Samşvilde

სამშვილდე
Konum	Ağbulak Belediyesi, Kvemo Kartli, Gürcistan
Koordinatlar	41°30′26″K 44°30′20″D / 41.50722°K 44.50556°D / 41.50722; 44.50556
Uzunluk	25 m (82 ft)
Genişlik	04 km (2,5 mi)
Tarihçe
Devir(ler)	Erken Tunç Çağı ile Erken Modern Çağ arası

Samşvilde (Gürcüce: სამშვილდე; translit.: "samşvilde"), Güney Gürcistan'ın Kvemo Kartli bölgesine bağlı Tetritskaro ilçesinde Samşvilde köyünde yer alan yıkık müstahkem şehir ve arkeolojik sittir. Kentteki kalıntılar çoğunlukla Orta Çağ yapılarından kalmadır. Hrami nehri vadisinin yanında konumlanan sit, 2.5 km uzunluğunda ve 400 m genişliğindedir.^[1] En tanınmış yapılardan bazıları, Samşvilde Sioni Kilisesi ve kayalık bir nehrin burnuna dikilmiş olan kaledir.

Orta Çağ yıllıklarında, Samşvilde ile ilgili olarak MÖ 3. yüzyıldan kaldığı ve Antik Kartli'deki en eski şehirlerden biri olduğu yazar. Orta Çağ'da canlı bir ticaret ve sanayi kenti olmanın yanı sıra, güçlü bir kaleye sahip olmak da önemliydi.

Samşvilde birkaç kez el değiştirdi. 10. yüzyılın sonlarında, Samşvilde, Tashir-Dzoraget Krallığındaki Ermeni kralların seçtiği başkent oldu. 1064 yılında ise Gürcistan Krallığı ile birleşti. Orta Çağ Gürcü monarşisinin güç kaybettiği 13. yüzyılın ortalarından itibaren gerilemeye başlayan Samşvilde, çevresel bir askeri karakola indirgendi. Samşvilde, 18. yüzyılın sonlarından beri harabe durumundadır.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Samşvilde adının etimolojisi, ilk olarak 10. yüzyıl Ermenistan Katolikosu ve tarihçisi Hovhannes Draskhanakerttsi tarafından kaydedilmiştir. Draskhanakerttsi'e göre bu kelime, Gürcücede "üç yay" anlamına gelir:^[2] sami ("üç") ve mshvildi ("yay"). Gerçekte ise, Samşvilde ismi Gürcücedeki hem sona, hem de başa getirilen eklerle oluşmuştur: ⟨sa e⟩^[3][4] ve anlamı "yayın yeri"dir.^[5][6]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Samşvilde, Hrami ve Çivçavi nehirlerinin birleştiği kayalık bir arazide, doğal bir müstahkemde merkezlenmiştir. Ağbulak kentinin 4 km güneyindedir. 1968–1970 yılları arasında yapılan arkeolojik keşifler, Tunç Çağı ve Karaz kültüründen kalma iki farklı tabakayı açığa çıkarmıştır. Karnkali Dağı'nın güney yamaçlarında, sırasıyla MÖ 4. ve 3. binyıldan kalma eserler bulunmuştur. Bu arazide yerleşim yeri ve mezarlık alanının yanı sıra, dairesel bir tarikat yapısı bulunmuştur. Tunç Çağından kalma çanak çömlekler ve obsidiyenden yapılmış çeşitli aletler de bulunan insan yapımı eşyalardan bazılarıdır.^[7][8]

Antik Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Çağda yazılmış Kartlis Tshovreba'ya göre, Samşvilde eskiden Orbi adıyla biliniyordu. Orbi, Kartli'deki Gürcülerin efsanevi atası olarak bilinen Kartlos'a atfedilen ve yüksek seviyede güçlendirilmiş bir kaleydi,^[9] ancak Büyük İskender'in Gürcistan topraklarına yaptığı sefer sırasında kuşatılmış ve fethedilmiştir.^[10] MÖ 3. yüzyılda, Samşvilde, krallığın eristaviler ("dük") tarafından yönetilen alt bölümlerinden birinin merkezi oldu. Samşvilde'nin ilk eristavisi, bilinen ilk Kartli kralı olan I. Parnavaz tarafından atandı.^[11][12] Kral Arçil, (c. 411–435) Samşvilde'yi oğlu Mihrdat'a miras olarak bıraktı. Mihrdat, daha sonra Kartli'nin başına geçecekti. Mihrdat'ın sonradan Hristiyanlığa geçen karısı Sagduht, Gürcü belgelerine göre Samşvilde'ye Sioni kilisesini inşa ettirmiştir.^[13][1]

Orta Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]

Samşvilde Düklüğünün sınırları tarih boyunca dalgalanıyordu, çünkü düklüğün güney kesiminde Kartli ve Ermenistan kralları sık sık hak iddia ediyordu.^[14] Şehrin kendisi, İberya'nın en önemli yerleşim yerlerinden biri olarak kalmıştır. Samşvilde, Tiflis ve Mtsheta ile birlikte, Anania Shirakatsi'nin 7. yüzyıl Ermeni coğrafyası kitabında, Kartli'nin üç ana kentinden biri olarak listelenmiştir.^[15] Sioni kilisesinde, 8. yüzyıldan kalma, “asomtavruli” alfabesiyle yazılmış Gürcüce bir yazıtta, Samşvilde'ye sahip olmuş gibi gözüken İrani tarzlı yerel pitiakhş hanedanına mensup iki kişiden bahseder. O dönemde, Samşvilde, çevresindeki bölgede kurulan Müslüman emirliğinin etkisi altında kalmıştır. Bu emirlik, Kartli'nin eski kraliyet başkenti olan Tiflis merkezlidir.^[1] O zamandan beri Samşvilde, çeşitli Gürcü, Ermeni ve Müslüman yöneticilerin hak iddia ettiği bir yer olmuştur.^[16]

888 civarında, Samşvilde, Bagratuni kralı I. Smbat tarafından işgal edildi. Smbat, kasabayı Gntuni hanedanından iki kardeş olan Vasak ve Aşot'un yönetimine bıraktı. Kardeşler inatçı olduklarını kanıtladı ve Smbat'tan sonra tahta çıkan II. Aşot, 915 yılında onları silah zoruyla hanedanlığa geri getirtmek zorunda kaldı.^[17] Vasak Gntuni, inatçılığından bir şey kaybetmemişti ve 921 yılında Gürcü Prens II. Gurgen'e ihanet etti ve Kral Aşot'un kaleyi fethetmesi için telkin etti. Gurgen tarafından gönderilen birlikler kaleye girerken, kaleyi koruyan Vasak'ın askerleri ve Gurgen'in ordusu arasında çatışma çıktı. Daha sonraki bir çatışmada, Gurgen'in hayatta kalan askerleri esir alındı ve sakat bırakıldı. Sonrasında Samşvilde yine Ermeni kralına teslim edildi.^[18][6]

10. yüzyılın son on yılında, Samşvilde Kuirikidlerin yönetimine geçti. Kuirikidlerin, bölgeyi başkent olarak seçen Tashir-Dzoraget hanedanlığıyla akrabalığı vardı. Buna bağlı olarak, Tashir-Dzoraget kralı I. David, Samşvildari olarak anılıyordu.^[19] 1001'de David, üç ay süren bir seferde Tashir, Samşvilde ve Gürcistan Ovası'nı tahrip eden amcası Kral I. Gagik'in hegemonyasından kurtulmak için isyan etti ama başarısız oldu.^[20][21][22]

Samşvilde, o hanedanın üyesi olana kadar Kuirikid'in başkenti oldu. II. Kiurike, Kral IV. Bagrat tarafından esir alındı ve 1064’de fidye olarak Samşvilde'yi Gürcülere teslim etmek zorunda kaldı.^[23][24] Bagrat'ın oğlu, II. Giorgi, kentin kontrolünü 1073'te güçlü vasal I. Ivane'ye devretti ve böylece onun bağlılığını kazandı.^[25] Yaklaşık 1 yıl içinde, Samşvilde I. Melikşah komutasındaki Selçuklular^[26] tarafından işgal edildi. Selçuklular, 1110 yılına kadar Gürcistan'ı karakol olarak kullandı. 1110 yılında, Çkondidili Piskopos Giorgi, Kral IV. Davit adına şehri geri aldı.^[27][28] Bu durum, Selçukluların çevredeki bölgelerin çoğunu aceleyle boşaltmasına neden oldu.^[16] Davit, sonrasında Samşvilde'yi, 1123'te sadık komutanı Ivane Orbeli'ye verdi. Şehir, Gürcistan Krallığı'nın kalıtsal komutanları olan Orbeli klanının yönetiminde kalmaya devam etti, ta ki Orbeli hanedanı III. Giorgi'ye karşı ayaklanıp taçlarına kaybedene kadar. Ayaklanma sırasında kralın sadık ordusu 1178 yılında kaleye saldırmıştır.^[1]

Düşüşü[değiştir | kaynağı değiştir]

Samşvilde, istilacı Moğollar tarafından 1236'da Gürcistan'ın başkenti Tiflis'e giderken saldırıya uğradı. Şehir, Mart 1440'ta, Karakoyunluların lideri Cihan Şah tarafından yağmalandı. Cihan Şah, Gürcistan Kralı I. Aleksandre'nin kendi hükümdarlığına boyun eğmeyi reddettiğini duyunca çok sinirlendi. Çağdaş tarihçi Metsoblu Thomas’a göre, Cihan Şah, kenti Hamsin Yortusunda "aldatma yoluyla" ele geçirdi ve nüfusu katletti. Kentin kapısına 1.664 insan kellesinden oluşan bir minare inşa ettirdi; altmış Hristiyan rahip, keşiş ve soylu, dinden dönmeyi reddettikleri için öldürüldü. Hristiyanlıktan vazgeçmeyi kabul edenler bile bağışlanmadı. Hayatta kalanlar Samşvilde çevresindeki yoğun ormanlara sığınmak zorunda kaldı.^[29]

Şehir bu şoktan asla tam olarak kurtulmadı ve geçmişteki önemini kaybetti. Sadece çevresel bir kale olarak kaldı.^[30] 1490'larda Gürcistan Krallığı'nın son kez parçalanmasından sonra, Kartli Krallığının bir parçası oldu. 1578'de, Samşvilde, Lala Mustafa Paşa'nın Kafkas Seferi sırasında kendi ordusu tarafından ele geçirildi, ancak, 1583'te, Kral I. Simon tarafından geri alındı. 1636'da, Kartlili Rostom Samşvildeye kendi haznedarı Shiosh Khmaladze'ye vermek için el koydu, ve, 1693'te, I. Heraclius kaleyi soylu Barataşvili ailesine hediye etti.^[31]

Samşvilde, 1747'de, Müslüman Gürcü prensi Abdullah Beg'in paralı Lezgi askerlerini istihdam etmesiyle kısmen önem kazandı ve Samşvilde kalesini, Hristiyan akrabası II. Teimuraz tarafından yönetilen Kartli kalesine meydan okuması için güçlendirdi. Abdullah Beg'in tasarımları, Samşvilde'yi işgal eden ve 1749'da Abdullah Beg'i esir alan Teimuraz'ın oğlu Heraclius tarafından harabeye çevrildi. Şehir, 1751 yılında Heraclius'a teslim olan ve Tiflis'e yerleştirilen Abdullah Beg'in küçük kardeşi Husayn Beg'in elinde kaldı.^[31]

Anıtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kompleksteki arkeolojik alan ve anıtlar, Gürcistan Ulusal Mirası listesinde Samşvilde sit alanı ve şehri (სამშვილდის ნაქალაქარი) olarak eklenmiştir. Samşvilde bölgesinin arkeolojik incelemesine 1948'de başlanmış ve 1978'de bölgenin daha iyi korunması için sistematik çalışmalar başlatılmıştır.^[31] 2000'li yıllarda bölgedeki uluslararası boru hatlarının inşası, arkeolojik projeler ve tarih öncesi özelliklerin keşfedilmesine yol açtı.^[32][33] Geç Orta Çağ ve Erken Modern Çağda yapılan yapıların çoğu, 2012-2015 yılları arasında Tiflis merkezli Gürcistan Üniversitesi tarafından düzenlenen Samşvilde Arkeolojik Keşif heyeti tarafından daha detaylı incelenmiştir.^[34]

Şehir alanı, Hrami-Çivçavi nehirlerinin birleşme noktasındaki bir burnun üzerinde neredeyse üçgensel bir alanı kaplar ve üç ana bölüme ayrılır. Kale doğudadır, burnun dik kenarında yer alan ve batıya doğru uzayan kent batıdadır, duvarlı hisar ise ikisinin arasındadır. Alanda birkaç kilisenin kalıntıları, bir kale, saraylar, evler, Çivçavi nehri üzerindeki bir köprü, su sarnıçları, banyolar, bir mezarlık ve diğer ek yapılar bulunmaktadır.^[35]

Yorgi'nin küçük solan kilisesi şehir bölümünde kalır. E. Takaişvili tarafından yayınlanan ve günümüzde nerede olduğu bilinmeyen 1672 tarihli Gürcü yazıtında "Zilikhan" adlı bir bayandan bahseder.Yazıtta, Kral V. Vahtang'in karısının eski bakıcısı olan Zilikhan'ın, kilisenin ressamı olduğu yazar.^[35]

Kale duvarlarının içinde, taştan yapılmış küçük bir Meryem'in ölümü kilisesi vardır. Kilisede, büyük ve tarih öncesinden kalma kara bir menhir, kül rengi mum alevleri ve 11. yüzyılda Ermenice yazılmış bir metin içeren ve Prens Smbat'tan bahseden bir haç vardır. Hrami nehrinin yanında, muhtemelen 12. ya da 13. yüzyılda inşa edilmiş başka bir kilise vardır. Theogenida olarak bilinen bu kilisenin yakınlarında dört büyük taş ve bir tetralit vardır.^[35]

Kale, büyük duvarlardan, kulelerden ve üç büyük kiliseden oluşmaktadır. Bunların arasında günümüzde yıkık olan kubbeli Sioni Kilisesi, Samşvilde'nin en tanınmış simgesidir. Orta Çağ gelenekleri, yapıyı 5. yüzyıl kraliçesi Sagduht'a atfetmektedir, ancak mevcut yapı, daha iyi korunmuş olan doğu cephesindeki Gürcüce yazıtta (759-777 yılları arasında yazılmış) yazdığı gibi aynı dönemde yaşamış Bizans imparatorlarına (V. Konstantinos ve IV. Leon) atıfta bulunmaktadır. Güney cephesinde, ağır hasar görmüş, okunaklı olmayan Gürcüce yazıtın yanında, Ermeni Katolik III. Gevorg Loretsi'den (r. 1069-1072) bahseden bir bölüm bulunmaktadır. Samşvilde kilisesinin sıkı mimari formları, 7. yüzyılda yapılmış ve Şida Kartli'de bulunan Tsromi Kilisesi ile benzerlikler içermektedir.^[36]

Sioni'nin batısında, muhtemelen 10. ya da 11. yüzyılda siyah bazalt taşlarından inşa edilmiş üç katlı bir bazilika vardır. Üçüncü kilise, bir salon kilisesi tasarımıdır. Kilisenin, Kral IV. Davit'ten (r. 1089-1125) bahseden Gürcüce bir duvar yazıtıyla çıkıntılı bir apsisi vardır.^[36]

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
• 
• 
  Samşvilde kanyonu
• 
  Samşvilde Vadisindeki bir şelale
• 
• 

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Samşvilde ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Bedrosian, Robert, (Ed.) (1987). T'ovma Metsobets'i's History of Tamerlane and His Successors. New York. 28 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2019. 
• Emin, Nikita O., (Ed.) (1864). Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию [Universal History by Stepanos of Taron alias Asoghik] (Rusça). Moskova: Lazarev Institute of Oriental Languages. 9 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2019. 
• Gamkrelidze, Gela; Mindorashvili, Davit; Bragvadze, Zurab; Kvatsadze, Marine, (Ed.) (2013). "სამშვილდე [Samshvilde]". ქართლის ცხოვრების ტოპოარქეოლოგიური ლექსიკონი [Topoarchaeological dictionary of Kartlis tskhovreba (The history of Georgia)] (Gürcüce) (1.1url=http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/41521/1/KartlisCxovrebisTopoarqeologiuriLeksikoni.pdf bas.). Tiflis: Georgian National Museum. ss. 440-446. ISBN 978-9941-15-896-4. 29 Eylül 2018 tarihinde |arşiv-url= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım) arşivlendi.  |erişim-tarihi= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım)
• Hewsen, Robert H. (1992). The Geography of Ananias of Širak: Ašxarhac'oyc', the Long and the Short Recensions. Wiesbaden: Reichert. ISBN 3-88226-485-3. 
• Kutateladze, Ketevan (1997). "The Names and Titulation of the Kvirikian Kings of Tashir-Dzoraget Kingdom". Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences — Moambe. 156 (1). ss. 161-163. 
• Lordkipanidze, Mariam (1987). Georgia in the XI-XII Centuries. Tiflis: Ganatleba. 13 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2019. 
• Maksoudian, Krikor H., (Ed.) (1987). Yovhannēs Drasxanakertc'i's History of Armenia. Atlanta, Georgia: Scholars Press. 
• Muskhelishvili, David (2009). Некоторые вопросы истории Грузии в армянской историографии [Some problems of the history of Georgia in Armenian historiography] (Rusça). Tiflis: Universal. ISBN 978-9941-12-798-4. 
• Thomson, Robert W. (1996). Rewriting Caucasian history: the medieval Armenian adaptation of the Georgian chronicles; the original Georgian texts and the Armenian adaptation. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0198263732. 
• Toumanoff, Cyril (1963). Studies in Christian Caucasian history. Washington, DC: Georgetown University Press. 
• Vivian, Katharine, (Ed.) (1991). The Georgian chronicle: the Period of Giorgi Lasha. Amsterdam: Adolf M. Hakkert. ISBN 90-256-0965-1.