Pelikansılar Yaşadığı dönem aralığı: 32-0 myö Whitneyan-Günümüz[1]  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Tepeli pelikan (Pelecanus crispus)
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Aves Klad: Aequornithes Takım: Pelecaniformes Sharpe, 1891
Alt takım ve familyalar
Ardei Threskiornithidae Ardeidae Pelecani Scopidae Balaenicipitidae Pelecanidae

Pelikansılar ya da Pelecaniformes orta ve büyük boyda su kuşlarının oluşturduğu kuşlar sınıfına ait bir takımdır. Geleneksel olarak dört parmakları arasında perde bulunan tüm kuşları içeren takım olarak tanımlanmış olsa da bu tanım doğru değildir. Daha önceleri kullanılan kürek ayaklılar ya da kürek ayaklı kuşlar adlandırması da bu yanlış tanımlamadan gelir. Çoğunun boğazlarındaki deri tüysüzdür ve burun delikleri işlevi olmayan yarıklar hâline dönüşmüş ve bu nedenle ağızdan soluma yapmaktadırlar. Balık, kalamar benzeri deniz hayvanlarıyla beslenirler. Koloniler hâlinde yuva yaparlar ancak bireysel çiftler tek eşlidir. Yavruları yumurtadan tüysüz ve gözleri açılmamış olarak çıkar, bakıma ihtiyaçları vardır.

Geleneksel kürek ayaklılar gruplandırması altında pelikansılar takımında yaşayan 50 ila 60 arasında türü bulunmaktaydı. Ancak günümüzde türler arasındaki bu tür benzerliklerin yakınsak evrimin bir sonucu olduğu görüşü hakimdir. Dolayısıyla özellikle moleküler araştırmaların verdiği sonuçlardan kaynaklanan kanıtlarla birlikte klasik anlamda "Pelecaniformes" olarak adlandırılan takım çeşitli gruplara bölünmüştür. Fregat kuşları, sümsük kuşları, karabataklar ve yılanboyunlular soyları itibarıyla doğal bir grup oluşturmaktadır ve Suliformes ya da Phalacrocoraciformes adları altında sınıflandırılmaları önerilmiştir. Tropik kuşlarının ise akrabalık dereceleri tam olarak belli olmasa da çok daha ayrı bir soydan geldikleri barizdir; bu nedenle de yalnızca kendilerinin yer aldığı Phaethontiformes takımında sınıflandırılmışlardır. Pelikanlar ise, iki tuhaf monotipik familya olan hamerkop (Scopidae) ve pabuç gagalı (Balaenicipitidae) ile leyleklerle (Ciconiidae) bağlantılıdır. Gerçekten de balıkçıllardan çok leyleklerle daha yakın akraba olmaları muhtemeldir ve bu nedenle de Pelecaniformes takımının ana grubunun Ciconiiformes takımı ile birleştirilmesi önerilmiştir.

Sınıflandırma ve evrim[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel ama yanlış olarak ayaklarındaki dört parmağı da perdeli olan kuşlar olarak tanımlanan pelikansılar takımı içinde fregat kuşları, sümsük kuşları, karabataklar, yılanboyunlular ve tropik kuşları da bulunmaktaydı.^[2]

Sibley ve Ahlquist'in çığır açan DNA-DNA hibridizasyon çalışmaları (bakınız Sibley–Ahlquist kuş sınıflandırması) geleneksel olarak Pelecaniformes takımı içinde yer alan familyaları batağanlar, karabataklar, aynaklar ve kaşıkçılar, Yeni Dünya akbabaları, leylekler, penguenler, albatroslar ve dalgıç kuşları ile birlikte çok genişletilmiş olan Ciconiiformes takımı altında alt grup olarak sınıflandırılmasını önermiştir. Oldukça radikal bir sınıflandırma değişikliği olan ve tüm erken dönem gelişmiş kara ve su kuşlarını "Ciconiiformes" takımında toplayan bu öneri araştırma tekniklerinin yetersiz filogenetik ayırtedici bilgi sağlaması nedeniyle tamamen reddedilmiştir.

Morfolojik araştırmalar pelikanların sümsük kuşu ve karabatak klâdıyla kardeş grup olduğunu önermekteyse de genetik analizler aralarındaki tam akrabalık açık olmasa da pelikanları hamerkop ve pabuç gagalı ile birlikte gruplandırmaktadır.^[3] Kanıtlar pabuç gagalının pelikanların yakın akrabası olduğuna işaret etmektedir.^[2] Genetik kanıtları tekrar gözden geçiren Cracraft ve çalışma arkadaşları, pelikanların pabuç gagalı ve hamerkop ile kardeş olduklarını belirtmişlerdir.^[4] Ericson ve arkadaşları 2006 yılında kuş soyları üzerine yaptıkları bir çalışmada örnekledikleri beş nükleer gen araştırmasında pelikanların, pabuç gagalı ve hamerkop ile aynı klâd içinde olduklarını göstermişlerdir.^[5] Hackett ve arkadaşları 32 kilobaz nükleer DNA örneklemesi sonucunda pabuç gagalı ve hamerkopu kardeş takson olarak belirlemiş, pelikanların onlara kardeş takson olduğunu göstermiş, balıkçıllar ve aynakları kardeş grup olarak nitelendirmiş ve bu iki grubun da yani balıkçıllar ve aynaklar grubu ile pelikanlar, pabuç gagalı ev hamerkop grubunun kardeş klâdlar olduğu kanısına varmışlardır.^[6]

International Ornithological Congress'in 2012 yılındaki sınıflandırmasında pelikanlar, pabuç gagalı (Balaenicipitidae), hamerkop (Scopidae), aynaklar ve kaşıkçılar (Threskiornithidae) ve balıkçıllar ve balabanlar (Ardeidae) ile gruplandırılmıştır.^[7] Bu sınıflandırma ile son klâd grafiği aşağıdaki gibidir.^[8] Geleneksel olarak pelikansılar takımında yer alan gruplar kalın harflarle gösterilmiştir.:

Yakın zamanlarda yapılan araştırmalar geleneksel olarak yapılan Pelecaniformes sınıflandırmasının ortak atadan gelmekten çok yakınsak evrimin bir sonucu olduğunu göstermekte ve bu grubun parafiletik olduğunu önermektedir.^[9] Geleneksel ya da gözden geçirilmiş Pelecaniformes sınıflandırmasında yer alan familyaların hepsinde, Phalacrocoracidae dışında az sayıda tür bulunmaktadır. Ancak bu familyalardaki tür sayısı Neojen'in başında daha çoktur. Fosil cinsler ve türler ilgili familyalarda değerlendirilmektedir ancak tarih öncesi bir Pelecaniformes fosilinin hangi familyada yer alacağı belirlenememiştir. Bu fosil Fransa'da Oligosen'in başından kalma ve başlarda bir deniz ördeği olduğu zannedilen ancak muhtemelen pelikansıların atası olan "Sula" ronzoni fosilidir.

Pelikansı soylarının Kretase'nin sonundan itibaren ortaya çıktığı görülmektedir. Penguenler ve Procellariiformes gibi diğer gelişmiş su kuşları ile aynı grupta olduğu anlaşılmaktadır. Yine de Kretase ve Paleojen geçişinden kalma çok sayıda fosil kemikler bu takımlar arasında ayrılamamakta ve hepsinin özelliklerini taşımaktadırlar. Tabii ki tüm gelişmiş su kuşlarının zaman içinde bu dönemde ortaya çıktığı teorisi doğru ise bu zaten beklenen bir sonuçtur. Bu temel fosiller içinden geleneksel pelikansılar ile benzerlik gösterenler şunlardır:

• Lonchodytes (Kretase'nin sonu, Wyoming, ABD)
• Torotix (Kretase'nin sonu)
• Tytthostonyx (Kretase'nin sonu/Palaeosen'in başı)
• Cladornis (DOligosen'in başı, Patagonya, Arjantin)
• "Liptornis"— nomen dubium

Kretase dönemi pelikansı familyası Elopterygidae monofiletik olmadığı gibi Elopteryx modern kuşlardan da sayılmamaktadır.^[10]

"Pelikansı" familyalar listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Pelagornithidae familyasından Osteodontornis orri dünya tarihinde yaşamış en büyük ikinci kuş sayılmaktadır.

Hamerkop (Scopus umbretta)

Pabuç gagalı (Balaeniceps rex)

• Pelecanidae: Pelikanlar. Büyük boğaz keseleri ile balık yakalayan çok büyük su kuşları.
• Pelagornithidae: Sahte dişli kuşlar. Albatroslara benzeyen ancak büyük gagalarında balık ve kalamar gibi kaygan avları yakalamaya yardımcı olan diş benzeri çıkıntılar olan soyu tükenmiş devasa su kuşlarından oluşan familya. Daha çok ördeklerle akraba ve Galloanserae olmaları muhtemeldir ve diğer pelikansı familyalar gibi Neoaves değildirler.

Aşağıdaki familyalar son zamlanlarda yapılan DNA araştırmaları sonucunda artık bu takımın bir parçası olarak görülmektedir. Bir zamanlar leyleklerle çok yakın akraba olarak sınıflandırılmışlardır.^[11]

• Ardeidae: Balıkçıllar
• Balaenicipitidae: Pabuç gagalı
• Scopidae: Hamerkop
• Threskiornithidae: Aynaklar ve kaşıkçılar

Bunlar avlarını akarsu ve göl kenarlarında avlayan uzun bacaklı ve ince yapılı kuşlardır.

Daha önceden Sulae alt takımı olarak sınıflandırılan aşağıdaki familyalar Suliformes takımında toplanmıştır:

• Fregatidae: Fregat kuşları. Siyah ve beyaz tüylü, çok uzun kanatlı ve parazitik avlanma alışkanlıklarına sahip olan birbirleri ile yakın akraba beş büyük kuş. Nümayiş sırasında kırmızı boğaz derilerini gösterirler. Genellikle monotipik Fregetae alt takımında sınıflandırılırlar. Phalacrocoraciformes takımından ayrılmıştırlar.
• Sulidae: Sümsük kuşları. Havadan denize dalış yaparak avlanan orta ve büyük boyutta kuşlar. Kanatları ve gagaları uzundur. Ayakları genellikle renklidir.
• Phalacrocoracidae: Karabataklar. Genellikle siyah ya da benzeri koyu tüylü, gagalarının ucu kanca şeklinde olan orta ve büyük boyutlu kuşlar. Tüyleri tamamen su geçirmez değildir.
• Anhingidae: Yılanboyunlular. Uzun gagalı, yılan şeklinde boyunları olan ve su içinde tamamen gömülü olarak yüzebilen birbiri ile yakın akraba dört kuş. Tüyleri tamamen su geçirmez değildir.
• Protoplotidae: Yılanboyunlular ile aynı atadan gelen ancak hakkında çok fazla bilgi olmayan soyu tükenmiş bir familya.
• Plotopteridae: Penguene benzeyen soyu tükenmiş deniz kuşları. Muhtemelen penguenler ile pelikansılar arasındaki bağlantıdırlar. Pelikansıların nasıl sınıflandırıldığına bağlı olarak monotipik bir takım içinde de sınıflandırılanilirler. Penguenler ile sinapomorfiktirler.

Tropik kuşları (Phaethontidae) ve tarih öncesi akrabaları Prophaethontidae geleneksel olarak Pelecaniformes takımı iinde sınıflandırılırlardı ancak moleküler ve morfolojik araştırmalar yakın akraba olmadıklarını göstermiştir. Monotipik Phaethontiformes takımı içinde sınıflandırılmışlardır. Fregat kuşları gibi deniz ortamında yaşamak üzere adaptasyon geçirmiş orta büyüklükte kuşlardır. Kur uçuşu yapan sinek kuşlarına benzer uçuşları nedeniyle aerobasi yetenekleri ile tanınırlar. Erişkinlerin kuyruklarının ortasında iki uzun tüy bulunur. Tüysüz boğaz derileri yoktur ve burun delikleri normaldir. Yumurtadan çıkan yavruların hav tüyüne sahiptir. Monofiletik olmayan ve yeni önerilen "Metaves" klâdına dahil edilmişlerdir ancak kanıtlar Procellariiformes ve/veya Charadriiformes ile daha yakın akraba olduklarını gösterir.^[12]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bourdon, Estelle; Bouya, Baâdi & Iarochene, Mohamed (2005): Earliest African neornithine bird: A new species of Prophaethontidae (Aves) from the Paleocene of Morocco. Journal of Vertebrate Paleontology 25(1): 157–170. DOI: 10.1671/0272-4634(2005)025[0157:EANBAN]2.0.CO;2 HTML abstract24 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Mayr, Gerald (2003): The phylogenetic affinities of the Shoebill (Balaeniceps rex). Journal für Ornithologie 144(2): 157–175. [English with German abstract] HTML abstract^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Mortimer, Michael (2004): The Theropod Database: Phylogeny of taxa. Retrieved 2013-MAR-02.

Özel[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Tree of Life: Pelecaniformes12 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.