dinozorlardı.^[2] Bu türlerden biri olan Dilong'un neredeyse yetişkin bir örneğinin uzunluğu 1,6 metre olarak ölçüldü,^[3] yine erken tiranozorlardan Guanlong'un yetişkin hâldeki uzunluğunun ise 3 metre olduğu tahmin edilir.^[4] Erken Kretase kayalarındaki dişleri görülen (140 ila 136 milyon yaşında) Hyogo, Japonya'daki bir tyrannosauroidin en az 5 metre uzunluğunda olduğu düşünülüyor, bu da muhtemelen soyda erken bir boyut artışına işaret eder.^[5] Olgunlaşmamış bir Eotyrannus 4 metrenin üzerinde uzunluğa sahipti,^[6] ve yetişkin bir Appalachiosaurus'un uzunluğunun 6 metreden daha fazla olduğu tahmin ediliyor, bu da her iki cinsin de evrimsel süreçte daha büyük boyutlara ulaştığını gösterir. Geç Kretase tyrannosauroidlerinin uzunlukları Albertosaurus ve Gorgosaurus'tan Tyrannosaurus'a, yaklaşık 9 ila 12 metre arasındadır ve ağırlıkları 6 tonun üstüne çıkabilir. 2010 yılındaki verilere göre, tyrannosauroidlerin yaşadıkları dönemin ilk 80 milyon yılında "küçük ila orta büyüklükte" oldukları, yani sadece yaşadıkları dönemin son 20 milyon yılı boyunca "şimdiye kadar yaşayan en büyük karasal etoburlardan" oldukları kabul edildi.^[7][8]

İlk tyrannosauroidlerin kafatasları, diğer coelurosaurlara benzer şekilde uzun, alçak ve hafif yapılıyken, sonrakiler daha uzun ve daha büyük kafataslarına sahipti. Biçim farklılıklarına rağmen, bilinen tüm tyrannosauroidlerde belirli kafatası özellikleri ortaktır. Üst çene kemikleri çok uzundur ve burnun önünü köreltir, bu abelisauridlere yakınsayacak bir biçimde evrimleşen bir özelliktir.

Burun kemikleri özel olarak kaynaşmıştır, hafifçe yukarı doğru kavislidir ve çoğu zaman üst yüzeylerinde çok kabaca dokuludur. Üst çenenin ön tarafında bulunan dişler, dişlerin geri kalanından farklı şekillerde, daha küçük boyutta ve D şeklinde bir kesite sahiptir. Alt çenede, surangular kemik üzerindeki belirgin bir çıkıntı, bazal Guanlong hariç, çene ekleminin hemen altından yana doğru uzanır.^[3][9]

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Tyrannosaurus adı, 1905 yılında Henry Fairfield Osborn tarafından Tyrannosauridae ailesiyle birlikte seçildi.^[10] Adı, Grekçe: tyrannos ve ('zorba') ve yine Grekçe: sauros ('kertenkele') kelimelerinden türemiştir. Üst familya adı Tyrannosauroidea ilk olarak İngiliz paleontolog Alick Walker tarafından 1964 tarihli bir makalede yayınlandı.^[11] Hayvan üst familyaları için yaygın olarak kullanılan -oidea soneki Grekçe: eidos (biçim/tür) kelimesinden gelir.^[12]

Bilim insanları, genellikle Tyrannosauroidea'yı tyrannosauridleri ve onların yakın akrabalarını içerecek şekilde tanımladılar.^[11] Bununla birlikte, omurgalı paleontolojisinde filogenetik taksonominin ortaya çıkmasıyla birlikte, klad birkaç tanım daha kazandı. İlki 1998 yılında Paul Sereno tarafından yapıldı; burada Tyrannosauroidea, Neornithe kuşlarından çok Tyrannosaurus rex ile daha yakın bir ortak atayı paylaşan tüm türleri içeren dal temelli bir takson olarak tanımlandı.^[13] Grubu daha ayrıcalıklı kılmak için Thomas Holtz, 2004 yılında Ornithomimus velox, Deinonychus antirrhopus veya Allosaurus fragilis'ten çok Tyrannosaurus rex ile daha yakından ilişkili tüm türleri içerecek şekilde yeniden tanımladı.^[2] Sereno, 2005 yılında Ornithomimus edmontonicus, Velociraptor mongoliensis ve Troodon formosus'u dış belirleyiciler olarak kullanarak yeni bir tanım yayınladı.^[14] Sereno'nun tanımı 2010'da kabul edildi.^[7]

Filogeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Paleontologlar, Tyrannosauridae ailesini uzun zamandır tanımış olsalar da, soyları pek çok tartışma konusu olmuştur. Yirminci yüzyılın büyük bir bölümünde, tyrannosaurlar, hemen hemen tüm büyük theropodları içeren Carnosauria'nın üyeleri olarak kabul edildi.^[15] Bu kladın, allosauridlerin ve genellikle tiranozorların atası olduğu düşünülüyordu.^[16] 1990'ların başlarında, kladistik analizler bunun yerine tyrannosauridleri Coelurosauria'ya yerleştirmeye başladı,^[17][18] ilk kez 1920'lerde yayınlanan önerileri tekrarladı.^[19][20] Tyrannosauridler artık evrensel olarak büyük coelurosaurlar olarak kabul ediliyor.^{[2][4][21][22][23][24][25]}

Aşağıdaki Loewen ve arkadaşlarının 2013'te yayınlandığı bilinen çoğu tiranazor türünü içeren bir kladogramdır.^[26]

Paleografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıda bulunan filocoğrafik ağaç, taksonların filogenetik ilişkilerini ve bu taksonların bulunduğu kıtaları göstermektedir.^[27]

Dağılımları[değiştir | kaynağı değiştir]

Tyrannosauroidler, Orta Jura'da Gondwana'dan ayrılan süper kıta Lavrasya'da ve daha sonra Mezozoik dönemde Lavrasya'dan ayrılan kuzey kıtalarında yaşadılar. Uzak Doğu'dan Guanlong ve Kileskus, batı Amerika Birleşik Devletleri'nden Stokesosaurus ve Avrupa'dan Aviatyrannis, Juratyrant ve Proceratosaurus dahil olmak üzere en erken tanınan tyrannosauroidler Geç Jura devrinde yaşadılar.^[1]

Erken Kretase'de tyrannosauroidler, İngiltere'den Eotyrannus^[6] ve kuzeydoğu Çin'den Dilong, Sinotyrannus ve Yutyrannus tarafından temsil edilen Lavrasya'dan bilinmektedir. Erken Kretase tyrannosauroidlerinin premaksiller dişleri, Utah'daki Cedar Mountain Formasyonundan^[28] ve Japonya'daki Tetori Grubundan bilinmektedir.^[29]

Tyrannosauroidea'nın Orta Kretase kayıtları oldukça düzensizdir. Bu aralığın dişleri ve belirsiz postkranyası, Kuzey Amerika'nın Senomaniyen yaşlı Dakota oluşumundan ve New Jersey Potomak oluşumundan bilinmektedir,^[30] Kazakistan ve Tacikistan'daki oluşumların yanı sıra; Asya'da iki cins, Timurlengia ve Xiongguanlong bulunurken, Brezilya'daki Santanaraptor da bu gruba ait olabilir.^[31][32] Tyrannosauridlerin ilk kesin kalıntıları, Kuzey Amerika ve Asya'da Geç Kretase'nin Kampaniyen aşamasına tarihlenir. İki alt familya tanınır. Albertosaurinler yalnızca Kuzey Amerika'dan bilinirken, tyrannosaurinler her iki kıtada da bulunur.^[2]

Bazal tyrannosauroidler, Erken Kretase Aptiyen döneminde güneydoğu Avustralya'da da yaşamış olabilirler. Victoria'daki Dinosaur Cove'da ayırt edici tyrannosauroid benzeri bir biçime sahip kısmi bir kalça kemiği olan NMV P186069 adlı örnek, daha önce düşünüldüğü gibi tyrannosauroidlerin kuzey kıtalarıyla sınırlı olmadığını gösterdi.^[33]

Paleobiyoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu maddenin içeriğinin Türkçeleştirilmesi veya Türkçe dilbilgisi ve kuralları doğrultusunda düzeltilmesi gerekmektedir. Bu maddedeki yazım ve noktalama yanlışları ya da anlatım bozuklukları giderilmelidir. (Yabancı sözcükler yerine Türkçe karşılıklarının kullanılması, karakter hatalarının düzeltilmesi, dilbilgisi hatalarının düzeltilmesi vs.) Düzenleme yapıldıktan sonra bu şablon kaldırılmalıdır.

Yüz bütünleşmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

2017 yılında Daspletosaurus horneri adlı yeni bir tyrannosaurid hakkında bir çalışma Scientific Reports dergisinde yayımlandı. Paleontolog Thomas Carr, Daspletosaurus horneri'nin yüz kemiklerindeki dokuyu inceledi.Timsah kafataslarına kıyasla humok bir buruşukluk gözlemledi. Tüm tyrannosauroidlerin düz duyusal skalalara ve bütüncül duyu organlarına sahip olduğuna kanıt olarak Daspletosaurus horneri'yi önerdi.^[34] Ancak 2018 yılında yapılan bir çalışma, tyrannosauroidlerdeki yüz duyu sistemi fikrini reddetti. Timsahların gerçekten düz duyusal skalaları yoktur, sadece çatlamış yoğun epidermisi vardır. Kertenkele ve yılanlardaki humok buruşukluk, gerçek skuamoz deriyle ilişkilidir, tyrannosauroidlerde de kertenkele benzeri pulların varlığını düşündüren humok bir buruşukluk mevcuttur.^[35]

Vücut[değiştir | kaynağı değiştir]

Uzun ipliksi yapılar, Erken Kretase Yixian Formasyonu'ndan çok sayıda coelurosaur'un iskelet kalıntıları ve Liaoning, Çin'deki diğer yakın jeolojik oluşumlarla birlikte korunmuştur.^[36] Başka hipotezler de öne sürülmesine rağmen bu iplikler genellikle, kuşlarda ve bazı kuş olmayan teropodlarda bulunan tüylerle homolog olan "ilk tüyler" olarak yorumlanmıştır.^[37][38][39]

2004 yılında, bir tyrannosauroiddeki ilk tüy örneğini içeren bir Dilong iskeleti tanımlandı. Modern kuşların kuş tüylerine benzer şekilde, Dilong'da bulunan tüyler dallıydı, ancak yapraklı değildi. Bu tüyler daha çok yalıtım için kullanılmış olabilir.^[3]

Tüyler bazı büyük tyrannosauroidlerde bile bulundu. Yine Yixian oluşumundan Yutyrannus huali, her biri vücudun çeşitli yerlerinde tüy izlerini koruyan üç örnekten bilinir. Vücudun tüm bölgeleri her üç örnekte de tüy izlerini korumasa da, bu fosiller, bu orta büyüklükteki türlerde bile vücudun büyük kısmının tüylerle kaplı olduğunu göstermektedir.^[40]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış Bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Wikimedia Commons'ta Tyrannosauroidea ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
• Vikitür'de Tyrannosauroidea ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
• Tyrannosauroid türlerinin listesi 24 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., theropoddatabase.com'da