Tyrannosaurus Yaşadığı dönem aralığı: 68-66 myö Maastrihtiyen-Senozoyik  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
Manchester Müzesi'ndeki "Stan" adlı örnek
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Klad: Dinosauria Klad: Saurischia Klad: Theropoda Familya: †Tyrannosauridae Oymak: †Tyrannosaurini Cins: †Tyrannosaurus
Tip tür
†Tyrannosaurus rex
Diğer olası türler
†Tyrannosaurus bataar? (Maleev, 1955) †Tyrannosaurus zhuchengensis? (Hu, 2001) †T. mcraeensis (Dalman et al., 2024)
Dağılımı
Sinonimler
Cins sinonimleri Dinotyrannus Olshevsky & Ford, 1995 Dynamosaurus Osborn, 1905 Manospondylus Cope, 1892 Nanotyrannus Bakker, Williams & Currie, 1988 Stygivenator Olshevsky, 1995 Tarbosaurus? Maleev, 1955 Tür sinonimleri Aublysodon amplus? Marsh, 1892 Deinodon amplus? (Marsh, 1892) Manospondylus amplus? (Marsh, 1892) Stygivenator amplus? (Marsh, 1892) Tyrannosaurus amplus? (Marsh, 1892) Aublysodon cristatus? Marsh, 1892 Deinodon cristatus? (Marsh, 1892) Stygivenator cristatus? (Marsh, 1892) Manospondylus gigas Cope, 1892 Dynamosaurus imperiosus Osborn, 1905 Tyrannosaurus imperiosus (Osborn, 1905) Albertosaurus lancensis (Gilmore, 1946) Aublysodon lancensis (Gilmore, 1946) Deinodon lancensis (Gilmore, 1946) Gorgosaurus lancensis Gilmore, 1946 Nanotyrannus lancensis (Gilmore, 1946) Dinotyrannus megagracilis Olshevsky & Ford, 1995 Stygivenator molnari (Paul, 1988) Ornithomimus grandis (Marsh, 1897)

Tyrannosaurus, Kretase'nin sonlarında (68-66 milyon yıl önce, Maastrihtiyen) yaşamış, büyük bir etobur teropod dinozor cinsi.^[1] Tyrannosaurus, diğer tyrannosauridlerden çok daha geniş bir dağılıma sahipti ve bulunduğu yaşam alanındaki etçillerin en büyüğüydü.

Kısaca T. rex veya popüler kültürde T-Rex olarak bilinen ve Latince "zorba kertenkelelerin kralı" anlamına gelen Tyrannosaurus rex,^[2] cinsin tip türü –çoğu taşılbilimciye göre de tek türü– olup aynı zamanda, Spinosaurus ve Giganotosaurus ile birlikte en büyük teropodlardan biriydi.^[1] T. rex, güçlü arka ayakları üzerinde yürüyen, son çalışmalar ışığında eğik bir gövde durumunda duran ve kuyruğu ile dengesini sağlayan; uzunluğu 12 metreyi, dik durduğunda boyu 4 metreyi geçen; yetişkinlikte 4 ile 8 ton ağırlığında olan büyük bir kara hayvanıydı.^[1] Bu cinsin üyeleri Kuzey Amerika ve muhtemelen Asya'da (Tarbosaurus) yaşamıştır.^[3]

T-Rex olarak bilinen Tyrannosaurus'un günümüzde türünü devam ettiren en yakın akrabası tavuklardır.^[4][5] Bilim adamları, T-Rex'in nasıl yürüdüğünü tam olarak anlayabilmek için tavuklara sahte dinozor kuyruğu bağlayarak deney ve gözlem yaptılar.^[6]

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik Yunanca tyrant (zorba) ile sauros (kertenkele) kelimelerinin birleşmesiyle türetilmiş Tyrannosaurus sözcüğü, 1905 yılında Henry Fairfield Osborn tarafından iki ayaklı, etçil bir teropod dinozor cinsine verilmiştir. 1906 yılında bu ad, Bulletin of the American Museum of Natural History dergisinde bilimsel olarak yayımlanmıştır.^[7]

Doğal özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Tyrannosaurus dünya üzerinde yaşamış en büyük etçil dinozor cinslerinden biridir. Cinsin kocaman kafatasıyla ilgili bilgiler, bu yapının bütünüyle ezme işlemi için evrildiğidir. T. rex, yaklaşık 1,5 metrelik kafatası ve güçlü dişleri ile avını güçlü ısırıklarla delebiliyordu, türün fosil kayıtlarına dayanarak ortalama 12 metre uzunluğa ve 4,5 metre yüksekliğe sahip olduğu belirlenmiştir. Tyrannosaurus cinsinin önemli diğer özellikleri de güçlü uyluklara ve güçlü ve uzun bir kuyruğa sahip olmasıdır. Bacak ve kuyruk yapısı onun hızlı devinmesine olanak sağlayan bir durumdadır. Bilim insanlarının yaptığı çalışmalara göre, güçlü çeneleri sayesinde Tyrannosaurus cinsi dinozorlar tek ısırışta 230 kg'ı aşkın et yiyebiliyorlardı.^[8]

Bu teropod cinsinin bir diğer karakteristik doğal özelliği de görece ufak ön kollarıdır. Bugüne değin bu kolların işlevi üzerine çokça yorum ve çıkarım üretilmişse de şimdiye değin kullanımı kesin olarak açıklanamamıştır. İlk olarak, avını kanca işlevi görür biçimde kavramak, hayvan doğrulurken destek almak ve cinsel ilişkide eşi tutmak gibi işlevleri olduğu düşünülmüştür. Onun bu kısıtlı kullanımları ne olursa olsun, bu organlar Tyrannosaurus cinsine atalarından kalma, evrimsel bir körelmiş organdır. Tyrannosauroidea üst familyasının evrim çizgisinde ön kolların küçülmesi, daha güçlü boyun kasları ve büyük kafatası karşısında verilen bir ödün gibi değerlendirilmektedir.

Son yıllarda egemen olan bu görüş, Hawaii Üniversitesi'nden taşılbilimci Steven M. Stanley'nin yeni bir çalışmasıyla sorgulanmaya başlamıştır. Stanley'e göre görece kısa, ancak güçlü ön kolları yakın karşılaşmalarda yaralayıcı bir özelliğe sahipti ve bunu yaklaşık 10 cm'lik pençeleriyle yapabiliyordu. Avını kavrasın ya da kavramasın, bu güçlü ancak kısa kollar ile çabuklukla avında yaralar açabiliyordu. Ayrıca evrimsel aşamada dinozorların parmaklarını kaybetmesi ilerleme göstergesidir (dinozorların torunları olan kuşlarda parmakların körelmesi örneğinde olduğu gibi). Tyrannosaurus cinsinin ellerindeki üçüncü parmaklarını kaybetmesi sonucu el parmaklarının her biri yüzde 50 daha çok basınçla karşı karşıya kalabilmektedir ve bu da pençelerin daha güçlü vuruşlar yapmasına olanak vermektedir.^[9]

Tüm bu görüşlerin yanında, University of Maryland in College Park'dan Tyrannosaurus uzmanı Thomas Holtz bu görece ufak kolların daha ikincil eylemde kullanıldığını ve yetişkin Tyrannosauruslar için daha etkisiz bir organ olduğunu savlamaktadır. Holtz'un görüşüne göre özellikle hayvanın kurbanında yaralar açmak için kollarını kullanması sırasında etkili ve hızlı saldırılar için küçük kolların hareket alanı görece yetersiz kalmaktadır ve Tyrannosaurusların çoğu bu yaraları açmak için kollarının bağlı olduğu gövdelerini devindirmek zorunda kalmaktadırlar ve bu durum da güçlü silahları olan çenelerini kullanmaları için uygunsuz bir durum yaratabilir.^[9]

Tüylülük[değiştir | kaynağı değiştir]

Tyrannosaurus cinsine ait dinozorların tüylere sahip olup olmadığı kesin değildir. Tyrannosauroidea üst familyasından 2004 yılında keşfedilmiş Dilong paradoxus gibi küçük dinozorlarda tüylerin varlığına dair kanıtlar keşfedilmiştir, ancak o dönemde büyük dinozorların ısı yalıtımına daha az gereksinmeleri nedeniyle tüylenmenin yalnızca küçük türlerde görülebileceği varsayımı destek görmüştür.^[10] İlerleyen yıllarda keşfedilen Yutyrannus fosilinde yer alan tüyler, Tyrannosauroidea üst familyasından büyük cinslerin de tüylü olabileceğini ortaya koymuştur.^[11]

2017 yılında yapılan incelemeler sonucunda, bir T. rex örneğinin kuyruk, kalça ve boyun bölümünün pullar ile kaplı olabileceğine dair kanıtlar ortaya konmuştur.^[12] Bu, eğer Tyrannosaurus türleri tüylüyse bile bu tüylerin ancak gövdelerinin üst kısmında bulunabileceğini göstermektedir.^[13]

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Loewen ve ark. (2013) yaptığı filogenetik analizlere dayanan bir tyrannosauridae kladogramı aşağıda verilmiştir.^[14]

Tyrannosauridae	Albertosaurinae   Gorgosaurus libratus     Albertosaurus sarcophagus     Tyrannosaurinae   Dinosaur Park tyrannosaurid       Daspletosaurus torosus       Two Medicine tyrannosaurid       Teratophoneus curriei       Bistahieversor sealeyi       Lythronax argestes       Tyrannosaurus rex       Tarbosaurus bataar     Zhuchengtyrannus magnus

Türler[değiştir | kaynağı değiştir]

2024 yılında Sebastian G. Dalman, Mark A. Loewen, R. Alexander Pyron, Steven E. Jasinski, D. Edward Malinzak, Spencer G. Lucas, Anthony R. Fiorillo, Philip J. Currie ve Nicholas R. Longrich, 1983 yılında New Mexico'daki Campanian–Maastrichtian Hall Lake Formasyonunda keşfedilen bir tyrannosaurun kalıntılarını tanımladı. New Mexico Doğa Tarihi ve Bilimi Müzesi'nde sergilenen fosil materyal (NMMNH P-3698) kafatasından sağ postorbital, sağ squamosal, sol palatin ve eksik bir üst çene, sol alt çene, sağ splenial, sağ preartiküler, sağ angular ve sağ artiküler, izole dişler ve hemal yaylardan oluşmaktadır.^[15] Dalman ve ark. daha önce T. rex türüne refere edilerek tanımlanan fosil örneği yeniden inceleyerek canlının yeni bir Tyrannosaurus türü olduğunu belirledi (T. mcraeensis). İki tür arasında kafatası karakterleri yönünden ayrışma vardır. Hall Lake formasyonunda ilgili tyrannosaurusun bulunduğu alanın 33 metre altındaki tüf katmanından yapılan U-Pb yaşlandırması sonucu bu türün 73.2 milyon yıl önceye Campanian çağına tarihlendiği görüldü. Tyrannosaurus rex'in en yakın akrabası olarak ondan 6-7 milyon yıl önce yaşamıştır. Çalışmanın önemli bir yönü de Tyrannosaurini ailesinin kökenine yönelik yeni bir alternatif sunmasıdır. Klasik görüş Tyrannosaurini Asya'dan Bering kara köprüsü yoluyla Kuzey Amerika'ya geçtiği yolundayken; son çalışma ise bunun tersini iddia ediyor. Tyrannosaurinilerin Laramidya'da ortaya çıktığı, sonradan Asya'ya yayılıp en son geç Maastrichtian'da tekrar Kuzey Amerika'ya döndüğü düşünüldü.^[15]

Beslenme[değiştir | kaynağı değiştir]

Tyrannosauruslar, günümüzdeki pek çok fırsatçı etçil hayvan gibi, muhtemelen, hem avcı hem de leşçiydiler.^[1] Bazı T. rex fosilleri, muhtemel kurbanı olan ceratopsian gibi diğer dinozor taşılları ile birlikte bulunmuştur. Anahtar deliğine benzer göz çukurları ile gözlerin ileriye dönük, birbirini kısmen kapsayan görüş alanı; keskin derinlik hissi olduğuna yorulur ve avcı olduğu savını güçlendirir. Aynı biçimde sağlam, iri ve iyi korunan kafatası ile iri ve güçlü çenesi de avcı olduğu görüşünü destekler. Kurbanlarındaki diş izleri, T. rex'in eti dişlerini geçirip yırtarak yediğini göstermektedir. Bu işlem sırasında, güçlü boyun ve bacak kaslarını, eti kemikten ayırmak için kullanıyordu.^[1]

Genel olarak Tyrannosauridlerin ayırt edici özelliklerinden biri de büyük ve sağlam yapılı kafataslarıdır ve Tyrannosaurus rex'in uzmanlar tarafından bilinen en yüksek ısırma kuvvetine sahip kara hayvanı olduğu düşünülür.^[16] Değerleri kesin olarak bilmek olanaksız da olsa örneğin Giganotosaurus'un ısırma kuvvetinin Tyrannosaurus rex kafatasının yarattığı ısırma kuvvetinden düşük olduğu savunulmaktadır. Tyrannosauridlerin çeneleri kemik kırmak ve ezmek için adaptasyonlara sahipken; Giganotosaurus ve akrabalarının çeneleri daha çok eti parçalamak ve avı ısırarak yere devirmek yönünde evrimleşmişlerdir.^[17]

Evrim[değiştir | kaynağı değiştir]

Tyrannosaurus cinsinin evrimsel çizgisi, bilim dünyasının önem verdiği ve üzerinde çalıştığı bir konudur. Bu konudaki en önemli keşiflerden biri 2016 yılında gerçekleştirilmiştir. Özbekistan'ın Kızılkum Çölü'nde bulunan Pantyrannosauria kladına ait bir dinozor cinsi (Timurlengia), Tyrannosaurus cinsinin evrimsel gelişimindeki kayıp 20 milyon yılı önemli ölçüde aydınlatmıştır. 92-90 milyon önce geç Kretase dönemine tarihlenen bu taşılları 2016 yılında taşılbilimci Brusatte ve ekibi bulmuştur. Küçük, çevik ve görece büyük beyin yapılarına sahip ata türlerin taşılları 100 milyon yıl önce biterken; görece büyük alışılmış Tyrannosauroidea üyelerinin taşılları en erken 80 milyon yıl önceye tarihlenmektedir. Ayrıntılı çalışmalar Tyrannosaurus cinsini de içeren geç Kretase Tyrannosauridlerinin evrimsel olarak başarıyla ekosistemdeki tepe yırtıcı olma konumuna çıkmalarını görece erken atalarındaki gelişkin beyinsel işlevlere (görece büyük beyin ve duyu sistemleri) borçlu olduklarını savunmaktadır.^[18]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• "Tyrannosaurus." 21 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Dino Directory. Natural History Museum.