Hazar Seferleri, Ruslar tarafından 864 ile 1041 yılları arasında Hazar Denizi kıyılarında^[1] bugün İran, Dağıstan ve Azerbaycan olan yerlere yapılan askeri baskınlardır. Başlangıçta Ruslar, 9. yüzyılda Serkland'da, Volga ticaret yolunda tüccarlar olarak seyahat ederek kürk, bal ve köle satarak ortaya çıktılar. İlk küçük ölçekli Viking baskınları 9. yüzyılın sonlarında ve 10. yüzyılın başlarında gerçekleşti. Ruslar, 913'te ilk büyük ölçekli seferi gerçekleştirdi; 500 gemiyle geldikten sonra günümüz İran topraklarında Gürgan bölgesini ve daha batıda Gilan ve Mazenderan'ı köle ve mal alarak talan ettiler. Geri döndüklerinde, kuzey akıncıları Volga Deltası'nda Hazarların saldırısına uğradılar ve mağlup edildiler, kaçanlar ise Volga'nın ortasındaki yerel kabileler tarafından öldürüldüler.

943'teki bir sonraki seferinde Ruslar, günümüz Azerbaycan Cumhuriyeti'nde bulunan Arran'ın başkenti Berde'yi ele geçirdiler. Ruslar orada birkaç ay kaldı, şehrin pek çok sakinini öldürdü ve büyük çapta yağma yaptılar. Onları ganimetleriyle ayrılmaya zorlayan, yalnızca Ruslar arasındaki dizanteri salgınıydı. Kiev büyük knezi I. Svyatoslav 965'te Hazar devletini yıkan bir sonraki saldırıyı yönetti. Svyatoslav'un seferi, Rusların kuzey-güney ticaret yollarındaki hakimiyetini oluşturarak bölgenin demografik yapısını değiştirmeye yardımcı oldu. Baskınlar, 1041'de Uzak-gezen Ingvar tarafından Hazar Denizi'ne giden rotayı yeniden kurmaya yönelik son İskandinav girişimi ile dönem boyunca devam etti.

Arka plan ve erken baskınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ruslar ilk olarak Hazar Denizi'ne komşu Müslüman bölgelerine savaşçıdan ziyade tüccar olarak girdiler. 9. yüzyılın başlarında, Norveçliler kuzeybatı Rusya'ya yerleştiler ve burada Volkhov Nehri'nin Ladoga Gölü'ne girişinin yaklaşık 6 mil (9,7 km) güneyinde Aldeigja (Slavik: Ladoga) adlı bir yerleşim kurdular. Oradan, Dinyeper ticaret yolu boyunca Bizans İmparatorluğu ile ve Volga ticaret yolu boyunca Hazar Denizi çevresindeki Müslüman toprakları ile ticaret yapmaya başladılar.^[2]

9. yüzyılın sonlarında İbn Hurdâzbih, Rusların Volga'nın aşağı pazar bölgelerinde Hazarlardan mal satın aldığını ve bunları Hazar kasabalarının pazarlarında sattığını anlattı;^[3] bu tüccarlar kürk, bal ve köle getirdiler.^[2] Küçük Rus grupları mallarını satmak için Bağdat'a kadar develere bile bindi; Avrupalı köleleri onlar için yorumladı.^[3]

Thomas S. Noonan, Rusların Bağdat'a 800 gibi erken bir zamanda ulaştığını öne sürer; bu argüman, Sankt-Peterburg yakınlarındaki Petergof'ta en geç 804-805 tarihli Sasani, Arap ve Arabo-Sasani dirhemi sikkelerinin bulgusuyla desteklenmektedir.^[4] İbn Hurdâzbih'in anlatımında, Ruslar, genellikle Slavlara atıfta bulunmak için kullanılan bir terim olan "bir tür Sakaliba" olarak tanımlanır ve anti-Normanist bilginler bu pasajı, Rusların İskandinavlardan ziyade Slavlar olduğunun göstergesi olarak yorumlarlar. Normanist bilginlerin yorumunda, Sakaliba kelimesi aynı zamanda, Orta, Doğu ve Kuzeydoğu Avrupa'nın tüm sarı saçlı, kızıl tenli nüfuslarına da sık sık uygulandı, bu nedenle İbn Hurdâzbih'in dili burada belirsizdir.^[5]

Rusların ilk Hazar saldırısı, 864 ile 884 yılları arasında Taberistan hükümdarı Hasan bin Zeyd döneminde meydana geldi. Ruslar, Hazar Denizi'ne yelken açtı ve Abaskun'daki doğu kıyısına başarısız bir şekilde saldırdı.^[6] Bu baskın muhtemelen çok küçük çaplıydı.^[1] İkinci baskın 909 veya 910'da^[7] gerçekleşti ve aynı şekilde Abaskun'u hedef alıyordu;^[5] tıpkı önceki saldırı gibi, bu sefer sadece on altı geminin katıldığı küçük bir seferdi.^[1] Üçüncü küçük baskın 911 veya 912'de gerçekleşti.^[5]

913 baskını[değiştir | kaynağı değiştir]

Ruslar 913'te ilk büyük ölçekli baskını başlattı. 500 gemilik bir filo Hazarların ülkesi üzerinden Hazar Denizi'nin güney kıyılarına ulaştılar. Ruslar, Hazarların topraklarından barışçıl bir geçiş sağlamak için, Hazarlara ganimetlerinin yarısını vadettiler. Dinyeper Nehri'nden önce Karadeniz'e, sonra Azak Denizi'ne, sonra Don Nehri'nden Hazar kenti Sarkel'i geçtikten sonra gemilerini karadan taşıyarak onları Hazar Denizi'ne götürecek Volga'ya ulaştılar.^[1]

Ruslar, Abaskun çevresindeki Gürgan bölgesine ve Taberistan'a saldırarak, gittikleri sırada kırsal kesimleri talan ettiler.^[8] Hazar Denizi'nin güneybatı kesimindeki adaların yakınında demir atarken onları geri püskürtmeye yönelik bir girişim başarısızlıkla sonuçlandı; daha sonra istedikleri gibi dolaşıp baskın yapabildiler. Denizin ötesindeki Bakü'ye baskın düzenleyerek üç günlük bir yolculuklapenetrating inland a distance of three days' journey,^[1] iç kesimlere girerek Arran, Taberistan, Beylegan ve Şirvan bölgelerini yağmaladılar.^[5][9] Her yerde ellerinden geldiğince yağmaladılar, kadınları ve çocukları köle olarak aldılar. Öfkelerinin haberi, eve doğru giderken^[1] onlardan önce geldi ve Volga Deltası'nda Ruslar, görünüşe göre Hazar hükümdarının rızasıyla Hazarlar ve bazı Hristiyanlar tarafından saldırıya uğradılar. El-Mesûdî'ye göre, kaçanları Burtalar ve Volga Bulgarları yok ettiler.^[5]

943 baskını[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk Vakayiname'ye göre, ikinci büyük ölçekli sefer, İgor'un Rusların en büyük lideri olduğu 943 yılına dayanır. 943 seferinde Ruslar, Kura Nehri'nden Kafkasya'nın derinliklerine doğru kürek çektiler, Marzuban ibn Muhammed'in güçlerini yendiler^[10] ve Arran'ın başkenti Berde'yi ele geçirdiler. Ruslar, yerel halkın, hükümdarlıklarını tanımaları karşılığında dinlerini korumalarına izin verdiler; Rusların oraya kalıcı olarak yerleşmek niyetinde olmaları mümkündür.^[11] İbn Miskeveyh'e göre, yerel halk taş atarak ve Ruslara yönelik diğer tacizlerle barışı bozdular ve daha sonra Ruslar sakinlerin şehri boşaltmalarını talep etti. Bu ültimatom reddedildi ve Ruslar insanları öldürmeye ve birçok kişiyi fidye için esir almaya başladılar. Katliam, kısa süre sonra bozulacak müzakereler nedeniyle kısa bir ara durdu.^[12] Ruslar birkaç ay Berde'de kaldılar,^[13] onu komşu bölgeleri yağmalamak için üs olarak kullandılar ve önemli miktarda ganimet topladılar.^[14]

Şehir Ruslar arasında bir dizanteri salgını çıkması sayesinde kurtuldu.^[15] İbn Miskeveyh, "Rus, orada çok sayıda çeşidi bulunan meyvelere aşırı derecede düşkündü. Bu, aralarında bir salgın yarattı. . . ve böylece sayıları azalmaya başladı" yazar. Ruslar arasındaki salgından cesaret alan Müslümanlar şehre yaklaştı. Şefleri eşeğe binen Ruslar, başarısız bir hücum yaptı ve ardından 700 savaşçıyı kaybettiler, ancak kuşatmayı yarıp, Müslümanlar tarafından kuşatıldıkları Berde kalesine çekildiler. Hastalık ve kuşatmadan bitkin düşen Ruslar, "geceleyin kendi mahallelerinde kurdukları kaleyi terk ederek, hazinelerinden, mücevherlerinden ve ince giysilerinden ellerinden gelen her şeyi, erkek ve kız çocuklarını istedikleri gibi sırtlarında taşıdılar ve evlerinden çıkardıkları gemilerin mürettebatıyla hazır olduğu Kura Nehri ve ganimetlerinin bir kısmıyla destekledikleri 300 Rus için yapıldı."^[14] Müslümanlar daha sonra Rusların mezarlarından savaşçıların yanına gömülen silahları çıkardılar.^[15]

George Vernadsky, Berde'ye saldıran Rusların eşeğe binen şefinin Novgorod knezi Oleg olduğunu öne sürer. Vernadsky, Oleg'i Schechter Mektubu'nda bahsedilen bir figür olan Helgu ile özdeşleştirir. O belgeye göre Helgu, gemiyle Persya'ya gitti ve 941'de Konstantinopolis'e başarısız bir saldırıdan sonra orada öldü.^[16] Öte yandan, Rus liderinin (Arap kaynaklarında kaydedildiği gibi) isminden yola çıkan Lev Gumilev, bu liderin zenginliği 945'in altındaki İlk Vakayiname'de belirtilen bir Varangian reisi olan Sveneld olduğunu var saymaktadır.^[17]

Hazarya’nın istilası[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynaklar, Hazarya ile Ruslar arasındaki çatışmanın kökenleri konusunda net değildir, bu nedenle birkaç olasılık önerilir. Ruslar, Hazarlar Volga tarafından taşınan mallardan vergiler topladıkları için, Volga ticaret yolundaki Hazar kontrolünü kaldırmakla ilgilendiler. Görünüşe göre Bizans kışkırtması da bir rol oynadı. Hazarlar, imparatorluğundaki Yahudilere zulmeden Romanus'un hükümdarlığına kadar Bizanslıların müttefikiydiler.

Çatışma, 943 baskına tepki olarak Hazarların Volga'daki geçidi kapatma kararıyla da teşvik edilmiş olabilir. Hazar hükümdarı Yosef 950-960 civarında yazılan Hazar Yazışmaları'nda Müslüman siyasetlerin savunucusu olarak rolünü bildirdi. Hazar bölgesinin Rus istilalarına karşı: "Onlarla [Rus] savaşmalıyım, çünkü onlara bir şans verirsem, Bağdat'a kadar tüm Müslüman topraklarını yerle bir ederler."^[18] Hazar ordusunun Müslüman unsurları ile Rus çapulcuları arasında y. 912 bu düzenlemeye ve Rusların Hazarya'ya karşı düşmanlığına katkıda bulunmuş olabilir.^[19]

965'te Svyatoslav nihayet Hazarya'ya karşı savaşa girdi. Bu seferde Oğuz ve Peçenek paralı askerlerini istihdam etti, belki de Hazarların üstün süvarilerine karşı koydu.^[20] Svyatoslav, 965 civarında Hazar şehri Sarkel'i yıktı ve muhtemelen Kırım'da bulunan Hazar şehri Kerç'i yağmaladı (ancak işgal etmedi).^[21] Daha sonra (muhtemelen 968 veya 969'da) Hazar'ın başkenti İtil'i yıktı.^[22] İtil'ın bir ziyaretçisi, Svyatoslav'un seferinden kısa bir süre sonra şunları yazdı: "Ruslar saldırdı ve bir dalda yaprak değil, üzüm veya kuru üzüm kalmadı."^[15] Samandar'in yağmalandığını bildiren tek yazar İbn Havkal, yağmalamadan sonra yağmalandığını Rusların "Rum ve Endülüs" için yola çıktığını yazar.^[23]

Svyatoslav'un seferi, Hazarya'nın refahını ve bağımsızlığını aniden sona erdirdi. Hazar imparatorluk gücünün yok edilmesi, eskiden Hazarlar için önemli bir gelir kaynağı olan Kiev Ruslarının stepler ve Karadeniz boyunca kuzey-güney ticaret yollarına hakim olmasının yolunu açtı. Dahası, Svyatoslav'un seferleri, Saltovo-Mayaki kültürü bölgesinde Slav yerleşimlerinin artmasına yol açtı ve orman ile step arasındaki geçiş bölgesinin demografisini ve kültürünü büyük ölçüde değiştirdi.^[21]

Sonraki seferler[değiştir | kaynağı değiştir]

987'de Derbent emiri Maymun, yerel şeflere karşı Ruslardan ona yardım etmelerini istedi. Birçoğu profesyonel asker gibi görünen Ruslar 18 gemiyle geldi. Nasıl karşılanacaklarından emin olmadıkları için durumu araştırmak için sadece bir gemi gönderdiler. Mürettebatı yerel halk tarafından öldürülünce Ruslar, Maskat şehrini yağmalamaya devam ettiler. 989'da, aynı Maymun'un, yerel bir vaizin Rus paralı askerlerini İslam'a geçmek ya da ölüm için kendisine teslim etme talebini reddettiği bildirilmiştir. Sonraki mücadelede Maymun, şehirden sürüldü ve Rus askerlerini teslim etmeye zorlandı, ancak Maymun 992'de geri döndü.^[5]

1030'da Ruslar Şirvan bölgesine baskın düzenledi; Gence hükümdarı daha sonra Beylagan'daki bir isyanı bastırmak için onlara çok para ödedi. Daha sonra Ruslar eve döndü. Bir kaynağa göre, Kasım 1031'de Ruslar geri döndüler, ancak Bakü yakınlarında yenilip sürüldü. 1032 yılı Şirvan'a başka bir başka Rus akınına tanık oldu; Alanlar ve Serirler onlara katıldı. Yerel Müslümanlar 1033'te Rusları yendi. Bu akıncı gruplarının hangi Rus grubuna ait olduğu belli değildir. Omeljan Pritsak, Terek halici yakınındaki bir üsten faaliyet gösterdiklerini ve ana evlerinin Tmutarakan'da bulunduğunu öne sürer. Pritsak ayrıca, Hazar havzasında faaliyet gösteren Rusların, kısa bir süre sonra Harezm'deki güç mücadelesinde Oğuzlara destek verdiğini düşünür.^[5]

1042 yılında Uzak-gezen Ingvar, 200 gemilik bir filoyla (yaklaşık 15-20 bin adam) İran'a karşı başarısız büyük bir Viking saldırısına öncülük etti.^[5]

Efsanevi saga Yngvars saga víðförla, Vikinglerin 1041 tarihli ve muhtemelen bir Vareg kuvvetinin katıldığı Gürcü-Bizans Sasireti Muharebesi ile bağlantılı son seferini anlatıyor; destanda birçok efsane tarihsel gerçeklerle birleştirilir. Bu sefer, Volga'dan Sarazenler (İskandinavya'daki Serkland) ülkesine inen Uzak-gezen Ingvar tarafından İsveç'ten başlatıldı. En az yirmi altı Ingvar Runik taşı vardır, bunların yirmi üçü İsveç'in Uppland bölgesinde Mälaren Gölü, Ingvar ile Sarazen topraklarına yaptığı keşif gezisine katılan İsveçli savaşçılara atıfta bulunur, bu seferin, Bulgarlar ve Hazarlar artık engel oluşturmadığına göre, amacı muhtemelen eski ticaret yollarını yeniden açmaktı. Ingvar'ın erkek kardeşinin taşıdığı bir taş, altın için doğuya gittiğini, ancak Sarazen topraklarında öldüğünü gösterir. Daha sonra, İskandinavlar tarafından Baltık ve Hazar denizleri arasındaki rotayı yeniden açmak için hiçbir girişimde bulunulmadı.^[15]

Hakanî, 1173 veya 1174'te Şirvan'ın işgalini anlatır. Hakanî, kadiselerinde işgalciler olarak Ruslar ve Hazarlar, Ruslar ve Alanlar, Ruslar ve Sarirleri isimleridir.

Peter Golden, Hakanî'nin bahsettiği Rusların 73 gemiyle gelen Volga korsanları olduğunu savunur. Yevgeni Pakhomov ve Vladimir Minorski, işgalin Derbent hükümdarı Bek-Bars ibn Muzaffer tarafından başlatıldığını düşünmektedirler.

Minorski'ye göre, "Bek-Bars'ın girişimi Kiev'den bağımsızdı ve güneyde dolaşan serbest gruplarını (бродники) gelecekteki Kazakların bir prototipi olarak kullanmış olmalı".^[24] Şirvanşah I. Ahsitan yardım için Gürcü kralı III. Giorgi'ye döndü ve gelecekteki Bizans imparatoru Andronikos Komninos'u da içeren birleşik bir ordu^[24] işgalcileri yendi ve Şabran kalesini yeniden ele geçirdi. Gürcü kaynaklar Hazarlardan bahseder, ancak bu olayla bağlantılı olarak Ruslardan bahsetmez.^[5]

Zaman çizelgesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Rusların Bizans seferleri
• Rusların Paflagonya seferi
• Uzak-gezen Ingvar

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Artamonov, Mikhail (1962). Istoriya Khazar. Leningrad, LCCN-63066080-{{{3}}}. See also second edition (2002) 5-8465-0032-3
• Barthold, W. (1996). "Khazar". Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill.
• Brøndsted, Johannes (1965). The Vikings. (transl. by Kalle Skov). Penguin Books, LCCN-65002868-{{{3}}}
• Christian, David (1999). A History of Russia, Mongolia and Central Asia: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire (History of the World, Vol 1). Blackwell. 0-631-20814-3
• Dunlop, Douglas Morton (2006) "Bardha'a." Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill.
• Dunlop, Douglas Morton (1954). History of the Jewish Khazars. Princeton University Press, LCCN-52013163-{{{3}}}
• Golden, P.B. (2006) "Rus." Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill.
• Logan, Donald F. (1992). The Vikings in History 2nd ed. Routledge. 0-415-08396-6
• Minorsky, Vladimir (1945), "Khāqānī and Andronicus Comnenus". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 11, No. 3: 550–578
• Noonan, Thomas Schaub (1987–1991). "When Did Rus/Rus' Merchants First Visit Khazaria and Baghdad?" Archivum Eurasiae Medii Aevi 7, pp. 213–219.
• Pletneva, Svetlana (1990). Polovtsy Moscow: Nauka, 5-02-009542-7
• Vernadsky, George (1959). The Origins of Russia. Oxford, Clarendon Press, LCCN-59001228-{{{3}}}
• Zuckerman, Constantine (1995). "On the Date of the Khazar's Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor." Revue des Études Byzantines 53: 237–270.