János Bolyai

János Bolyai
János Bolyai
	J. Bolyai'nin Ferenc Márkos tarafından yapılmış portresi (2012)
Doğum	15 Aralık 1802; Kolozsvár, Transilvanya (şimdiki Kaloşvar, Romanya)
Ölüm	27 Ocak 1860 (57 yaşında); Neumarkt am Mieresch, Avusturya İmparatorluğu (şimdiki Târgu Mureș, Romanya)
Defin yeri	Târgu Mureş Lutheran Mezarlığı
Milliyet	Macar
Eğitim	Theresian Military Academy
Tanınma nedeni	Öklid-dışı geometri
Kariyeri
Dalı	Matematik
Akademik danışmanları	Farkas Bolyai

János Bolyai (Macarca telaffuz: [ˈjaːnoʃ ˈboːjɒi]; 15 Aralık 1802 - 27 Ocak 1860) veya Johann Bolyai,^[2] hem Öklid geometrisini hem de hiperbolik geometriyi içeren bir geometri olan mutlak geometriyi geliştiren bir Macar matematikçiydi. Evrenin yapısına tekabül edebilecek tutarlı bir alternatif geometrinin keşfi, matematikçilerin fiziksel dünyayla olası herhangi bir bağlantıdan bağımsız olarak soyut kavramları incelemelerine yardımcı oldu.^[3]

İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Bolyai, Zsuzsanna Benkő ve tanınmış matematikçi Farkas Bolyai'nin oğlu olarak Macaristan'ın Kaloşvar kasabasında, Transilvanya Büyük Prensliği'nde (şimdiki Romanya'da Cluj-Napoca) doğdu.

13 yaşına geldiğinde, babasından talimat alarak kalkülüs ve diğer analitik mekaniğin biçimlerinde uzmanlaştı. 1818'den 1822'ye kadar Viyana'daki İmparatorluk ve Kraliyet Askeri Akademisi'nde (TherMilAk) okudu.

Kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bolyai, Öklid'in paralellik postülatına o kadar takıntılı hale geldi ki, yıllarca aynı konuyu takip eden babası, 1820'de ona şöyle yazdı:

“	Bu yaklaşımı paralelliklere götürmemelisiniz. Bu yolu sonuna kadar biliyorum. Hayatımdaki tüm ışığı ve neşeyi söndüren bu dipsiz geceyi geçtim. Yalvarırım paralellik bilimini rahat bırakın. . . Benim tecrübemden öğrenin.^[4]	„

Bununla birlikte, János arayışında ısrar etti ve sonunda varsayımın diğer geometri aksiyomlarından bağımsız olduğu ve olumsuzlaması üzerine farklı tutarlı geometrilerin inşa edilebileceği sonucuna vardı. 1823'te babasına şöyle yazdı:

“	O kadar harika şeyler keşfettim ki, hayretler içinde kaldım...hiç yoktan tuhaf, yeni bir evren yarattım.^[4]^[5]	„

1820 ve 1823 yılları arasında paralel doğrular üzerine mutlak geometri adını verdiği bir inceleme hazırlamıştı. Bolyai'nin çalışması 1832'de babası tarafından bir matematik ders kitabının eki olarak yayınlandı.

Carl Friedrich Gauss, Ek'i okurken bir arkadaşına şöyle yazdı:

“	Bu genç geometrici Bolyai'yi birinci dereceden bir dahi olarak görüyorum.^[6]	„

Bununla birlikte Gauss, Bolyai'ye şunları yazdı:

“	Bunu övmek, kendimi övmek anlamına gelir. Çünkü çalışmanın tüm içeriği... son otuz ya da otuz beş yıldır zihnimi meşgul eden kendi meditasyonlarımla neredeyse birebir örtüşüyor.^[4]^[5]^[6]	„

1848'de Bolyai, Nikolai İvanoviç Lobachevsky'nin 1829'da benzer bir eser yayınladığını öğrendi. Lobachevsky, çalışmalarını Bolyai'den birkaç yıl önce yayınlamış olsa da, yalnızca hiperbolik geometri içeriyordu. Bağımsız olarak çalışan Bolyai ve Lobachevsky, Öklid dışı geometrinin araştırılmasına öncülük ettiler.

Bolyai, geometrideki çalışmalarına ek olarak, sıralı gerçek sayı çiftleri olarak karmaşık sayılar için titiz bir geometrik kavram geliştirdi. Ek'in 24 sayfasından fazlasını yayınlamamasına rağmen, öldüğünde 20.000 sayfadan fazla matematiksel el yazması bıraktı. Bunlar artık Bolyai'nin öldüğü Marosvásárhely'deki (bugün Târgu Mureş) Teleki-Bolyai Kütüphanesinde bulunabilir.

Kişisel yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Janos, Almanca, Latince, Fransızca, İtalyanca, Romence gibi birkaç yabancı dil konuşan başarılı bir dilbilimci oldu.^[7] Keman öğrendi ve Viyana'da sahne aldı.

“	Garnizonundan on üç subay tarafından meydan okunduğu rivayet edilir ki, herkesten ne kadar farklı düşündüğü düşünüldüğünde bu pek olası değildir. Hepsiyle art arda savaştı -bu, her rakiple karşılaşması arasında bir süre boyunca kemanını çalmasına izin verilmesini tek koşulu haline getirdi. Tüm düşmanlarını silahsızlandırdı veya yaraladı. Onunki gibi bir mizacın askeri üstlerine hiç de uygun olmadığı kolayca hayal edilebilir. 1833'te emekli oldu.^[8]	„

Bolyai'nin hiçbir orijinal portresi günümüze ulaşmamıştır. Bazı ansiklopedilerde ve bir Macar posta pulunda gerçek olmayan bir resim bulunur.^[1]

Mirası[değiştir | kaynağı değiştir]

1959'da kurulan Cluj-Napoca'daki Babeş-Bolyai Üniversitesi, Ay'daki krater Bolyai^[9] ve Szeged Üniversitesi'ndeki János Bolyai Matematik Enstitüsü gibi onun adını taşır. Ayrıca, 1937'de keşfedilen bir küçük gezegen olan 1441 Bolyai adını ondan almıştır ve Karpat Havzası'ndaki birçokŞablon:Quantify ilk ve ortaokul onun adını taşır, örneğin; Budapeşte'de Bolyai János Műszaki Szakkozépiskola, Szombathely'de Bolyai János Gyakorló Általános Iskola és Gimnázium, Debrecen'de Bolyai János Általános Iskola, vb.^{[kaynak belirtilmeli]}), Budapeşte, Macaristan'da bir cadde ve Kolozsvár^[10] ve Temesvár'da (şimdi Cluj-Napoca ve Timişoara), Romanya'da başka iki cadde de onun adını almıştır. Macar matematikçilerin meslek topluluğu da onun adını taşıyor. Bolyai, benzersiz yeteneklerinin kahramanların Cehennemin Öklid olmayan geometrisinde gezinmesine izin verdiği 1969 bilimkurgu/fantezi hikâyesi "Operation Changeling"de küçük bir karakterdir.

Ayrıca her beş yılda bir Bolyai Ödülü adında bir matematik ödülü verilir.

Mezarı Romanya'nın Târgu Mureş kentindeki Lutheran Mezarlığı'ndadır.^[11]

Çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

"Appendix scientiam spatii absolute veram exhibens; a veritate aut falsitate axiomatis XI Euclidei, a priori haud unquam", appendix to Farkas Bolyai, Tentamen juventutem studiosam in elementa matheseos purae, elementaris ac sublimioris, methodo intuitiva, evidentiaque huic propria, introducendi (An Attempt to Introduce Studious Youths to the Elements of Pure Mathematics), 1832.
- İngilizce çeviri: The Science Absolute of Space: Independent of the Truth or Falsity of Euclid's Axiom XI (Which Can Never Be Decided A Priori) (PDF), Dr. George Bruce Halsted tarafından çevrildi (4. bas.), Austin: The Neomon, 1896, 2 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 29 Temmuz 2021 .

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c Dénes, Tamás (Ocak 2011). "Real Face of János Bolyai" (PDF). Notices of the American Mathematical Society. 58 (1): 41-51. 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Haziran 2011.
^ Tucker McElroy. A to Z of Mathematicians. 29 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021.
^ "János Bolyai". Encyclopædia Britannica. 5 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ ^a ^b ^c Ellenberg, Jordan (Mayıs 2014). How Not to Be Wrong. New York, NY: Penguin Group. s. 395. ISBN 978-0-14-312-753-6.
^ ^a ^b Tóth, László Fejes (1965). "1.3.4. Anmerkungen". Reguläre Figuren (Almanca) (1. bas.). B. G. Teubner Verlagsgesellschaft [de], Leipzig, East-Germany / Akadémiai Kiadó, Budapest, Hungary. ss. 97-98. ES-No. 19 83. Kenn-No. 375. Lizenz-No. 294. (2+316+6 pages, 12 anaglyph cards, 1 red-green glasses)
^ ^a ^b O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "János Bolyai", MacTutor Matematik Tarihi arşivi
^ Elemér, Kiss, Matematikai kincsek Bolyai János kéziratos hagyatékából (PDF), 3 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 29 Temmuz 2021
^ Hinton, Charles Howard (1912) [1904]. Dördüncü Boyut. Londra: G . Allen & Unwin Ltd. s. 46. Alıntılanan kaynaklar, s. 41. Bölüm V'in tamamı, "Dört Mekânın Tarihinde İkinci Bölüm [The Second Chapter in the History of Four Space]", s. 41–60, hayatı ve eseri hakkında erişilebilir, resimli bir giriş sağlar.
^ "NASA website". 23 Ekim 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Clujeni". 15 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "MCS". MacTutor Biography. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Martin Gardner (2001) Non-Euclidean Geometry, Chapter 4 of The Colossal Book of Mathematics, W. W. Norton & Company 0-393-02023-1
Marvin Greenberg (1994) Euclidean and Non-Euclidean Geometries: Development and History, 3rd edition, W. H. Freeman
Elemér Kiss (1999) Mathematical Gems from the Bolyai Chests. János Bolyai's discoveries in number theory and algebra as recently deciphered from his manuscripts. Translated by Anikó Csirmaz and Gábor Oláh. Akadémiai Kiadó, Budapest; TypoTeX, Budapest, 963-05-7563-9;
Tibor Weszely (2013) János Bolyai. Die ersten 200 Jahre, Birkhäuser, (translated from Hungarian by Manfred Stern), 978-3-0346-0046-0
A. Todea, F. Maria, M. Avram (2004) Oameni de știință mureșeni - Dicționar biobibliografic, CJ Mureș Biblioteca Județeană Mureș, tipografia Mediaprint SRL (Rumence)
Silva Oliva (2018) Janos Bolyai. Uno sguardo psicoanalitico su genio matematico e follia, ed Mimesis.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta János Bolyai ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "János Bolyai", MacTutor Matematik Tarihi arşivi
Mathematics Genealogy Project'te János Bolyai
"The Bolyai Memorial Museum". 30 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[amsNotices-1] Dénes, Tamás (Ocak 2011). "Real Face of János Bolyai" (PDF). Notices of the American Mathematical Society. 58 (1): 41-51. 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Haziran 2011.

[2] Tucker McElroy. A to Z of Mathematicians. 29 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021.

[3] "János Bolyai". Encyclopædia Britannica. 5 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[Ellenberg-4] Ellenberg, Jordan (Mayıs 2014). How Not to Be Wrong. New York, NY: Penguin Group. s. 395. ISBN 978-0-14-312-753-6.

[Tóth_1965-5] Tóth, László Fejes (1965). "1.3.4. Anmerkungen". Reguläre Figuren (Almanca) (1. bas.). B. G. Teubner Verlagsgesellschaft [de], Leipzig, East-Germany / Akadémiai Kiadó, Budapest, Hungary. ss. 97-98. ES-No. 19 83. Kenn-No. 375. Lizenz-No. 294. (2+316+6 pages, 12 anaglyph cards, 1 red-green glasses)

[St_Andrews-6] O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "János Bolyai", MacTutor Matematik Tarihi arşivi

[7] Elemér, Kiss, Matematikai kincsek Bolyai János kéziratos hagyatékából (PDF), 3 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 29 Temmuz 2021

[8] Hinton, Charles Howard (1912) [1904]. Dördüncü Boyut. Londra: G . Allen & Unwin Ltd. s. 46. Alıntılanan kaynaklar, s. 41. Bölüm V'in tamamı, "Dört Mekânın Tarihinde İkinci Bölüm [The Second Chapter in the History of Four Space]", s. 41–60, hayatı ve eseri hakkında erişilebilir, resimli bir giriş sağlar.

[nasa-9] "NASA website". 23 Ekim 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[10] "Clujeni". 15 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[11] "MCS". MacTutor Biography. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

János Bolyai nedir?, János Bolyai anlamı nedir?, János Bolyai ne demektir?