Osmanlı İmparatorluğu'nda yayınlanan çok sayıda dergi ve gazete bulunuyordu. Bu gazete ve dergi yayınları Osmanlı İmparatorluğu'nda basın kültürünün yaygınlaşmasına sebep oldu.

Avrupa etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk gazete, 1795 yılında Pera'daki Palais de France (şimdiki Beyoğlu) tarafında Fransız elçi Verninac-Saint-Maur tarafından kurulmuştur.^[1] Gazete 1796 yılının Mart ayına kadar Bulletin de Nouvelles başlığı altında iki haftada bir yayınlandı.^[2] Verninac-Saint-Maur'un Fransa'ya dönmesi üzerine gazetenin yayını durdu. Gazete Eylül 1796 - Mayıs 1797 arasında Gazette française de Constantinople, 1797 yılının Mayıs-Temmuz ayları arasında ise Mercure Oriental yayına başlatıldı.^[3] Gazetenin ana amacı İstanbul'da yaşayan yabancı uyruklu vatandaşlara 1789 Fransız Devrimi sonrasındaki ülkenin siyaseti hakkında bilgi aktarmaktı.^[4] Gazetenin ana okuyucu kitlesini Fransız vatandaşlar oluşturuyordu. Gazete yabancı ve azınlık kitleye hitap ettiği için, yerel halk tarafından ilgi görmedi. İki yıllık süre sonunda gazetenin yayın hayatı sona ermiştir.^[5]

26 Kasım 1800 tarihinde Mısır'da çıkarılan ilk Arapça gazete olan al-Tanbih (The Alert) general Jacques-François Menou tarafından kuruldu.^[6] Gazetenin editörlüğünü general tarafından atanan İsmail el-Khashab üstlendi. 1801 yılında İskenderiye'nin Britanya İmparatorluğu tarafından kuşatılmasından sonra gazetenin kurucusu general Jacques-François Menou İngiliz kuvvetlerine teslim oldu.^[7]

1828 yılında Mısır Hidivliği'nin kurucusu Kavalalı Mehmed Ali Paşa, eyalette uyguladığı reformların bir parçası olarak^[8] Arapça-Türkçe dilleri ile yazılmış olan ilk Vekâyi-i Mısriyye (Mısır İşleri) gazetesini kurdu.^[9] Gazete sadece üst kademe idarecilerle sınırlıydı, yazılar ise genellikle devlet içerisinde yapılan reformlar ile ilgiliydi.^[10] Gazete 15 Haziran 1833 yılında yayın hayatı sona ermiştir. 1833 yılının Ağustos ayında, Vekâyi-i Mısriyye'nin dış basın yayını olmak üzere, Fransızca olarak Le Moniteur Egyptien kuruldu. Fakat gazete ilgi görmedi, kuruluşundan dört ay sonra (Mart 1833) gazete yayın hayatına ara verdi.^[11]

Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk resmi gazetesi Takvîm-i Vekâyi çıkarıldıktan dört gün sonra, 5 Kasım 1831 tarihinde II. Mahmud'un isteğiyle Fransızca olarak Le Moniteur Ottoman kuruldu. Gazetenin editörlüğünü Alexandre Blaque yaptı. Gazetenin amacı, devlet içerisinde gerçekleşen olayları ve II. Mahmud'un reformlarını Avrupa kamuoyuna tanıtmaya çalışmaktı. Gazete, 1836'da Aleksandr Blak'ın ölümünden sonra M. Franceschi ve M. Rouet tarafından bir müddet daha yayınlandıktan sonra kapandı.^[12]

1 Ağustos 1840 tarihinde İstanbul'da yaşayan İngiliz tüccar William Churchill tarafından Cerîde-i Havâdis kuruldu. Cerîde-i Havâdis özel sermaye ile kurulan ilk gazeteydi. Bu sebeple diğer gazetelere kıyasla daha özerkliğe sahip oldu.^[13] Gazetenin ana konuları, dış politika ile uluslararası haberlerdi. Cerîde-i Havâdis, Türk basınında ticarî ilan yayınlarını başlatan gazete olmuştur. Gazete, William Churchill’in 1864 yılındaki vefatı sonrası Alfred Churchill tarafından idare edilmiştir. İlerleyen zamanlarda Alfred Churchill yerine gazeteyi Mehmed Nuri Bey sahiplenmiştir. Gazete 1885 yılında yayın hayatına sona ermiştir.^[14]

Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk yerel gazetesi İbrahim Şinasi (1826-1871) ve arkadaşı Agah Efendi'nin (1832-1885) desteğiyle 1860 yılında Tercümân-ı Ahvâl başlığı altında kuruldu.^[15] Tercümân-ı Ahvâl gazetesi, ilk kez kendi başına kurulan gazete olma özelliğini taşır. Gazetenin amacı Osmanlı İmparatorluğu'nun iç ve dış haberlerini gazeteye taşımaktı. Gazete döneminde Cerîde-i Havâdis ile rekabet etmiştir. İbrahim Şinasi altı ay sonra Tasvîr-i Efkâr adında bir gazete kurdu ve yazar kadrosunda Namık Kemal de bulunuyordu.^[16] Tercümân-ı Ahvâl 11 Mart 1866 tarihinde yayın hayatına son verdi. Namık Kemal kısa bir süre sonra Paris'e gitti.

Arapça yayınlar yapan ilk özel gazete Mir'at al-ahwal, 1885 yılında Suriyeli şair Rizqallah Hassun tarafından kuruldu. Bir yıl sonra gazetenin eleştirel içerikleri sebebiyle gazete askıya alındı.^[17]

Matbuat Nizamnamesi ve Basın yasaları, 1864-1865 Ocak ayı tarihlerinde Sansür bürosunun kurulmasıyla birlikte çıkarıldı.^[15] Bu yasalarla birlikte, birçok aydın ve gazeteci özgürce faaliyet gösteremeyeceklerini düşündükleri için Paris başta olmak üzere yabancı ülkelerde gazeteler kurdular.^{[18][19][19][20]}

Şehre göre[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti Kostantiniyye - Konstantinopolis (şimdi İstanbul) basın faaliyetlerinin merkeziydi.^[21]

1876'da İstanbul'da yayınlanan kırk yedi dergi vardı. Dergilerin çoğu yabancı dillerde olmak üzere azınlıklara hitap ediyordu, dergiler arasından on üçü Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştı.^[22] Galata'da gayrimüslim ve azınlıklar tarafından yabancı dillerde pek çok gazete üretildi.

Kendall 1870'lerde Konstantinopolis'in İskenderiye'de bulunan özel edebi dergilerden yoksun olduğunu yazdı.^[23] Kendall Konstantinopolis'de yayınlanan dergilerin okuyucu tabanının aşırı derecede sınırlı olduğunu belirtti.^[18] Kendall'ın gözünde 1875 tarihinde uygulanan damga vergisi, "daha marjinal" gazetelerin ortadan kalkmasına neden oldu.^[18]

Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra şimdiki İstanbul olan Konstantiniyye, Türk gazeteciliğinin merkezi olarak kaldı.^[21]

Türk[değiştir | kaynağı değiştir]

1831 yılında Girit Valiliği'nin Kavalalı Mehmed Ali Paşa'ya verilmesiyle birlikte, Girit'teki ıslahat reformlarının bir parçası olarak Vekâyi-i Giridiye kuruldu. Gazete Türkçe-Rumca olarak yayınlandı.^[24] Gazetenin dönemin yazarları tarafından 1841 yılına kadar devam ettiği iddia ediliyor.^[25]

1874 yılında Hagop Baronyan tarafından kurulan Türkiye'nin ilk Türkçe tiyatro dergisi Tiyatro'dur.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Osmanlı Türkçesi yayınları şunları içermektedir:

• Basiret^[26]
• Hürriyet^[26]
• İkdam - 23 Haziran 1894 tarihinde yayına başlamıştır. Ahmet Cevdet tarafından çıkartılmıştır. Döneminde Sabah (gazete, 1875) ile ciddi bir rekabete girmiştir.^[27]
• La Pédiatrie en Turquie - Türkiye'de Emraz-ı Etfal^[28]
• 1880'de Tevfik Ebüzziya tarafından kurulan ve 1887'ye kadar devam eden, ardından 1894'te yeniden başlayan ve 1912'de biten Mecmua i-Ebüzziya^[19]
• Mecmua i-İbretnüma (İstanbul) - 1865-1866 yılları arasında Cemiyet-i Kitabet'te yayımlanan kitabın on altı sayısı vardı.^[18]
• Mecmua İber-u İntibah - Kendall'a göre, 1862'den 1864'e kadar faaliyet gösteren bu dergi, Türkiye'de yayınlanan "ilk ihtisas edebiyat dergisi" oldu. Toplam sayı sekizdir.^[18]
• Muharrir (İstanbul) - 1876'dan 1878'e kadar operasyonda Ebüzziya Tevfik tarafından işletildi ve toplam sekiz sayı vardı.^[18]
• Ravzat-ül Maarif(İstanbul) - 1870'ten 1871'e kadar yayımlanan, bilim ve edebiyat odaklı, altı sayı içeriyordu.^[18]
• Servet - 1889'da etnik Yunan gazeteci Demetrius Nicolaides tarafından kuruldu.^[29]
• Servet i-Fünun^[30]
• Takvîm-i Vekâyi
• Terakki^[26]
• Tercüman i-Hakikat - İttihat ve Terakki mensubu Tercüman Ahmed Midhat tarafından 1878'de kuruldu.^[19][27]
• Türk İktisad Mecmuası - Revue Économique de Turquie^[31]
• Malumat - Mehmet Tahir tarafından Mayıs 1895 tarihinde kuruldu. Edebiyat, hukuk, iktisat, tarih, tıp, ziraat, ticaret içerikli yazılara yerdi. 1905 senesinde yayın hayatına son verdi.
• Ceride-i Ticaret
• Saadet - Ceride-i Havadis'in devamı olarak kurulmuştur. Mehmed Nuri Bey tarafından 1885 yılında kurulmuştur. 1911 yılında yayın hayatına son vermiştir.
• Vakit (gazete) - Filip Efendi tarafından 1875 senesinde kurulmuştur. 1884 yılında eleştirel yazıları nedeniyle kapatılmıştır.
• Sabah (gazete, 1875) - 1876’da Papadapulos tarafından yayınlanmaya başlamıştır. Döneminde İkdam gazetesi ile ciddi bir rekabete girmiştir.^[27]

Evanginos Misalaidis tarafından 1850 yılında Anatoli gazetesi kuruldu.^[32] Gazetenin yazıları Karamanlıca dili ile yazılmıştır. Gazete 1922 yılında yayın hayatına son verdi.

Karamanlıca diliyle yazılan diğer gazeteler sırasıyla;

• Anatol Ahteri
• Angeliaforos
• Angeliaforos coçuklar içun
• Şafak
• Terakki
• Angealifaros yayınları American Board of Commissioners for Foreign Missions (Amerikan Yabancı Misyoner Komisyonu Kurulu) tarafından oluşturulmuştur.^[33]

Arap[değiştir | kaynağı değiştir]

Mısır'daki ilk Arapça gazete,26 Kasım 1800 tarihinde kurulan,Fransızlar tarafından yayınlanan ve merkezi İskenderiye'de bulunan el-Tanbih idi.^[22]

Mısır'daki ilk resmi Arapça gazete jurnal el-Khidiw 1810 tarihinde kuruldu.^[22] İstanbul'da kurulan Arapça Al-Jawā'ib gazetesi Ahmed Faris Efendi (1804-1887) tarafından kuruldu.Gazete 1860 yılından itibaren 1876 Osmanlı Yasası dahil olmak üzere Osmanlı Kanunlarını Arapça yayınladı.^[34][35][35]

Dönemin taşra da kurulan bazı gazeteleri Arapça dilindeydi.^[34] Taşra'da Arapça diliyle yayın yapan ilk gazete Geç Osmanlı İmparatorluğu'nda Dil ve Güç" adlı kitabın yazarı Johann Strauss tarafından "yarı resmi" olarak nitelendirilen Hadiqat al-Akhbar idi.^[36] Gazete Khalil al-Khuri (1836 - 1907) tarafından 1858'de yayına başladı.^[37]

Tunus'ta Hadiqat al-Akhbar gazetesinden iki yıl sonra,al-Rāʾid al-Tūnusī kuruldu. Irak'ta ise Türkçe-Arapça yayın yapan Zevra / al-Zevra 1869 yılında kuruldu. Zevra / al-Zevra dönemin il bazlı Arap gazeteleri arasında kısa bir dönem en yüksek prestije sahip oldu.^[38]

Ermeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Dönemin Ermeni yayınları şunlardır;

• Jamanak
• Takvîm-i Vekâyi'nin Ermenice versiyonu^[24]

Bulgar[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu'nun son döneminde Konstantinopolis'de birçok Bulgar gazetesi yayınlandı. Makedoniya, Napreduk veya Napredak ("İlerleme"), Pravo ve Turtsiya İstanbul'da yayınlanan gazetelerdir. Diğer Bulgar gazeteleri arasında Tuna Vilayeti'nin resmi gazetesi Dunav / Tuna, Iztocno Vreme ve Amerika Birleşik Devletleri'nden Protestan Hristiyan misyonerler tarafından yayınlanan Zornitsa ("Sabah Yıldızı") dönemin Bulgar gazeteleri arasındadır.^[39][40]

Yunan[değiştir | kaynağı değiştir]

Vekâyi-i Giridiye'nin Yunanca versiyonları vardı.^[24]

1861 yılında Anatolikos Aster ("Doğu Yıldızı") adında Yunanca bir gazete kuruldu. Gazetenin baş editörlüğünü Konstantinos Photiadis yaptı.^[41] Demetrius Nicolaides ise editör olarak görev yaptı.^[42]

1867 yılında Demetrius Nicolaides Konstantinoupolis adında kendi Yunanca gazetesini kurdu. Strauss kitaplarında Konstantinoupolis'in Osmanlı İmparatorluğu içerisinde döneminde en çok okunan Yunan gazetesi olduğunu belirtti.^[42]

Konstantinoupolis gazetesinin faaliyette olmadığı dönemlerde Nicolaides, Thrake ("Trakya", Ağustos 1870 - 1880) ve Avgi'nin ("Aurora"; 6 Temmuz 1880 - 10 Temmuz 1884) editörlüğünü yaptı.^[43]

Ayrıca, dönemin diğer Yunanca gazeteleri şunlardır:

• Chrysalis^[44]
• Pandora^[44]
• Takvîm-i Vekâyi'nin Yunanca versiyonu^[24]

Yahudi İspanyolcası (Ladino)[değiştir | kaynağı değiştir]

Yehezkel Gabay (1825-1896) 1860 yılında Jurnal Yisraelit'i kurmuştu.^[45]

Fars[değiştir | kaynağı değiştir]

1876'da kurulan ve 1876 Anayasası'da dahil olmak üzere Osmanlı İmparatorluğu'nun Hükûmet belgelerinin Farsça versiyonlarını yayınlayan Farsça bir gazete olan Akhtar ("Yıldız") vardı.^[24][34]

Batı dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransızlar 1795 yılında Konstantinopolis'te bir gazete kurmuştu, fakat Fransa'nın Mısır ve Suriye Seferi'nden sonra gazete, üslerini İskenderiye'ye taşıdığı için kapatıldı.^[22]

Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gayrimüslim azınlıklar, Fransızcayı ortak bir dil olarak benimsediler. Ortak dil olarak Fransızca benimsendiği için, İmparatorluk genelindeki bütün gayrimüslim azınlıklar Fransızca yayınları kullandılar. Fransız iş adamları ve meslek çalışanları, imparatorluktaki ticari müşterilerle iletişim kurmak için Fransızca medyayı kullandılar.^[46]

Konstantinopolis (İstanbul), Beyrut, Selanik ve Smyrna (İzmir) şehirlerinin yurt içinde Fransızca yayın yapan gazeteleri vardı.^[47] Fransızca yayınlar, Doğu Akdeniz bölgesinde de aktifti.

Fransızca gazetecilik başlangıçta Smyrna (İzmir) merkezli idi, ancak 1860'larda Konstantinopolis'e (İstanbul) kaymaya başladı.^[22]

Buna ek olarak, diğer Batı Avrupa dillerinde yazılan gazetelerin Fransızca versiyonları veya Fransızca bölümler içeren basımları vardı.^[47]

Osmanlı İmparatorluğu'nun medya tarihinde 400'den fazla süreli yayın kısmen veya tamamen Fransızca idi.^[46]

Takvîm-i Vekâyi'nin de Fransızca versiyonları bulunuyordu. Buna ek olarak, Fransız gazeteciliğinin bir diğer merkezi ise İskenderiye'idi.^[24]

Fransa'nın Mısır seferi sırasında, Fransız Devrimi'nin ideallerini Mısır'da yaygınlaştırmak amacıyla Fransızca yayın yapmak üzere Courier of Egypt, Mare Aruel ve Joseph Fourier tarafından 28 Ağustos 1798 tarihinde kuruldu. Gazete 117 sayı olarak yayınlandı. 1801 Ağustos tarihinde gazete kapandı.^[48][49]

İkinci Fransız İmparatorluğu'nun hakimiyeti altında olan Mısır'da 15 Eylül 1798 yılında La Decade Eygpt, J.J. Marcel tarafından kuruldu. Gazete Fransızca yayın yapmakta, içeriğinde bilim ile alakalı konulara yer vermekteydi. Gazete Mısır'da Fransız bilim insanları ve sanatçılar tarafından kurulan Commission des Sciences et des Arts (Bilim ve Sanat Komisyonu)'na bağlı olarak yayınlarını yaptı.^[50]

Osmanlı İmparatorluğu'nda dönemin Fransızca yayınları şunlardır:

• Annonces-Journal de Constantinople^[51]
• Annuaire des commerçants de Smyrne et de l'Anatolie^[52]
• Annuaire oriental du commerce^[53]
• L'Aurore (Constantinople)^[54]
• Correspondance d'Orient^[55]
• Courrier de Constantinople: moniteur du commerce^[56]
• Gazette Médicale d'Orient^[57]
• Génie Civil Ottoman^[58]
• Journal de Constantinople^[59]
• Journal de Constantinople et des intérêts orientaux^[60]
• Journal de Salonique^[61]
• Journal de Smyrne^[62]
• L'Abeille du Bosphore^[63]
• L'Étoile du Bosphore^[64]
• La Décade égyptienne^[65]
• La Patrie: Journal ottoman publié en français politique, littéraire, scientifique, industriel, financier et commerciel illustré (Constantinople)^[66]
• La Pédiatrie en Turquie - Türkiye'de Emraz-ı Etfal^[28]
• La Turquie: Journal politique, commercial, industriel et financie^[67]
• La Turquie (Constantinople)^[68]
• Le Courier de l'Égypte^[65]
• Le Moniteur Ottoman^[22]
• Le Phare d'Alexandrie^[22]
• Le Phare du Bosphore^[22]
• Le Stamboul
• The Levant Herald^[69]
• The Levant Times and Shipping Gazette^[70]
• Miscellanea Ægyptica^[22]
• Revue Bibliographique de Philologie et d'Histoire^[71]
• Türk İktisad Mecmuası - Revue Économique de Turquie^[31]
• Revue commerciale du Levant^[72]
• Revue Médico-Pharmaceutique^[73]
• Stamboul^[22]

Diğer Batı dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Dönemin iki İngilizce ve Fransızca gazetesi bulunuyordu. Bu gazeteler, The Levant Herald, The Levant Times ve Shipping Gazette idi.^[69][70]

1858 ve 1859 yıllarında İskenderiye şehrinde Il Progreso olarak bilinen bir İtalyan gazetesi kuruldu.^[22]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]