Türk-Libyalılar^[6] olarak da bilinen Libya Türkleri, (Arapça: أتراك ليبيا‎; İtalyanca: Turco-libici) Libya'da yaşayan etnik Türklerdir. Vatandaşların etnik kökenlerinin beyan ettirildiği son nüfus sayımına göre, Türkler, Araplar ve Berberilerden sonra ülkenin üçüncü büyük etnik grubunu teşkil etmiştir.^[7] Türk topluluğu çoğunlukla Mısrata, Trablus, Zaviye, Bingazi ve Derne'de yaşamaktadır.

Libya'daki Osmanlı yönetimi sırasında (1551–1912), Türk yerleşimciler, ağırlıklı olarak Anadolu'dan olmak üzere, Girit Adası gibi imparatorluğun diğer yerlerinden de bölgeye göç etmeye başlamıştı. Pek çok Türk, yerlilerle evlenmiş ve bu evliliklerden olma erkek çocukları, haiz oldukları karma miras nedeniyle Kuloğlu olarak adlandırılmıştı.^[8][9] Ancak, topluluğun "Türklüğünü" korumak adına genelde yabancılarla evlilikler önerilmemişti. Nitekim, "Türkler" ve "Kuloğlu" terimleri geleneksel olarak tamamen Türk soyundan gelenlerden kısmen Türk soyundan gelenleri ayırt etmek için kullanılmıştır.^[10][11][12] Türk topluluğu, geleneksel olarak Libya'nın siyasi yaşamına egemen olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılmasından sonra Türkler, başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere, yeni kurulan modern devletlerden ve ayrıca Kıbrıs ve Mısır gibi önemli Türk yerleşimlerine sahip olan diğer bölgelerden de Libya'ya göç etmeye devam etmiştir.

2011'de Libya İç Savaşı patlak verdiğinde, Mısrata “direnişin kalesi” olmuş ve Türk-Libyalılar savaşta belirgin bir şekilde yer almıştır.^[13] 2014'te eski bir Kaddafi subayı New York Times'a, iç savaşın artık Arap aşiretler (örneğin Zintanlılar) ile Türk soyundan gelenlere (örneğin Mısratalılar), Berberilere ve Çerkezlere karşı bir "etnik mücadeleye" dönüştüğü şeklinde açıklamalarda bulunmuştur.^[14]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı Libyası[değiştir | kaynağı değiştir]

1551 yılında Osmanlı İmparatorluğu Libya'yı fethettiğinde, Türkler, tüccarlar ve aileleri de dâhil olmak üzere çoğunlukla Anadolu'dan bölgeye göç etmeye başladılar. Buna ek olarak, birçok Türk askeri Arap veya Berberi kadınlarla evlendi. Bu askerlerin çocuklarına ise "Kuloğlu" adı verildi.^[15]

Bugün hâlâ etnik kökenlerini Türk olarak gören veya Osmanlı yönetimi sırasında bölgeye yerleşen Türk askerlerinin soyundan geldiklerini kabul eden Libyalılar bulunmaktadır.^[16] Gerçekten de, Libya'daki birçok ailenin, soyadlarına bakarak kökenleri izlenebilir. Aileler yaygın bir şekilde, ataları Türkiye'nin neresinden göç ettiyse oranın adını taşıyan soyadlarına sahiptir; örneğin Tokatlı, Eskişehirli, Muğlalı ve İzmirli çok yaygın soyadlarıdır.^[17][18]

İtalyan Libyası[değiştir | kaynağı değiştir]

1911 yılında Libya, İtalyanlara kaybedildikten sonra Türklerin çoğu bölgede kalmaya devam etti. 1936'da İtalyan sömürgecileri tarafından yapılan nüfus sayımına göre, Türk toplumu Libya nüfusunun% 5'ini oluşturmaktaydı^[7] ve bunların 30.000'i Trablusgarp kıyılarında yaşamaktaydı.^[15]

1936 nüfus sayımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk azınlığına etnik kökenlerinin beyan ettirildiği son nüfus sayımından elde edilen veriler aşağıda sunulmaktadır:

Günümüzde Libya Devleti'ne yönelik göç hareketleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlangıçta, modern Türk işçi göçü geleneksel olarak ikili anlaşmalar kapsamında Avrupa ülkelerine yönelik olmuştur; ancak Libya ve Suudi Arabistan gibi petrol zengini ülkelerde de önemli bir göç dalgası meydana gelmiştir.^[20][21][22]

Ocak 1975'te Abd al-Salam Jallud'un Türkiye'yi ziyareti esnasında, ülkenin petrol zengini ekonomisini genişletmek için Libya'ya 10.000 vasıflı Türk işçisinin gönderilmesini içeren bir “atılım işbirliği anlaşması” imzalanmıştır. Bu anlaşma aynı zamanda Libya'nın Türkiye'ye “tercihli oranlarda” ham petrol sağlama ve bir Türk-Libya Bankası kurma taahhüdünü de içermekteydi. 1975 Ağustos’undan önce Libya, “yılda 100.000 kadar Türk işçiyi absorbe etme” arzusunu açıklamıştır.

1978–81'de Libya'da faaliyet gösteren Türk inşaat şirketlerinin sayısı 2'den 60'a ve 1984'e kadar 150'ye çıkmasıyla birlikte Libya-Türkiye ekonomik ilişkileri önemli ölçüde ilerledi.^[23] Ayrıca, 1984 yılında Libya'daki Türk "misafir işçi" sayısı 120.000'e yükselmiştir.

Demografik[değiştir | kaynağı değiştir]

Libya'nın kuzeybatısında çok sayıda Türk topluluğu bulunmaktadır. Söz gelimi, birçok Türk 19. yüzyılda II . Abdülhamid döneminde Mısrata'ya yerleşmiştir.^[17][18]

1971 yılında sadece kökleri Girit adasına dayanan Türklerin nüfusu 100.000'dir. 2014 yılında Libya Vakıflar ve Diyanet İşleri Bakanı olarak görev yapan Ali Hammuda, Türk azınlığın Libya'nın toplam nüfusunun %15'ini oluşturduğunu iddia etmiştir.^[24] 2019 yılındaki daha yakın tarihli tahminlere göre, Libya'daki toplam Türk nüfusunun 1,4 milyon civarında olduğu,^[2] ya da ülke nüfusunun % 25'inden daha fazlasının Türk kökenli olduğu ortaya koyulmaktadır.

Mısrata kenti "Libya'daki Türk kökenli toplumun ana merkezi" olarak kabul edilmektedir;^[25] Türkler toplamda Misrata'nın 400.000 nüfusunun yaklaşık üçte ikisini (yaklaşık 270.000) oluşturmaktadır.^[26][27] Ayrıca Trablus'ta da büyüyen bir Türk nüfusu bulunmaktadır.^[28] Ubari kasabasında bulunan Hay al-Atrak'ın Türk mahallesi gibi ülkenin daha uzak bölgelerinde de Türk toplulukları teşkil edilmiştir.^[29]

Diaspora[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de hâlâ “Libya Türkleri” olarak adlandırılan önemli bir Libya-Türk toplumu bulunmaktadır.^[2]

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı Türkleri, Libya'nın Osmanlı yönetiminde olduğu dönemde kendileriyle birlikte İslam'ın Hanefi ekolünü de getirmişlerdir. Hanefilik, bugün Türk kökenli aileleri arasında hâlâ yaygındır. Osmanlı-Türk camilerinden birkaçı aşağıda sunulmaktadır:

• 
  Gurgi Camii
• 
  Darghut Camii
• 
  Ahmed Paşa Karamanlı Camii

Zulüm[değiştir | kaynağı değiştir]

Libya Türkleri Muammer Kaddafi rejimi sırasında zulme uğramıştır. Zira Panarapçılığı savunan Kaddafi Libya'da yaşayan azınlıkları Libya'nın Araplaşma süreci için bir tehdit olarak görüyordu. Türkler, birkaç azınlık grubuyla birlikte kültürel geleneklerini terk etmeye ve Arap gibi davranmaya zorlanıyordu.

Dernekler ve Örgütler[değiştir | kaynağı değiştir]

Libya'da[değiştir | kaynağı değiştir]

• 2011 yılında kurulan Türk-Libya İşbirliği^[17][18]
• 2015 yılında kurulan Libya Köroğlu Derneği

Türkiye'de[değiştir | kaynağı değiştir]

• 2011 yılında kurulan Libya Kökleri ile Türkler Birliği ^[2]

Popüler kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mansour Bushnaf'ın ilk romanı olan Chewing Gum'da (2008), ana karakter Muhtar'ın annesi olan Rahma, Türk-Libyalı bir aileden geliyor. Bu kitap Muammer Kaddafi rejimi sırasında yasaklanmıştır.

Önemli insanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fathi Bashagha (İçişleri Bakanı) ^[2]
• Ahmed Karamanlı [Karamanlı hanedanının kurucusu (1711-1835)]
  • halefleri:
  • I.Ahmed (29 Temmuz 1711-4 Kasım 1745)
  • Mehmed Paşa (4 Kasım 1745 - 24 Temmuz 1754)
  • Ali I Paşa (24 Temmuz 1754 - 30 Temmuz 1793)
  • Ali Burghul Paşa Cezayrli (30 Temmuz 1793-20 Ocak 1795)
  • II. Ahmed (20 Ocak - 11 Haziran 1795)
  • Yusuf Karamanlı (11 Haziran 1795-20 Ağustos 1832)
  • Mehmed Karamanlı (1817, 1826 ve 1832)
  • Mehmed ibn Ali (1824 ve 1835)
  • Ali II Karamanlı (20 Ağustos 1832-26 Mayıs 1835)
• Ahmed Muaytik (2014 yılında kısa süreliğine Libya Başbakanı olarak görev yaptı)
• Shaha Rıza
• Muhammed Sakizli (Libyalı politikacı)
• Ali el-Sallabi (tarihçi ve İslamcı)
• Fayez al-Sarraj (Libya Başkanlık Konseyi Başkanı ve Ulusal Mutabakat Hükûmeti başbakanı)
• Mohamed Sowan, Adalet ve İnşa Partisi lideri
• Abdel Rahman al-Suwayhili (Parlamento üyesi ve Vatan Birliği'nin kurucusu)
• Ramazan el-Suwayhili (1918 yılında kısa süren Trablusgarp Cumhuriyeti'nin kurucu ortağı)
• Hassan Tatanaki (iş insanı) ^[30]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Eski Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Türk azınlıklar
  • Cezayir Türkleri

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

1. ^ الأزمة في ليبيا: هل يشعل إرسال قوات تركية إلى ليبيا فتيل حرب إقليمية؟, BBC Arabic, 2019, 10 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2019, على المنوال ذاته، يقول مشاري الذايدي في الشرق الأوسط اللندنية: "نحن إزاء عدوان تركي بنكهة عثمانية على ليبيا، وطمع بنفطها وغازها وناسها وبرها وبحرها، بل إن رجب طيب أردوغان عبّر صراحة عن هذا الجشع وشرعنه بالحديث مدعيا عن مليون ليبي من أصول تركية يستحقون دعمه والتدخل لنجدتهم". 
2. ^ ^{a b c d e} "Are Libyan Turks Ankara's Trojan horse?". Al-Monitor. 2019. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2019. 
3. ^ ^{a b} Scipione, Alessandro (2019), Libia, la mappa dei combattenti stranieri, Inside Over, 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2019, La Turchia peraltro può vantare in Livia una numerosa comunità dei “Koroglu” (i libici di discendenza turca) che conterrebbe ben 1,4 milioni di individui, concentrati soprattutto a Misurata, la “città-Stato” situata circa 180 chilometri a est di Tripoli: praticamente meno un libico su quattro in Libia ha origini turche. 
4. ^ Libia: Lna, turchi vogliono colpire il tessuto sociale e spostare le tribù, Agenzia Nova, 2019, 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2019, Almeno un libico su quattro in Libia ha origini turche... 
5. ^ Rippin, Andrew (2008). World Islam: Critical Concepts in Islamic Studies (İngilizce). Routledge. s. 77. ISBN 978-0415456531. 
6. ^ Tastekin, Fehim (2019). "Are Libyan Turks Ankara's Trojan horse?". Al-Monitor. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2019. 
7. ^ ^{a b} Pan 1949, 103.
8. ^ Stone, Martin (1997), The Agony of Algeria (İngilizce), C. Hurst & Co. Publishers, s. 29, ISBN 1-85065-177-9 .
9. ^ Milli Gazete. "Levanten Türkler". 23 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2012. 
10. ^ Miltoun, Francis (1985), The spell of Algeria and Tunisia (İngilizce), Darf Publishers, s. 129, ISBN 1850770603, Throughout North Africa, from Oran to Tunis, one encounters everywhere, in the town as in the country, the distinct traits which mark the seven races which make up the native population: the Moors, the Berbers, the Arabs, the Negreos, the Jews, the Turks and the Kouloughlis… descendants of Turks and Arab women. 
11. ^ Ahmida 2009, 23.
12. ^ Stone, Martin (1997), The Agony of Algeria (İngilizce), C. Hurst & Co. Publishers, s. 29, ISBN 1-85065-177-9 .
13. ^ Tastekin, Fehim (2019). "Are Libyan Turks Ankara's Trojan horse?". Al-Monitor. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2019. 
14. ^ Kirkpatrick, David D. (2014). "Strife in Libya Could Presage Long Civil War". New York Times. 3 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2019. 
15. ^ ^{a b} Dupree 1958.
16. ^ Malcolm & Losleben 2004.
17. ^ ^{a b c} "Osmanlı torunları Libya'da dernek kurdu". Bugun. 2015. 9 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2016. 
18. ^ ^{a b c} "Osmanlı torunları Libya'da dernek kurdu". Anadolu Agency. 2015. 3 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2016. 
19. ^ Pan 1949, 121.
20. ^ Sirageldin 2003, 236
21. ^ Papademetriou & Martin 1991, 123
22. ^ Ergener 2002, 76
23. ^ Ronen & Yanarocak 2013, 501
24. ^ "Libya'da Türk varlığı". Yeni Mesaj. 2014. 11 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2019. 
25. ^ "Al-Sarraj vola a Milano per incontrare Salvini, l'uomo forte d'Italia". Huffington Post. 2019. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2019. ... Misurata (centro principale della comunità di origine turca in Libia e città-chiave nella determinazione dei nuovi equilibri di potere nel Paese) 
26. ^ "PERCHÉ NESSUNO PARLA DELLA LIBIA?". Difesa Online. 2019. 6 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2019. Chi conosce appena la situazione demografica di quella parte di Libia sa che Misurata con i suoi 270.000 abitanti (su 400.000) di origine turca e tuttora turcofoni non perderà mai il sostegno di Ankara e non cesserà un attimo di resistere, con o senza Sarraj. 
27. ^ "Kuloğlu'nun ahvâlini sorana." Yeni Şafak. 2015. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2016. 
28. ^ "Kod adı Şakir". Aljazeera. 2014. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2016. 
29. ^ "REPORT ON THE HUMAN RIGHTS SITUATION IN LIBYA" (PDF). Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. 2015. s. 13. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Eylül 2019. 
30. ^ Arşivlenmiş kopya, 3 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Mart 2020 

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]