Rengeyiği İnuitleri

Kuzey Amerika'daki rengeyiği dağılımı: 4. Rangifer tarandus groenlandicus
Önemli nüfusa sahip bölgeler
	3.000
Diller
Kivalliq İnuitçesi, Utkuhiksalik İnuitçesi
Din
Hristiyanlık, Şamanizm

Rengeyiği İnuitleri ya da Rengeyiği Eskimoları (İngilizce Caribou Inuit, Caribou Eskimo, Reindeer Inuit, Reindeer Eskimo), Kanada anakarasının doğu kıyılarında, Hudson Körfezinin batısında Nunavut bölgesinin Kivalliq Bölgesi denen kısmında yaşayan Kanada İnuitlerinden Eskimo halkı ve Kivalliq İnuitleri ile Utkuhiksalik İnuitlerinin oluşturduğu kültür grubu. Merkezi Kanada İnuitleri üst kültür grubunda ele alınırlar.^[1][2] Batı Kanada İnuitçesi içindeki Utkuhiksalik İnuitçesi lehçesini konuşanlar hariç diğerleri Doğu Kanada İnuitçesi içinde sınıflandırılan Kivalliq İnuitçesi konuşurlar. Adları tuktu dedikleri çorak rengeyiği (Rangifer tarandus groenlandicus ᓇᐹᕐᑐᕐᑲᓐᖏᑦᑐᒥ ᑐᒃᑐ) alt türünden rengeyiği avcılığı yapmalarından ileri gelir. "Caribou Eskimo" adını ilk kez Danimarkalı Kutup kâşifi ve antropolog Knud Rasmussen beşinci Thule keşif gezisinde (1921-24) kullanmıştır.^[3][4]

Günümüzde en yoğun yaşadıkları yerler Arviat (ᐊᕐᕕᐊᑦ) ile Baker Lake (ᖃᒪᓂᑦᑐᐊᖅ Qamanittuaq) yerleşimleridir.

Kabileleri ve toprakları[değiştir | kaynağı değiştir]

• Ahialmiut yıl boyu rengeyiklerine dayalı yaşam sürerlerdi. Qamanirjuaq Gölü («huge lake adjoining a river at both ends») yakınlarında buzağılama alanlarına yazın geçerler ve kuzeye doğru yönelen sürünün peşinden gidip orada kışlarlardı.^[5]
• Akilinirmiut Thelon Nehri bölgesinde Akiliniq Tepelerinden (A-ki «the other side») Beverly Gölü'nün kuzeyine ve hatta daha yukarıdaki Aberdeen Gölü'nde de görülürlerdi. Bazıları Qairnirmiut ve Hauniqturmiut ile birlikte Baker Lake'nin (Qamani'tuuaq) kuzeybatısında yaşar. Birçoğu açlık ya da eğitim fırsatları sebebiyle Aberdeen Gölü'ne taşınmıştır.^{[6][7][8][9][10]}
• Hanningajurmiut, Hanningaruqmiut, Hanningajulinmiut («the people of the place that lies across») Utkuhiksalingmiutların güneyinde Garry Gölü civarında yaşarlar. Birçok Hanningajurmiut 1958 yılında geleneksel rengeyiğine hasret kalmış, fakat 31 kişi tekrar Baker Lake civarına dönmüştür. Çoğu Garry Gölü'ne kalıcı olarak geri dönmedi.^{[11][12][13][14]}
• Harvaqtuurmiut kuzeyde Kazan Nehri, Yathkyed Gölü, Kunwak Nehri, Beverly Lake ve Dubawnt Nehri civarında yaşarlardı. 1980 lerin başlarında çoğu Baker Lake'de yaşadı^[4][15]
• Hauneqtormiut, Hauniqtuurmiut, Kangiqliniqmiut, («dwellers where bones abound») Qairnirmiutların güneyinde, Wilson Nehri ve Ferguson Nehri civarında yaşamış ufak gruptur. 1980 lerde Whale Cove ve Rankin Inlet'teki alt gruplarca asimile edilmişlerdir.^[2][15][16]
• Ihalmiut («people from beyond») ya da Ahiarmiut ("the out-of-the-way dwellers») Kazan Nehri, Ennadai nehri, Küçük Dubawnt Gölü (Kamilikuak) ve Thlewiaza (Kugjuaq; "Big River") nehrinin kuzeyinde yaşarlar. Kanada hükûmeti tarafından tehcir ettirilerek 1950 lerde Henik Gölü ile Whale Cove, 1980 lerde ise Arviat'a yerleştirilmişlerdir.^{[2][15][17][18][19][20][21]}
• Paallirmiut («people of the willow») ya da Padlermiut («people from the Padlei River region"), Padleimiut, en kalabalık gruptur. Hauniqtuurmiut ve Harvaqtuurmiutların güneyindeki topraklarda yaşarlardı. Paallirmiutların kıyıya (Arviat) alt grubu avlanma mevsiminde Maguse Nehri'ne döner, içbölgedeki alt grubu ise Yathkyed Gölü'nden Dubawnt Gölü'ne kadarki alanda yaşar. Hudson's Bay Company ticaret gemilerinin seferinin Keewatin kıyılarında 1790'da durdurmasından sonra, Paallirmiutlar ticaret için Fort Prince of Wales yöresine gitmeye başladılar. Arvia'juaq and Qikiqtaarjuk National Historic Site bunların tarihi yazlık kamplarıydı. 1980 lerde çoğu Eskimo Point (Arviat) mezraına yerleşmiştir.^{[2][15][16][22][23]}
• Qaernermiut («dwellers of the flat land») ya da Qairnirmiut («bedrock people»), Kinipetu (Franz Boas, 1901), Kenepetu, kuzeyde Chesterfield Inlet'ten Rankin Inlet'in kıyıları ile karşısında Baker Lake ve bazen Beverly Gölü civarında yaşarlardı. 1980 lerin başlarında çoğu Baker Lake'ye yerleşmiştir.^{[2][4][15][16]}
• Utkuhiksalingmiut («people who have cooking pots»), Baker Lake yakınlarında Back River civarında Chantrey Inlet yöresinde yaşarlardı. Sabuntaşından yaptıkları çömlek (utkusik) adlarına kaynaklık eder. Dilleri diğer Rengeyiği İnuitlerinden farklı olarak Batı Kanada İnuitçesi içinde sınıflandırılan Natsilik İnuitçesinin alt lehçesi olan Utkuhiksalik İnuitçesidir.^[6][24][25]

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Dilleri iki ayrı dilde sınıflandırılır:^[26]

• Doğu Kanada İnuitçesi
  • Kivalliq-Aivilik İnuitçesi
    • Kivalliq İnuitçesi (kendilerince ᑭᕙᓪᓕᕐᒥᐅᑦ Kivallirmiut, Kivallirmiutut, Kivallirmiutun, Inuktitun; İngilizce Kivalliq, Keewatin dialect, Caribou dialect, Caribou Inuit (sensu stricto))
      • Qaernermiut şivesi (İngilizce Qairnirmiut subdialect). Konuşan kabileler: Qaernermiut, (?) Harvaqtormiut
      • Hauneqtormiut ya da Kangiqliniqmiut (İng. Hauniqturmiut subdialect)
      • Padlermiut (İng. Paallirmiut subdialect)
      • Ahiarmiut (İng. Ahiarmiut subdialect)
• Batı Kanada İnuitçesi
  • Natsilik İnuitçesi
    • Utkuhiksalik İnuitçesi (kendilerince Utkuhiksalingmiutitut (dil); İng. Utkuhiksalik subdialect, Utkuhikhalik, Gjoa Haven dialect). Konuşan kabileler: (?) Ahagmiut, (?) Hanningařuqmiut, (?) Ilivilermiut, Ugyulingmiut, Qeqertarmiut, Utkuhiksalingmiut (İng. Utkuhiksalik proper)

Kökenleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazılı kaynakların yetersizliği yüzünden Rengeyiği İnuitlerinin tarih öncesi dönemleri belirsizdir ve bu konuda 3 terori dikkati çeker:^[27][28]

1. Rengeyiği İnuitleri, Arktik Kuzey Amerika ve Grönland'dan yayılan içbölge Eskimo kültürünün torunlarıdır. (Birket-Smith, 1930; Rasmussen, 1930; Czonka, 1995)
2. Rengeyiği İnuitleri, Alaska'dan göçen Thule kültürünün torunlarıdır. (Mathiassen, 1927)
3. Rengeyiği İnuitleri, arktik kıyılardaki Bakır İnuitleri kültür grubundan 17. yüzyılda ayrılan bir alt grubudur. (Taylor, 1972; Burch, 1978) Bu en güncel hipotez olsa da henüz ispatlanmamıştır. (Czonka, 1998).

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Rengeyiği İnuitlerinin ataları başlangıçta rengeyiklerinin çorak bölgeden (Barrenlands) Beverly ve Qamanirjuaq ("Kaminuriak") bölgesine kadar yıllık (yazlık-güzlük) göçleri boyunca takip eder, kışın da balık ve balina için Hudson Körfezi (Tariurjuaq) kıyılarına yerleşirlerdi. Denesulinelerin kabilesi olan Sayisi Dene grubu da rengeyiği avlardı, fakat bunlar yıl boyunca iç bölgede kalır, kıyıya yanaşmazlardı; zira 18. yüzyıldaki de dahil olmak üzere rengeyiği nüfusunun uzun süre azalması, Denelerin içbölgenin daha uzak kısımlarına çekilmelerine sebep olur, İnuitler gibi kışın kıyıya bağımlı olmazlardı.^[29]

Batılılarla düzenli temas 1717 yılında Churchill, Manitoba'da kalıcı yerleşimin kurulmasıyla başlamıştır. Bu temasla birlikte yeni silahlar, tuzakçılık ve balinacılık ekipmanlarıyla da tanışmışlardır. Hristiyan misyoner Alphonse Gasté tarafından turulan günlüklere göre Rengeyiği inuitleri ile göçeden Deneler 19. yüzyılın sonlarında Kazan Nehri boyunca bir araya gelir ve barışçıl ilişki sürdürürlerdi. Kâşif Joseph Tyrrell Geological Survey of Canada'nın 1893 ve 1894 yıllarındaki Barren Lands keşif gezisinde Rengeyiği İnuitlerinin sayısını tahmini 2.000 olarak verir. Eugene Arima Hauniqtuurmiut, Ha'vaqtuurmiut, Paallirmiut ve Qairnirmiut kabilelerini Rengeyiği İnuitlerinin "güney, ikinci" ("southern, latter") bandları olarak sınıflandırır: 19. yüzyılın sonlarına doğru, öncelikle denizkıyısı avcıları olmuş, ancak yanlarında ateşli silahlarla gelen Batılı balina avcılarından çekinerek, denizkıyısına fazla bağımlı olmadan içbölgede rengeyiği avcılığıyla yetinmeyi başarmışlardır (Arima 1975)^[1][3][29]

20. yüzyılda düzenli ticaretin başlamsı ve sonrasında da misyonerlerin gelmesi ve dillerinin yazıya geçirilmesi sağlanmıştır. Arktik 1922 ilkbaharında kâşif/antropolog Kaj Birket-Smith ve Rasmussen Harvaqtuurmiut ve Paallirmiut kabileleriyle karşılaşmışlar ve bunlar hakkında bilgi kaydetmişlerdir. Bazen rengeyiği sürülerinde artış gözlense de çoğu zaman on yıllar boyunca sürülerin sayısında azalma olmuştur. Açlık nadir değildi. 1920 lerde kasvetli bir dönemde Hudson's Bay Company şirketi Rengeyiği İnuitlerine yönelmiş ve kurduğu ticaret karakolları ve bunlara ulaşımı kolaylaştıran karayolları Batılılarla inuitlerin dağınık köylerini birleştirmeye başladı. Yazar ve kâşif Farley Mowat 1940 larda ve 1950 lerde Ihalimutlara ziyaret yapmış onların kültürleri üzerine kapsamlı bilgi edinmiştir.^{[6][18][30][31]}

Sosyal yaşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Aile[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel olarak Rengeyiği İnuitleri babayerli üç dört kuşak bir arada evli kardeşler ve kuzenlerle bilateral geniş aile biçiminde topluluk oluştururlar. Aile reisi merkezi otoriteye sahip yaşlıca bir erkektir ve ihumataq («group leader») adını alır. İhumataq'lar dışında otorite sahibi yöneticiler olmaz.

Müzik[değiştir | kaynağı değiştir]

Rengeyiği İnuitleri diğer merkezî Arktik Kanada İnuitleri gibi nipaquhiit ("games done with sounds or with noises") etkinliğine katılırlar. İnuit gırtlak şarkılarının tipik tarzından yoksundurlar, fakat bunlarda olan öyküleme (hikâye anlatımı) diğer İnuitlerde görülmez.^[15][32]

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Avcılık ve Toplayıcılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bütün Eskimo halkları gibi Rengeyiği İnuitleri de avcı ve toplayıcıdır. Yarı göçebe bir halk olup rengeyiği sürülerinin peşinden yılda iki sefer göç ederler, buna ek olarak da göl ve nehirlerde balık avlarlardı. Adları tuktu dedikleri çorak rengeyiği (Rangifer tarandus groenlandicus ᓇᐹᕐᑐᕐᑲᓐᖏᑦᑐᒥ ᑐᒃᑐ) alt türünden rengeyiği avcılığı yapmalarından ileri gelir.

Rengeyiğinin her parçası değerliydi ve bunlar mümkün olduğu kadar değerlendirilirdi. Derisi ayak giyimi (kamik) ve üst giyimi anorak, amauti, pantolon) yapımında kullanılan en değerli bölümüdür. İlkbaharda avlanan rengeyiklerinin derileri ince ve şık iken, yazın avlananlarınkı daha güçlü ve kalın olup sıcak tutar. Derilerinden ayrıca çadır (tupiq), eşya ve saklama kapları da yapılır. Eldivenler kürk, tüy ve yosundan yapılırdı. Tendonu da en değerli parçalardan biridir, zirar bu hem halat ya da kurdele gibi bağlama parçası hem de dikiş ipliği gibi dikme görevi görür. Boynuzları ulu bıçağı ve kar gözlüğü yapımında kullanılır.^{[1][4][15][33][34]}

Göçebe doğa onları ve köpeklerini güçlü yürüyücü ve kızak çekici yapmış, yüklerini, yataklarını ve çadırlarını taşımışlardır. Eskimo kayığı adı verilen kayaklarla (qayaq) nehir ve göllerde insan ve yük taşımışlardır.^[4][21] Kayaklar ayrıca yıllık göç sırasında rastgelinen su yollarında av için de kullanılmıştır. Rengeyiği İnuitlerinin kayakları dilce birlikte Kivalliq-Aivilik inuitçesi üst grubunu oluşturdukları İglulik İnuitleri kültürü grubundan Aivilik İnuitlernin kayaklarıyla benzerdir ve kayak taşınırken ters çevrilir ve kokpit başa şapka gibi geçirilerek taşınır.^[35]

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Şamanizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Şamanizm bütün Eskimo halklarının Hristiyanlık öncesi geleneksel dinidir ve animizm de görülür. Canlı cansız her şeyih bir ruhu olduğuna inanılır ve ruhlar insan (inuk) olarak tasvir ve tasavvur edilir. Yaratıcı yüce güç erkek olarak tasavvur edilen Hila («gök, hava, evren») olup talihsizliğin kaynağıdır. Koruyucu figür dişi olarak tasavvur edilen ve tabuların objesi olan Pinga'dır ve yeni ölülerin ruhlarını yeraltındaki Adlivun'a götürür. Misyonerlerin İnuitleri şamanizmden Hristiyanlığa dönüştürme (siqqitiq) faaliyetleri sonucu çoğu Hristiyan olsa da yine de şamanizmin kalıntıları görülmektedir^[3][36]

Hıristiyanlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyan misyonerler 1910-1930 yılları arasında Kivalliq Bölgesinde (Barren Lands) İnuitleri şamanizmden Hristiyanlığa dönüştürme (siqqitiq) faaliyetleri sonucu çoğu Hristiyan olmuştur.

Rengeyiği İnuitlerinin en büyük birinci yerleşimi olan kıyıdaki Arviat'ta (ᐊᕐᕕᐊᑦ) 1924 yılında Roma Katolik Kilisesi, 1926'da da Anglikan misyonu gelmiş ve her ikisinin rekabetine sahne olmuştur.^[37]

Rengeyiği İnuitlerinin en büyük ikinci yerleşimi olan içbölgedeki Baker Lake'de (ᖃᒪᓂᑦᑐᐊᖅ Qamanittuaq) Anglikan misyonerleri 1927 yılında gelmiştir.

Günümüz adaptasyonu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yeniden yerleşim

1950 lerde Kanada Hükûmetinin zorunlu göç (tehcir) ve iskân yasa ve uygulamaları ile bunların halk üzerindeki zorlukları üzerine çok sayıda kitap yazılmıştır. Tareumiut («deniz ahalisi») denen kıyıdaki Rengeyiği İnuitleri daha sabit iken Nuunamiut («kara ahalisi») denen içbölgedeki Rengeyiği İnuitleri göçebedir ve bu yeniden iskân gereği yerlerinden olup kıyıdakilerle karışmışlardır. Çoğu bu taşınma sırasında hem mal mülk kaybına hem de kültürlerinin büyük ölçüde bozulup kaybolmasına sebep olmuştur. Federal yardımların az ve yetersiz olması, tehcirin başarısız olup refah getirmemesi, aksine olan refahın da silinip süpürülmesi sonucunu doğurmuştur.^[38] Bu adaptasyonda, yüksek işsizlik, aile içi şiddet, cinsel istismar, madde bağımlılığı, intihar, ebeveyn ihmali, motivasyon eksikliği gibi sorunlar başgöstermiştir.

Dil

Bütün bu yer değiştirmeler dil ve kültür üzerine kısa sürede oldukça yıkıcı etki yapmış İngilizceyi kullanmaya başlamışlardır. İngilizcenin alınmasıyla birlikte kendi anadillerinden ve kültürlerinde uzaklaşması şu anki en büyük tehditlerden biridir;^[39] Sanat Bütün bu olumsuzluklara karşın sanat becerilerinde bir gelişme gözlenir. Jessie Oonark gibi sanatçıların yaptığı hayvan yaşamına ait heykelcikler dikkat çekicidir. Başka bir İnuit sanatı da hem oyun olarak kabul edilen hem de şamanistik inançlarla ilişkili olan iplik figürlerdir (ajaraaq [tekil] ajaqaat [çoğul]);^[39][40][41] Nüfus Yaklaşık 3.00 kadar Rengeyiği İnuiti Chesterfield Inlet, Rankin Inlet, Whale Cove, Eskimo Point ve Baker Lake yerleşimlerinde yaşamaktadır.^[3]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

• Arima, E.Y. (1975). A contextual study of the Caribou Eskimo Kayak. Ottawa: National Museum of Man, Mercury Series 25. OCLC 1918154
• Buikstra, J. E. 1976. "The Caribou Eskimo: General and Specific Disease". American Journal of Physical Anthropology. 45, no. 3: 351-67.
• David Hoffman (1976), Tuktu : a description and analysis of the Caribou Inuit economy, Harvard University. Department of Anthropology. Senior honors theses (İngilizce)
• Gabus, Jean: A karibu eszkimók. Gondolat Kiadó, Budapest, 1970. (Eredeti adatok: Vie et coutumes des Esquimaux Caribous, Libraire Payot Lausanne, 1944.) (Macarca)
• Gordon, Bryan H. C. People of sunlight, people of starlight Barrenland archaeology in the Northwest Territories of Canada. Hull, Quebec: Canadian Museum of Civilization, 1996. ISBN 0-660-15963-5
• Oakes, Jill E. Copper and Caribou Inuit Skin Clothing Production. Mercury series. Hull, Quebec: Canadian Museum of Civilization, 1991. ISBN 0-660-12909-4
• Rasmussen, Knud. Iglulik and Caribou Eskimo Texts. New York: AMS Press, 1976. ISBN 0-404-58300-8
• Steenhoven, Geert van den, and Geert van den Steenhoven. Research Report on Caribou Eskimo Law. The Hague: G. van den Steenhoven, 1957.
• Thule Ekspedition, and Kaj Birket-Smith. The Caribou Eskimos Material and Social Life and Their Cultural Position. Washington, D.C.: Brookhaven Press, 1978.
• Inland Central Inuit Bibliography (Hudson Bay Caribou Inuit)4 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fotoğraflar:
  • man carrying a Caribou Inuit kayak and paddle, 189424 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • Padlermiut old woman, 19247 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.- Smithsonian Institution Archives
  • Hauneqtormiut parkas and a figurine16 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.- McCord Museum
  • Qaernermiut elderly woman on board a schooner, Hudson Bay, 1906
  • Qaernermiut woman and son, Hudson Bay, ca. 1897-19129 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Utkuhiksalingmiut Inuktitut Dictionary Project24 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.