Maurice Sarrail
Levant Yüksek Komiseri
Görev süresi 29 Kasım 1924 - 23 Aralık 1925
Yerine geldiği	Maxime Weygand
Yerine gelen	Henry de Jouvenel
Kişisel bilgiler
Doğum	Maurice Paul Emmanuel Sarrail 6 Nisan 1856 Carcassonne, Fransa
Ölüm	23 Mart 1929 (72 yaşında) Paris, Fransa
Ödülleri	Onur Lejyonu Büyük Haçı Médaille militaire Croix de guerre 1914-1918
İmzası
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Fransa
Branşı	Fransız Kara Kuvvetleri
Hizmet yılları	1877-1925
Rütbesi	Général de division
Komutası	Üçüncü Ordu
Çatışma/savaşları	Birinci Dünya Savaşı Büyük Suriye İsyanı

Maurice Paul Emmanuel Sarrail (6 Nisan 1856 - 23 Mart 1929) Birinci Dünya Savaşı'nda görev yapmış bir Fransız generalidir.^[1] Sarrail'in açıkça sosyalist olan siyasi bağlantıları, onu savaştan önce Üçüncü Cumhuriyet döneminde Fransız Ordusu subaylarına hakim olan Katolikler, muhafazakarlar ve monarşistler arasında nadir bulunan bir kişi haline getirdi ve Selanik'teki komutanlığa atanmasının ana nedeni oldu.^[2][3]

Sarrail savaşın başında VI. Kolorduya, ardından da Ardennes ve Verdun çevresindeki Üçüncü Orduya komuta etti, ordusu Birinci Marne Muharebesi'nin son aşamalarında önemli bir rol oynadı ve Verdun'un (daha sonra 1916'da önemli bir muharebenin yapıldığı yer) elde tutulmasını sağladı. Temmuz 1915'te siyasi kargaşanın ortasında kötü liderlik nedeniyle görevden alındı.

Sarrail tarafından sunulan çeşitli stratejik seçenekler arasından seçilen Selanik Harekâtı, başlangıçta Bulgaristan'ın İttifak Kuvvetleri'nin yanında savaşa girmesiyle Sırbistan'ı desteklemek ve daha sonra (Gelibolu harekâtı sona ererken) Fransa'ya Yunanistan ve gerilemekte olan Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki ekonomik ve siyasi etkisini gösterme şansı sağlamak için tasarlanmıştı. Sarrail, Kral Konstantin'in Alman yanlısı olduğu, Başbakan Venizelos'un ise İtilaf yanlısı olduğu ve aynı zamanda Batı Anadolu'da Türklerden toprak kazanmaya hevesli olduğu Yunanistan'da siyasi entrikalar ve neredeyse bir iç savaş durumunun ortasında çok uluslu bir İtilaf gücünü komuta etmeye başladı.^[4] Bir dizi saldırıya rağmen, Sarrail'in kuvvetleri ne Bulgaristan'ı fethetmeyi ne de İttifak Kuvvetleri'nin 1915'te Sırbistan'ı veya 1916'da Romanya'yı fethetmesini engellemeyi başaramadı.

Sarrail, Aralık 1917'de Selanik'teki komutanlığından azledildi. Daha sonra 1920'lerin ortalarında Büyük Suriye İsyanı'nın Fransızlar tarafından bastırılmasında rol oynadı.

Biyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken dönem kariyer[değiştir | kaynağı değiştir]

Carcassonne'da doğan Sarrail, St Cyr'e devam etti ve 1 Ekim 1877'de üçüncülükle mezun oldu. Piyade asteğmeni olarak atandı. Alay hizmeti ve terfisi normal seyrini izlemiştir. Ekim 1882'de teğmenliğe, 1887'de yüzbaşılığa ve 1897'de chef-de-bataillon'a (binbaşı) terfi etti. 1901 yılında, rütbelilerin sadık cumhuriyetçi subaylara dönüştürüldüğü École Militaire d'Infanterie'nin (St. Maixent) komutanlığına atandı.^[5][6]

1902 yılında yarbaylığa terfi etti. 1904'ten 1906'ya kadar Temsilciler Meclisinin bulunduğu Palais Bourbon'un askeri komutanı olarak görev yaptı ve 1905'te albaylığa terfi etti. 1907'de Savaş Bakanlığında piyade müdürü oldu ve bu görevi dört yıl boyunca sürdürdü. 1908'de General de Brigade oldu. Radikal sosyalist arkadaşı Joseph Caillaux'nun ilk hükûmetini kurduğu 1911 yılında tümen generalliğine terfi etti ve 1 Kasım 1913'te VIII. Kolordunun komutası kendisine verildi.^[5][6]

Birçok Fransız subayının aksine Sarrail mason ve Dreyfusard'dı.^[6] 1914'te solcu bir hükûmetin iktidara gelmesinin ardından, sonbaharda Joffre'nin yerine başkomutan olarak atanacaktı, ancak bu gerçekleşemeden savaş patlak verdi.^[7]

Birinci Dünya Savaşı: batı cephesi 1914-15[değiştir | kaynağı değiştir]

Ardenler Muharebesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ağustos 1914'te Ardenler'deki Virton'da Pierre Ruffey'in Üçüncü Ordusunun bir parçası olan VI. Kolorduya komuta etti. VI. Kolordu fazladan (üçüncü) bir piyade tümeniyle güçlendirilmişti ve Alman VI. Yedek Kolordusuyla karşı karşıya geldi. Sarrail Kolordusu, Ruffey'in Üçüncü Ordusunun güçlü Alman karşı saldırılarına dayanabilen tek kolordusuydu (diğerleri Brochin'in V. Kolordusu ve Victor-Rene Broelle'in IV. Kolordusuydu). Sonunda kuşatmadan kaçınmak için geri çekilmek zorunda kaldı.^[8] Sarrail, artçıyı oluşturan 42. Tümen'e "kranın (cesaretin) kanıtını verdiniz" dedi.^[9]

30 Ağustos'ta Sarrail, Ruffey'in yerine Üçüncü Ordu Komutanlığına terfi ettirildi.^[10] Eylül başında IV. Kolordu onun komutasından alındı ve Michel-Joseph Maunoury'nin Paris yakınlarındaki yeni Altıncı Ordusuna gönderildi.^[11]

Verdun çevresinde çatışma[değiştir | kaynağı değiştir]

Eylül ayı başlarında Sarrail'e, Louis Franchet d'Esperey (Beşinci Ordu) ve Foch (Dokuzuncu Ordu) ile birlikte, geri çekilmeyi durdurması ve karşı saldırıya hazır olması emredildi (Instruction Generale No 5). Ancak Marne Muharebesi sırasında, diğer Fransız generallerin aksine Sarrail'e sadece karşısındaki Alman Veliaht Prensi Wilhelm'in Beşinci Ordusunu Verdun civarında sıkıştırması emredildi.^[12]

Fernand de Langle de Cary'nin Dördüncü Ordusunun sağı ile Üçüncü Ordunun solu arasında Revigny Boşluğu açılmıştı. Dördüncü Ordunun solu ile Foch'un Dokuzuncu Ordusunun sağı arasında da 20 km genişliğinde benzer bir boşluk açılmıştı. Joffre bu boşlukları kapatmak için Lorraine'den XV. ve XXI. kolorduları getirirken, Almanlar saldırıya geçti; ancak bu saldırılar, de Langle'ı batıdan kuşatırken Wilhelm'in kendisini desteklemesini isteyen Albrecht von Württemberg (Alman Dördüncü Ordusu komutanı) ile de Langle ve Sarrail arasındaki Revigny Boşluğu'na ilerlerken Albrecht'in kendisini desteklemesini isteyen Wilhelm arasındaki çekişme nedeniyle kısmen başarısız oldu. Wilhelm sonunda doğrudan babası Kayzer'e başvurdu.^[12]

Sarrail 6 Eylül sabahı saldırıya geçti; sağ tarafı Verdun'a dayanırken, kuvvetlerinin ana gövdesi 20 km güneybatıda, kabaca kuzeybatı yönünde saldırdı. Fransız başkomutan Joffre, Sarrail'in Argonne'dan güneye Revigny Boşluğu'na doğru ilerleyen Alman Beşinci Ordusunu doğu kanadından vurmasını bekliyordu ama bunun yerine Veliaht Prens Wilhelm güneydoğuda Bar-le-Duc'a doğru ilerliyordu ve bu yüzden onun ordusu ile Sarrail'in ordusu kafa kafaya çarpıştı. Sarrail'in kuvvetleri, Rossigny'de Fransız sömürgecileri çok kötü bir şekilde yenen von Pritzelwitz'in VI. Kolordusu tarafından tekrar bozguna uğratıldı ve Sarrail (6 Eylül) Joffre'den sert bir yazılı azar işitti. Joffre, Sarrail'in adamlarını teçhizatı ve subayları kötü liderlik nedeniyle terk etmekle eleştirdi ve "gerekli her türlü önlemi alarak düzeni yeniden kurmasını" istedi.^[13]

Almanlar 8 Eylül'den itibaren Troyon (Verdun'un güney doğusu) çevresine de saldırarak Sarrail'in gerisindeki Maas Nehri tepelerini tehdit ediyorlardı. Revigny Boşluğu'nda bir yarma ihtimali ile birleştiğinde, Verdun ve Üçüncü Ordunun tamamen kuşatılması ve Almanların Lorraine'deki İkinci Orduya saldırması ihtimali vardı. Joffre 8 Eylül saat 20.00'de Sarrail'e, kuvvetlerini batıya kaydırmak ve Alman ilerlemesini daha iyi engellemek için Verdun Müstahkem Bölgesi ile teması kesmesi için yetki verdi. Sarrail bunu reddetti ve daha sonra kendisini "Verdun'un Kurtarıcısı" olarak tanımlayacak ve eylemlerinin Verdun'u ele geçirilmekten kurtardığını iddia edecekti. Bu bir abartıdır: Verdun, 350 ağır ve 442 hafif top ve 65.774 asker tarafından savunuluyordu ve muhtemelen hemen ele geçirilme tehlikesi çok azdı. Ordusunun kuşatılmasını riske atan eylemleri Herwig tarafından "acımasızca" olarak tanımlanırken, Doughty de aynı derecede eleştireldir.^[14][15]

Alman Beşinci Ordusu 10 Eylül'de son büyük saldırısını yaptı ve Joseph Alfred Micheler'in V. Kolordusu ile Verraux'nun VI. Kolordusuna bağlı soixante-quinzes'in (Almanların deyimiyle "kara kasaplar") yoğun ateşiyle karşılaştı. Nancy'deki Alman saldırılarının başarısızlığından giderek daha fazla endişe duyan Helmuth Johannes Ludwig von Moltke, Wilhelm babasına tekrar başvurmakla tehdit edene kadar son gece saldırısı için verdiği izni başlangıçta iptal etti. Eylül ayının ilk on gününde Alman Beşinci Ordusu 15.000 kayıp vermiş, bazı birliklerde subay kayıpları %40'a kadar çıkmıştı. 10 Eylül sabahı saat 9'da, Alexander von Kluck ve Karl von Bülow'a Alman hattının batısındaki Marne'den geri çekilmelerini emretmekten dönen Yarbay Hentsch, Wilhelm ve kurmay başkanı Schmidt von Knobelsdorff'un Kayzer'den ya da Moltke'den yazılı olarak gelmedikçe uymayı reddettikleri bir emirle Beşinci Ordunun da geri çekilmesini emretti. O gün Sarrail Joffre'ye "durum tatmin edici" mesajını verebilmiş, Joffre ise saat 14.00'da Alexandre Millerand'a (savaş bakanı) Marne Muharebesi'nin artık "tartışılmaz bir zafer" olduğunu bildirebilmiştir.^[16]

Almanların geri çekilmesine rağmen ne Üçüncü ne de Dördüncü Ordu fazla ilerleme kaydedebildi. Joffre, 13 Eylül 1914'te Sarrail'i telefonda azarlayarak, düşmanın 48 saat önceki geri çekilişinden Sarrail'in nasıl "haberdar edilmediğine" dair resmi bir soruşturma talep etti; Sarrail bu talebi, personeline Joffre'ye rutin bir ilerleme raporu telefon ettirerek geçiştirdi.^[17] Verdun'un güneydoğusunda Almanlar 13 Eylül'de Troyon Kalesi'ni ve 26 Eylül'de Camp des Romains Kalesi'ni ele geçirerek Saint-Mihiel Salient'i oluşturdular.^[18] Bu cephe Verdun'u besleyen demiryolu hatlarından birini kesiyordu ve bu da savunmacıları 1916 Muharebesi'nde büyük ölçüde karayolu taşımacılığına güvenmek zorunda bırakacaktı.^[19]

Kış 1914-15[değiştir | kaynağı değiştir]

Paris ve Chalons'dan Verdun'a giden ve Verdun'un 20 km batısındaki Aubreville'den geçen demiryolu, 7 km kuzeydeki Alman işgali altındaki Aubreville Tepeleri'nden bombardıman altındaydı. Uçaklar tarafından yönlendirilen Fransız topçularının saldırıları işe yaramayınca, Sarrail 1914-15 kışının büyük bölümünü Almanları Tepeler'den çıkarmaya çalışarak geçirdi. Üçüncü Ordu sadece Kasım ayında 10.000 kayıp vedi.^[20]

7 Kasım'da Sarrail, sadece bir önceki ay Üçüncü Ordudan on altı askerin kendi kendini yaralamaktan ya da görev yerlerinden firar etmekten idama mahkûm edildiğini bildirdi.^[21]

Argonne ve görevden alınma: 1915[değiştir | kaynağı değiştir]

1915 yılının başlarında Sarrail'in siyasi müttefikleri onu Joffre'nin yerine başkomutan olarak lanse ettiler.^[6]

Almanlar 20 ve 30 Haziran ile 12 ve 13 Temmuz 1915 tarihlerinde Argonne'da saldırıya geçtiler. Joffre, Üçüncü Ordunun kötü bir performans sergilediğinden ve "inisiyatifi düşmana bıraktığından" yakınmıştır. Joffre, Üçüncü Orduyu Dubail'in Doğu Ordular Grubundan de Castelnau'nun Merkez Ordular Grubuna transfer etti ve 16 Temmuz'da Dubail, de Castelnau'ya yazdığı mektupta Sarrail'in liderliğiyle ilgili endişelerini dile getirdi ve karşısındaki Almanların gereksiz kayıplar vermeden "saldırgan bir tutum" sürdürdüğünü, oysa Sarrail'in birçok küçük saldırıyla "moral üstünlüğünü" korumaya çalıştığını ve sonunda geri püskürtüldüğünü belirtti. 16 Temmuz'da Joffre Dubail'den Argonne'daki "ısrarlı başarı eksikliğini" araştırmasını istedi. Dubail Joffre'ye iki ayrı rapor gönderdi: Operasyonlarla ilgili olanı kısmen olumluydu ama Sarrail'in planlarını "çok basit" olmakla ve tümenlerini "katı bölgelerde" tutmakla eleştiriyordu. Moralle ilgili raporda ise Üçüncü Ordudaki "keyifsizlik" - Sarrail ile XXXII. Kolordu komutanı arasında "karşılıklı güven eksikliği" ve Üçüncü Ordu personelindeki sorunlar, üst karargâhlara yanlış raporlar gönderildiği iddiaları da dâhil - eleştiriliyor ve Sarrail'in görevden alınması tavsiye ediliyordu.^[22]

Joffre 22 Temmuz 1915'te Sarrail'in yerine Humbert'i getirdi ve bu hareket Fransa'da siyasetçiler ile askerler arasında savaşın ilk doğrudan çatışmasını yarattı. Siyasi solda ortaya çıkan kargaşa Kutsal Birlik hükûmetini neredeyse silip süpürüyordu. Castelnau, yaklaşan taarruzun hazırlıkları sırasında Humbert'i yakından denetledi ve Sarrail'in mirası olan kötü engel ve barınak inşaatları ile topçular arasındaki "kusurlu uygulamaları" eleştirdi.^[6][22]

Selanik[değiştir | kaynağı değiştir]

1915[değiştir | kaynağı değiştir]

Stratejik seçenekler[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransa Başbakanı René Viviani, cumhuriyetçi sosyalist bir general olan Sarrail'i Doğu Akdeniz'e yapılacak bir sefere komuta etmesi için atayarak koalisyon hükûmetini güçlendirdi. Kendisine başlangıçta bir İngiliz tümeni (İngiliz yetkililer tarafından büyük bir isteksizlikle kabul edilmiştir) ve Çanakkale Boğazı'ndan Bailloud'nun tümeni verilmiştir.^[23] Joffre, Sarrail'i "asabi bir general" olarak tanımlamış, Fransa'da bir hükûmet darbesi planladığından şüphelenmiş ve bu iş için Louis Franchet d'Espèrey'i tercih etmişti. Sarrail başlangıçta kolordu büyüklüğünde bir kuvvete komuta etmenin ciddi bir tenzil-i rütbe olduğunu düşündü. Savaş Bakanı Alexandre Millerand ile 3 Ağustos'ta görüştükten sonra, kuvvetinin adının Napolyonvari imalar taşıyan "Doğu Ordusu" olarak değiştirilmesi, fazladan dört tümenle takviye edilmesi ve İngiliz generallerin emrinde olmaması koşuluyla kabul etti. Resmi olarak 5 Ağustos'ta atandı. Sarrail'in 11 Ağustos tarihli notunda İzmir, İskenderun ya da Selanik'e çıkarma yapılması ya da Edremit Körfezi'ne inilerek Çanakkale'ye yürünmesi öneriliyordu. Joffre bu önerilerin lojistik fizibilitesini şiddetle eleştiriyordu. Ağustos ayı boyunca Cumhurbaşkanı Raymond Poincaré, Viviani ve Millerand, Joffre'yi planlanan Asya Seferi için dört tümeni serbest bırakmaya zorladılar ve sonunda Joffre, sonbahar taarruzundan sonra bunu yapacağına söz verdi. Ulusal Güvenlik Çalışmaları Ofisine operasyonun lojistiğini eleştirtti.^[24]

31 Ağustos 1915'te İngiliz Savaş Bakanı Horatio Herbert Kitchener Fransa'nın Çanakkale Boğazı'nın Asya kıyısına altı tümen çıkaracağı konusunda bilgilendirildi.^[25] Joffre muhtemelen Sarrail'in planlarını engellemek için İngilizleri devreye sokuyordu.^[6] Bulgaristan'ın 6 Eylül'de savaşa girerek Sırbistan'ın arkasını tehdit etmesi, sonunda Sarrail'in daha iddialı planlarının rafa kaldırılması gerektiği anlamına geliyordu.^[24] Joffre Selanik'e gidecek bir askeri misyonu çoktan kabul etmişti (4 Ağustos), ancak Bulgar Ordusunun harekete geçtiği 22 Eylül'e kadar hazır olamadı.^[26] 28 Eylül'de Sarrail'e Asya'daki Türkiye'de değil, Selanik'te bir sefere komuta etmesi gerektiği söylendi. İtilaf yanlısı ama teknik olarak hâlâ tarafsız olan Yunan hükûmeti, resmi bir diplomatik protestoda bulundu. Savaş Bakanı tarafından görüşleri sorulan Sarrail, İtilaf Kuvvetleri'nin prestiji açısından İngilizlerin Gelibolu'daki varlıklarını sürdürmeye teşvik edilmesini tavsiye etti. Sarrail, 30.000 İngiliz askerinin Selanik'i savunmasını, üç ya da dört Fransız kolordusunun ise Bulgaristan'ın başkenti Sofya'ya doğru ilerlemesini önerdi. Joffre bunların çoğunu onaylamıyordu ama engelleyecek değil, sadece zorlaştırabilecek bir konumdaydı.^[27]

İtilaf Kuvvetleri'nin Selanik'i işgali[değiştir | kaynağı değiştir]

Alman yanlısı Kral Konstantin, 5 Ekim 1915'te İtilaf yanlısı Başbakan Venizelos'u görevden alarak yerine Aleksandros Zaimis'i getirdi.^[23] 5 Ekim'de Selanik'e çıkarmalar başladı.^[28] Sırp başkenti Belgrad 9 Ekim'de İttifak Güçleri'nin eline geçti. 12 Ekim'de Sarrail, Selanik'e vardı ve komutayı General Bailloud'dan devraldı. Hemen Sırp sınırı üzerindeki Strumica İstasyonu'na ilerleme emri verdi (Bailloud'ya daha önce ne kadar ilerleyeceği konusunda çelişkili talimatlar verilmişti). Sırp baskısı altında Krivolak'a kadar ilerlemeyi kabul etti, ancak Üsküp'e (o sırada Sırbistan'ın bir parçası olan Makedonya'nın başkenti) girmedi. Gelişi, Alman, Avusturya-Macaristan ve Bulgar kuvvetlerinin Sırbistan'ı istila etmesini önlemek ya da Sırplara geri çekilecek bir yer vermek için çok az ve çok geç oldu, sonuçta Sırp Ordusunu Arnavutluk'a geri çekilmeye zorladı. Daha sonra anılarında "hiçbir şey yapmadan bir şey yapamazsınız" diye yazdı. 12 Kasım'da, artık yeni Aristide Briand hükûmetinde Fransız savaş bakanı olan Joseph Gallieni ona Selanik civarında müstahkem bir mevziye çekilmesini emretti, ancak Sarrail geri çekilmenin prestij açısından kötü olacağını ve iletişim hattı boyunca ve Selanik'te Yunan birliklerinin direnişiyle karşılaşacağını söyledi. Sarrail, yeni Fransız hükûmetinin kuvvetlerini üç tümenden dört kolorduya çıkarmayı kabul edeceğini umarak Tcherna'daki mevzilerini bir hafta boyunca tuttu ve Gallieni'den ters bir yanıt aldıktan sonra hükûmet üyelerine yazdı ve 17 Kasım'da ziyaret eden Kitchener'a başvurdu.^[29] 20 Kasım'da Sarrail, geri çekilme emri veren yerel bir komutanı görevden aldı, ancak 21 Kasım'da Gallieni tarafından (kendisini "kararsız ve göreve uygun olmadığını" düşünen, ancak ne zaman geri çekileceğine karar verme özgürlüğü tanıyan) Fransız hükûmetinin kendisine takviye yapmayacağı konusunda bilgilendirildi, bu da ona geri çekilmekten başka seçenek bırakmadı ve 23 Kasım'da geri çekilme emrini verdi. 12 Aralık'a gelindiğinde Sarrail'in kuvvetleri Selanik'in 20 km çevresini kontrol altında tutuyordu. Sarrail şehirdeki Yunan topçusunu teslim olmaya zorladı.^[30][31]

Aralık ayına gelindiğinde Sarrail'in kuvvetleri 150.000 kişiye ulaşmıştı. Kitchener, Birleşik Krallık Dışişleri Bakanı Edward Grey, Fransa Başbakanı Briand, Fransa Savaş Bakanı Gallieni ve Fransa Başkomutanı ve Selanik üzerinde de yetki sahibi olan Joffre 9 ve 11 Aralık'ta Paris'te bir araya gelerek Selanik'in elde tutulması konusunda anlaştılar. Joffre, Selanik'ten gelecek on kolordudan oluşan bir taarruzla birlikte Isonzo Cephesi ve Galiçya'dan gelecek İtalyan ve Rus taarruzlarının birleştirilerek Budapeşte'nin alınması yönündeki pratik olmayan Rus önerisine sıcak bakmıştı. Joffre ayrıca 150.000 askerin köprübaşını tutmak için yeterli olacağını savundu, ancak Castelnau'yu bir bilgi toplama görevine gönderdi. Castelnau Noel günü Joffre, Briand, Gallieni ve Poincare'ye rapor vererek, Sarrail'i Üçüncü Ordudan alınmasına neden olan aynı sorunlar ve Selanik'te kalıp Krivolak'taki cepheyi sadece bir kez ziyaret ederek yaptığı "ciddi hatalar" nedeniyle eleştirdi. Joffre, Sarrail'in iki tümen daha gönderme talebini reddetti, ancak Sarrail'in kulis yapmasının ardından Gallieni onu bir tümen daha göndermeye yönlendirdi.^[32]

1916[değiştir | kaynağı değiştir]

İlkbahar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sırp Ordusu Aralık ve Ocak aylarında İngiliz ve Fransız savaş gemilerinin eşlik ettiği Fransız ve İtalyan nakliye gemileri tarafından Arnavutluk'tan tahliye edildi. Bazıları Bizerte'ye, ama çoğu 11 Ocak'ta Yunan hükûmetinin öfkesine rağmen bir chasseurs alpins taburu tarafından işgal edilen Korfu'ya tahliye edildi. Korfu'daki Sırplar daha sonra Fransız General Piarron de Mondesir komutasında her biri 20.000 kişiden oluşan altı tümen halinde örgütlendi.^[30]

Ocak 1916'da Sarrail'e Makedonya Cephesi'ndeki tüm İtilaf birliklerinin komutası verildi.^[33] İngilizlerin onayı olmadan Selanik'te hiçbir harekât yapılmayacağı konusunda anlaşmaya varılmıştı. İngiliz Genelkurmay Başkanı Robertson, Fransızların İngilizlerin takviye etmesini istediği Selanik'teki İtilaf varlığının sadece Sarrail'e görev bulmak için devam ettirildiğinden şüpheleniyordu ki bu tam olarak doğru değildi - Joffre Romanya'yı müttefiklerin yanında savaşa sokmayı umuyordu. 4 Mart 1916'da, Almanların Verdun'a saldırmasından iki gün sonra, Joffre -Robertson'u kızdıracak şekilde- Sarrail'e İttifak Güçleri birliklerini sıkıştırmak için bir taarruz "çalışması" emrini verdi. Sarrail 21 tümene ihtiyacı olduğunu ve Sırplar gelmeden önce büyük bir şey yapamayacağını söyledi.^[34] Mart ayında kralcı Yunan birliklerine Avusturya-Macaristan ve Bulgar kuvvetlerine karşı çıkmamaları emredildi.^[35]

Joffre 10 Mart'ta Sarrail'e Selanik'teki varlığının İttifak Güçleri kuvvetlerini bağlamak için bir blöf olduğunu, aynı zamanda Yunanistan ve Romanya'yı İtilaf tarafına çekmeyi amaçladığını, ancak aynı zamanda büyük bir taarruz için "gerçek hazırlıklar" yapması gerektiğini yazdı. İtilaf Devletleri'nin 12 Mart'taki konferansında Rusya ve Sırbistan Selanik'ten büyük bir taarruz için bastırdı ama bu İngiliz-Fransız onayını almadı. Joffre, Sarrail'e bir "gösteri" için izin verdi (20 Nisan), ancak beş gün sonra Robertson'a büyük bir taarruz öneren bir mektup yazdı. Bu da İngilizlerin onayını almadı.^[36]

13 Nisan 1916'da Selanik'teyken İngiliz 85. Tugayı, General Sarrail'e Aziz Michael ve Aziz George Büyük Haçı'nın takıldığı bir tören geçidi yaptı. Bu törenin yeri belirtilmemiştir.^[37]

Yaz[değiştir | kaynağı değiştir]

1916'nın başlarında Sarrail, Vardar'dan Strymon Körfezi'ne kadar daha geniş bir çevre oluşturmak için kuvvetlerini Selanik'ten 70 km yukarı çıkardı. Mayıs 1916'da hattını batıya Florina'ya kadar uzattı. Yeniden donatılan Sırp tümenleri, Yunan hükûmetinin öfkesine rağmen, Argostoli'de üslenmiş olan bir Fransız deniz filosunun refakatinde Selanik'e nakledildi. Mayıs ayında 122.000 Sırp geldi. Mayıs ayında Yunan kuvvetleri Struma'daki Rupel kalesini savaşmadan teslim etti ve Haziran başında Sarrail, bir Yunan sınır kalesinin komutanı ile Bulgarlar arasındaki işbirliği iddiasını bahane ederek Selanik'te bir kuşatma durumu ve birliklerinin işgal ettiği bölgede İtilaf Devletleri'nin yargı yetkisini ilan etti. Fransızlar demiryolu, posta ve telgraf hizmetlerinin kontrolünü ele geçirirken, Sarrail Atina'yı tehdit etmek üzere bir donanma filosu gönderdi. Fransa Başbakanı Aristide Briand bunu destekledi, ancak özellikle yerel Fransız girişimcilik faaliyetleri ve Fransız okullarının açılması İngilizlerin şüphelerini daha da arttırdı. İtilaf Devletleri'nin siyasi baskısı altında Kral Konstantin 22 Haziran'da Başbakan Skouloudis'i görevden aldı, ancak Selanik'teki Yunan birliklerini silahsızlandırmayı reddetti. Temmuz ortasına gelindiğinde Sırp tümenleri Sarrail'in cephesinin solunda, hükûmeti hala ılımlı olan İngilizler ise sağında yerlerini almışlardı. 23 Temmuz'da Sarrail, Selanik'teki tüm İtilaf kuvvetlerinin komutasını üstlendi, ancak kendi hükûmetlerine başvurma haklarını saklı tuttular. Temmuz sonunda bir Rus tugayı geldi. Ağustos başında Selanik'te 382.728 İtilaf askeri vardı ve Ağustos'un ikinci haftasında bir İtalyan tümeninin gelmesiyle toplam asker sayısı 400.000'e ulaştı. Sıtmanın etkileri ve ulaşım bağlantılarını inşa etmek ve korumak için birlikleri ayırma ihtiyacı göz önüne alındığında, yedekleri yoktu. İngiliz kuvvetleri topçudan yoksundu, ancak kendisine 40 Fransız uçağı ve hastane gemisi olarak kullanması için bazı Fransız yolcu gemileri verilmişti.^[38][39][40]

Joffre ve Robertson bir yandan saldırıları teşvik ederken bir yandan da Batı Cephesi'ne odaklanmayı sürdürmek istiyorlardı. Haziran ve Temmuz aylarında Joffre (Sarrail'i Fransa'dan uzak tutmak istiyordu) bir kez daha Selanik'te büyük bir taarruz için İngiliz onayı isteme maskaralığını sürdürdü ve İngilizler onun sadece laf olsun diye hareket ettiğinden şüphelendi. İtalyanlar sürtüşme kaynağı olurken, Yunan hükûmeti ikmali engellemeye çalıştı ve Yunan Ordusu yedekleri sabotaj gerçekleştirdi.^[35][36] Romanya'nın savaşa girmesinin bir parçası olarak, Sarrail'e nihayet büyük bir taarruz emri verildi. Haziran ayında İngiliz Savaş Bakanı olan Lloyd George, Selanik'teki İngiliz birliklerini böyle bir taarruz için görevlendirmeyi kabul etti.^[41]

İngiliz General George Milne (Robertson'a 20 Temmuz'da yazdığı mektup) Sarrail'i "Büyük fikirleri ve bakış açısı olan, beyin gücü yüksek ama kibirli, heyecanlı, aceleci ve vicdansız bir yapıya sahip güçlü bir adam... Muhtemelen iyi bir stratejist ama büyük bir taktisyen değil... Zihinsel kalibresi personelinin çok çok üstünde" olarak değerlendiriyordu.^[42] Sarrail 1 Ağustos'ta Grenoble, Marsilya, Lyon ve Dijon'daki Fransız ticaret odalarıyla bağlantılı bir "Fransız İthalatı Ticaret Bürosu" kurdu ve 3 Ağustos'ta Briand'a "Ordularımız tarafından geri alınan yerlerde ürünlerimizi ve ticari markalarımızı derhal empoze ederek savaş sonrasına hazırlanmalıyız" diye yazdı. Sarrail, General Pettiti komutasındaki İtalyanlardan şüpheleniyor ve (yanlış bir şekilde) İtalya'nın da bölgede sömürgeci emelleri olduğuna inanıyordu.^[43]

İtilaf saldırısı 1 Ağustos'ta planlanmıştı, ancak 25 Temmuz'da Romanya erteleme talebinde bulundu. Sonunda 17 Ağustos'ta Sarrail'in 20 Ağustos'ta, Rumenlerin ise 28 Ağustos'ta saldırması kararlaştırıldı. Joffre'nin üç kişilik kısa listesinden Sarrail tarafından seçilen Victor Cordonnier, Fransız birliğine komuta etmek üzere 11 Ağustos'ta Selanik'e vardı.^[30][39][44] Ancak Bulgarlar, Vosges'ten Vardar Nehri'ne getirilen iki Alman tümeniyle takviye edilmiş olarak 17 Ağustos'ta ilk saldırıyı yaptılar.^[45] Bulgarların morali bozulurken, Champagne, Polonya ve Vosges'den başka Alman taburları ve Verdun'dan bazı ağır silahlar getirildi. Bulgarlar Sarrail'in sağına ve soluna karşı büyük bir taarruz başlattılar ve başlangıçta ikincisinde başarılı oldular. Sarrail'in kuvvetleri 28 Ağustos'a kadar saldırıyı güçlükle durdurdu ve Sarrail, Almanlara Vardar'da saldırmaktan kaçınmak için planlarını yeniden düzenledi.^[46][47][48]

Sonbahar[değiştir | kaynağı değiştir]

27 Ağustos 1916'da Balkan Savaşları'nın yerel kahramanlarından Albay Zymbrakakis, Sarrail'in açık desteğiyle Selanik'te bir "Kamu Güvenliği Komitesi" kurdu ve Mayıs ayında mevzilerini teslim eden kraliyetçi subaylardan daha sert bir şekilde Bulgarlarla savaşacak bir "Ulusal Ordu" kurma sözü verdi. Bazı Kraliyetçi Yunan kuvvetleri firar ederken, diğerleri Venizelist Yunanlar tarafından taraf değiştirmeye zorlandı.^[48][49] Eylül ayında bir İtilaf deniz gücü Pire açıklarına ulaştı, ancak Kral Konstantin en önemli şartları reddetti. 10 Eylül'de bir İtilaf karşı saldırısı başladı. 12 Eylül'de Fransız topçusunun desteğindeki Sırp birlikleri Kaymakçalan Dağı'na saldırdı ve iki hafta süren çatışmalar sonucunda burayı ele geçirip ellerinde tuttular. İki Fransız tümeni ve bir Rus tugayı Kenail'e doğru, İngilizler de Struma Vadisi'nden yukarıya doğru saldırdı ve her noktada Alman gözetiminde kazılmış siperlerle karşılaştılar. 17 Eylül'de Zouaves ve Fransız Yabancı Lejyonu Florina'yı işgal etti.^[33][48][50]

Fransızların yardımıyla Venizelos 27 Eylül'de Atina'dan kaçtı. Girit'te destek topladıktan sonra 9 Ekim'de Selanik'e ulaştı ve burada Sarrail onu rıhtımda karşıladı. Venizelos bir Geçici Milli Savunma Hükûmeti kurdu. Sarrail ve Briand'a şüpheyle yaklaşıyor ve İngilizlerle daha yakın ilişkiler kurmak yerine onları uzak tutmaya çalışıyordu.^[51] Ekim 1916'da Fransız birliklerinin komutasını Cordonnier'nin yerine Leblois üstlendi.^[52] Kasım ayı ortalarında Venizelist Yunan Ulusal Ordusu 23.000 kişilik bir güce ulaşmıştı.^[51] 19 Kasım'da Sarrail'in kuvvetleri Manastır'ı ele geçirerek Sarrail'in 26 ay önceki Marne'den bu yana ilk Fransız zaferini kazanmasını sağladı.^[33][48][53]

1 Aralık'ta 3000 Fransız askeri ve İngiliz deniz piyadesi, on dağ topçu bataryasını kurtarmak üzere Atina'ya çıkarıldı, ancak Yunan birlikleri ve düşman kalabalıklar karşısında 54'ü ölüm olmak üzere 212 kayıp verdikten sonra donanmanın top ateşi altında geri çekildiler. Kral Konstantin, İtilafların iletişim hatlarına saldırı politikasını sürdürmek için iktidarda kaldı.^[48][54] 10 Aralık'ta Görice'deki Fransız garnizonunun komutanı Henry Descoin, Sarrail'in onayıyla Koritza'da Görice Özerk Arnavut Cumhuriyeti'ni ilan ederek Epirus üzerinde kontrol sağladı ve Themistokli Gërmenji'yi vali olarak atadı. Fransız birlikleri burada ve Güney Arnavutluk'ta yerel komitacı haydutları bastırmak için faaliyet gösteriyorlardı.^{[48][54][55][56]}

Bükreş'in düşmesi (6 Aralık) sadece Bulgaristan'a yönelik bir Rus-Rumen saldırısını bertaraf etmekle kalmadı, aynı zamanda Selanik'e yönelik bir İttifak Güçleri saldırısını da mümkün kıldı. Joffre'nin son resmî görevlerinden biri (11 Aralık), Sarrail'e taarruzunu durdurmasını ve gelecekte başka taarruzların başlatılabileceği güçlü bir savunma pozisyonu oluşturmasını emretmekti. Savaş Bakanı General Roques, İngiltere, İtalya ve Rusya'nın Sarrail'in görevden alınması için baskı yapmasının ardından Selanik'e bir inceleme gezisine gitmişti. Başbakan Briand ve Joffre'yi şaşırtan bir şekilde Rocques, Sarrail'in kuvvetlerinin Bulgaristan'a yapılacak bir saldırı için otuz tümene çıkarılmasını tavsiye ederek geri döndü. Rocques, Sarrail'i özellikle övmüyor, ancak Sarrail'in artık Joffre'ye rapor vermemesini tavsiye ediyordu. Somme Harekâtı'nın hayal kırıklığı yaratan sonuçlarının ve Romanya'nın düşüşünün ardından gelen Rocques'un raporu Briand ve Joffre'nin itibarını daha da sarsmış ve Parlamento milletvekillerinin kapalı oturum taleplerine katkıda bulunmuştu. 27 Kasım'da Bakanlar Kurulu, Sarrail'i Joffre'nin emrine veren 2 Aralık 1915 tarihli kararnamenin iptalini görüşmek üzere toplandı ve böylece Joffre'nin istifasına yol açan siyasi manevralar başlamış oldu.^[57]

Makedonya Cephesi'ndeki İtilaf taarruzunun başarısızlığı, ironik bir şekilde slogan atan Rumen birlikleri tarafından acı bir şekilde içerlendi: "O Sarrail, Sarrail, Sarrail,/ Noi ne batem și tu stai!" (Ah Sarrail, Sarrail, Sarrail,/ Biz savaşıyoruz ve sen hareketsiz duruyorsun!). Bununla birlikte Sarrail'in saldırısıyla bağlantılı olarak Romanya da 23 Temmuz'da Chantilly'de yapılan bir askeri kongrede kararlaştırıldığı üzere Bulgaristan'a göndermesi gereken 150.000 askeri göndermeyerek başarısızlığa kısmen katkıda bulundu.^[58]

İngilizler hâlâ Yunan gruplar arasında bir uzlaşma umuyor ve monarşist bir Yunanistan'ın bir cumhuriyetten daha az Fransız etkisi altında kalacağını umuyordu. Ancak 21 Aralık'ta Londra ve Paris, Selanik'teki Geçici Hükûmeti tanıdı.^[48][54] Yılsonuna gelindiğinde Romanya'nın büyük bölümü istila edilmiş ve İtilafların Avusturya-Macaristan'ın yakın zamanda çökeceğine dair umutları suya düşmüştü. Almanlar Selanik'ten bir "toplama kampı" olarak söz ediyorlardı ve Sarrail, François Achille Bazaine'in 1870'te Metz'de kuşatılmasıyla kıyaslanmasına karşı son derece hassastı. 1916 Noeli'nde Selanik'teki İngiliz, Fransız ve İtalyan birliklerinin ailelerine üzerinde Sarrail'in bir portresinin bulunduğu Fransızca Noel kartları gönderildi.^[48][54]

1917[değiştir | kaynağı değiştir]

3 Ocak 1917'de Sarrail ve Milne birbirlerinden bağımsız olarak Roma Konferansı'na geldiler. Hankey, Sarrail'in "oldukça istisnai bir çekiciliğe sahip bir adam" olduğunu düşünüyordu. Artık İngiltere başbakanı olan ve Somme Muharebesi'nin tekrarlanmasını önlemek isteyen Lloyd George, Sarrail'i "olağanüstü, büyüleyici bir karakter, yakışıklı, atılgan, ateş dolu" olarak değerlendirdi, ancak ABD kamuoyundaki etkisinden korktuğu için Sarrail'in Atina'daki kralcıları ezmesi için kendisine iki hafta süre verilmesi önerisini reddetti. Sarrail'in "Doğu İtilaf Ordusu Başkomutanı" olduğu teyit edilirken, ulusal birlik komutanlarının kendi hükûmetlerine başvurma hakkı tanındı.^[59]

Ocak 1917'de Sarrail'in Selanik'teki kuvvetleri arasında İngiliz tümenleri, sekiz Fransız tümeni (bazıları cephe savaşında kullanılan on beş Senegal taburu dahil), altı Sırp tümeni, iki Rus tugayı ve bir İtalyan tümeni vardı.^[35] Sarrail'e Aralık ayında iki sömürge tümeni ve Ocak ayında da iki tümen daha gönderildi. Hava korkunçtu - yağmur ve ardından Şubat sonunda Büyük Vardar Kar Fırtınası. Sarrail'e 9 Mart'a kadar saldırı izni verilmedi.^[60][61] St-Jean-de-Maurienne (19-20 Nisan'daki İngiliz-Fransız-İtalyan görüşmeleri) sırasında Sarrail üç ay önce söz verdiği saldırıyı hâlâ başlatmamıştı ve Lloyd George ona karşı sabrını yitirmiş ve Selanik'teki İngiliz birliğinin Filistin'de daha iyi kullanılabileceği konusunda Robertson'la isteksizce anlaşmaya varmıştı.^[62]

Sarrail, 22 Nisan ve 23 Mayıs 1917 tarihleri arasında, Nivelle'in Aisne'deki taarruzuyla aynı zamana denk gelecek şekilde genel bir taarruz başlattı. İngilizlerin Doyran Gölü çevresindeki saldırısı 5.000 ölü ve ağır yaralıya mal oldu ki bu rakam tüm Selanik Seferi boyunca verilen İngiliz kayıplarının dörtte birine tekabül ediyordu. Struma Vadisi'ndeki bir başka İngiliz saldırısı daha başarılı olurken, hattın merkezinde Paul François Grossetti komutasındaki Fransızların 9 Mayıs'ta Manastır'dan başlattığı taarruz hastalık ve lojistik yetersizlikler nedeniyle başarısız oldu (yiyecek ararken yakalananlara ağır cezalar verildi). Sarrail'in "Doğu'daki Bahar Taarruzu" çok az kazanç için 14.000 kayıp verdirmişti.^[63][64]

Moraller kötü bir şekilde bozulmuş ve farklı Müttefik uluslararasında sürtüşmeler baş göstermişti; askerler bir yıl, Çanakkale'de bulunmuş askerler ise neredeyse iki yıl boyunca hiç ev izni kullanmamışlardı. Fransa'daki eşzamanlı isyanların aksine, bu cephedeki isyanlar Fransız astsubaylar tarafından yönetilmiştir. Bazı elebaşları hapis ve zorunlu çalışma cezasına çarptırılsa da idamlar olmadı ve izinler imtiyaz olarak verildi. Mayıs ayında İtilaf hükûmetleri Fransız Yüksek Komiseri Charles Jonnart'a Kral Konstantin'i görevden alma yetkisi verdi. 11 Haziran'da 13.000 askerin eşlik ettiği daha güçlü bir İtilaf deniz kuvveti Kral Konstantin'i oğlu lehine tahttan çekilmeye zorlarken, Sarrail Selanik'e bir tümen gönderdi. Venizelos yeniden başbakan oldu ve Haziran sonunda İttifak Güçleri'ne savaş ilan etti.^[64]

Sarrail 27 Ağustos ve 25 Ekim tarihleri arasında bu kez Arnavutluk'a bir saldırı daha başlattı. Eylül 1917'de küçük bir kuvvete Pogradaş'ı alma emri verdi ve bir hayduttan biraz daha fazlası olarak görülen eski Türk generali Esad Toptanî Paşa'yı "Geçici Arnavutluk Hükümeti Başkanı" olarak tanıdı. Böylece, Arnavutluk'u kendi nüfuz alanı olarak gören ve saldırının durdurulması için Paris'te lobi yapan İtalya'yı, Başbakanı Nikola Pašić'in şikayet etmek için Sarrail'in karargahına geldiği Sırbistan'ı ve Başbakanı Venizelos'un Sarrail'i Yüksek Savaş Konseyi'ne şikayet ettiği Yunanistan'ı kızdırmıştı. Eylül ayında Regnault, Grossetti'nin yerine Sarrail komutasındaki Fransız birliklerinin başına geçti ve daha sonra da yerine Paul Prosper Henrys geçti.^[64][65]

Görevden alınma[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransa 1917'deki siyasi ve askeri krizden kıl payı kurtulurken, Sarrail'in artık Almanlarla haince temaslarda bulunduğundan şüphelenilen sosyalist politikacılar Joseph Caillaux ve Louis Malvy ile olan ilişkisi kaderini belirledi.^[66]

Başbakan olduktan sonra Georges Clemenceau, Sarrail'i görevden almak için hızla harekete geçti. Savaş Komitesinin ilk toplantısında (6 Aralık) Selanik'i ana tartışma konusu haline getirdi ve "Sarrail orada kalamaz" dedi. Clemenceau ve Philippe Petain (Batı Cephesi'ndeki Fransız kuvvetlerinin Başkomutanı) Sarrail'in halefi olarak Louis Franchet d'Espèrey'i tercih etti, ancak Foch (Genelkurmay Başkanı) Adolphe Guillaumat'ın bu göreve getirilmesini savundu ve önce Petain, ardından da Başbakan ikna edildi. Clemenceau 10 Aralık'ta Sarrail'e görevden alındığını bildirdi.^[67]

Sarrail'in "büyük zorluklarla mücadele etmek zorunda kaldığı ve büyük hizmetler verdiği" 11 Aralık'ta yapılan bir basın açıklamasıyla duyuruldu.^[66] Görevden alınmasının herhangi bir siyasi sonucu olmadı ve savaşta daha fazla yer almadı.^[3]

Daha sonraki kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Sarrail anılarını yazmak üzere Montauban'daki evinde emekliliğe ayrıldı.^[66] Selanik operasyonlarını anlatan bu eser, I. Dünya Savaşı'nın bitiminden kısa bir süre sonra Mon Commandement en Orient adıyla yayımlandı.^[5]

Siyasi müttefikleri 1924'te iktidara döndüğünde yüksek komiser olarak Suriye'ye gönderildi. Fransız sağı bu atamayı eleştirdi.^[68] Sarrail serbest seçim sözü verdi ve siyasi partilerin kurulmasına izin verildiğini söyledi. Ancak bu vaatleri yerine getirmeye hiç niyeti yoktu ve bunun yerine Dürzi şeflerini ayartmaya, tutuklamaya ve sürgüne göndermeye çalıştı.^[68] Büyük Suriye İsyanı sırasında Şam'ın bombalanması emrini verdikten sonra 30 Ekim 1925'te geri çağrıldı.^[69][70] Şam'ın bombalanması uluslararası öfke ve kınamaya yol açtı.^[68]

Kasım 1914'te Légion d'honneur Büyük Subayı oldu ve Ocak 1916'da aynı Büyük Haç Nişanı ile ödüllendirildi. Eylül 1917'de kendisine Médaille militaire verildi.^[5] Sırbistan kendisine Kılıçlı Karađorđe'nin Yıldızı Nişanı ve Beyaz Kartal Nişanı verdi.^[71]

Mareşal Ferdinand Foch'tan birkaç gün sonra, 23 Mart 1929'da Paris'te öldü.^[1][69] Kanada Kayalıkları'ndaki iki dağ zirvesi onların onuruna adlandırılmıştır; Sarrail Dağı ve Foch Dağı yan yana durmaktadır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Cassar, George H. (2011). Lloyd George at War, 1916–18. Anthem Press, London. ISBN 978-0-857-28392-4. 
• Clayton, Anthony (2003). Paths of Glory. Cassell, London. ISBN 0-304-35949-1. 
• DiNardo, Richard L. (2015). Invasion: The Conquest of Serbia, 1915. Santa Barbara: Praeger. ISBN 9781440800924. 
• Doughty, Robert A. (2005). Pyrrhic Victory. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02726-8. 
• Greenhalgh, Elizabeth (2005). Victory Through Coalition. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-09629-4. 
• Haythornthwaite, Philip J. (1994). The World War One Sourcebook. Arms and Armour Press, London. ISBN 1-85409-102-6
• Herwig, Holger (2009). The Marne. Random House. ISBN 978-0-8129-7829-2. 
• Palmer, Alan (1998). Victory 1918. Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-84124-6. 
• Prete, Roy (2009). Strategy And Command, 1914. McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0-7735-3522-0. 
• Sumner, Ian (2012). They Shall Not Pass: The French Army on the Western Front 1914–1918. Pen & Sword. ISBN 978-1-848-84209-0. 
• Tuchman, Barbara (1962). August 1914. Constable & Co. ISBN 978-0-333-30516-4. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Maurice Sarrail ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Firstworldwar.com'da Maurice Sarrail 14 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Newspaper clippings about Maurice Sarrail in the 20th Century Press Archives of the ZBW (İngilizce)