Bir homunculus (UK /hɒˈmʌŋkjʊləs/ hom-UNK-yuul-əs, US /hoʊˈ-/ hohm--, Latin: [hɔˈmʊŋkʊlʊs] ; "küçük insan"), orijinal olarak kilden yapılmış maketler veya küçük heykeller olarak tasvir edilen bir insan temsilidir. On altıncı yüzyıl simyasında ve on dokuzuncu yüzyıl kurgusunda popüler hale gelen bu kavram, tarihsel olarak minyatür, tamamen şekillendirilmiş bir insanın yaratılmasına atıfta bulunmuştur. Kavramın kökleri preformasyonizmin yanı sıra daha önceki folklor ve simya geleneklerine de dayanmaktadır.

Terim adını, beynin serebral korteksinin ne kadar alanının kendisine ayrıldığını temsil etmek için vücut parçalarının boyutu çarpıtılmış bir insan imgesi olan kortikal homunculustan almıştır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Simya[değiştir | kaynağı değiştir]

Homunculus ilk olarak Paracelsus'a (1493-1541) atfedilen simya yazılarında ismen geçmektedir. De natura rerum (1537) homunculus yaratma yöntemini şöyle özetler:

Bir erkeğin spermi, bir atın rahminde en yüksek çürüme derecesiyle kırk gün boyunca kapalı bir kabakgiller içinde kendi kendine çürütülür ya da en azından canlanacak, kendi kendine hareket edecek ve kolayca gözlemlenebilecek şekilde kıpırdayacak kadar uzun bir süre. Bu sürenin sonunda bir insana benzer ama şeffaftır, bedeni yoktur. Bundan sonra, insan kanının Arcanum'uyla akıllıca beslenirse ve kırk haftaya kadar beslenirse ve atın rahminin eşit sıcaklığında tutulursa, ondan canlı bir insan çocuğu büyür, tüm üyeleriyle bir kadından doğan başka bir çocuk gibi, ancak çok daha küçüktür.^{[1]:328–329}

Daha önceki simyacıların yazılarındaki benzer kavramlarla karşılaştırmalar yapılmıştır. Her ne kadar "homunculus" kelimesi hiç kullanılmamış olsa da, Carl Jung bu kavramın ilk olarak MS üçüncü yüzyılda yazılmış olan Zosimos'un Vizyonları'nda ortaya çıktığına inanmıştır. Vizyonlarda Zosimos, "kendisinin tam tersine, sakatlanmış bir antroparion'a" dönüşen bir rahiple karşılaşır^[2] Yunanca "antroparion" kelimesi, "kişi" kelimesinin küçültülmüş hali olan "homunculus "a benzer. Zosimos daha sonra rüyasında başka antroparia'larla karşılaşır ancak yapay yaşamın yaratılmasından söz edilmez. Jung yorumunda homunculus'u Felsefe Taşı'yla, "içsel kişi "yi de İsa'yla eş tutar.^[2]

İslam simyasında, Cabir bin Hayyan'ın yazılarında da sıklıkla görülen takvin (Arapça: تكوين) Müslüman simyacıların elde etmek istediği ana amaçtır. Simya bağlamında takvin, minerallerden peygamberlere kadar olan varlık zincirinin tüm halkalarını kapsayan ve demiurgosun işlevini taklit eden yapay bir yaşam yaratımını ifade eder. Cabiri'nin Kitab al-Tajmi'sinde bulunan hayvan yaşamı yaratmaya yönelik bir dizi talimat, hayvan şeklinde bir kap bulmayı ve hayvanın vücut sıvılarını içinde birleştirmeyi, ardından kabı bir gök küre modelinin ortasına yerleştirmeyi ve üzerine ısı uygulamayı içerir. Bazı simyacılar bu yöntemlerin Hindistan veya Güneydoğu Asya'da bir yerde ortaya çıktığına inanmışlardır.^[3]

Homunculus Paracelsus'un zamanından sonra da simya yazılarında yer almaya devam etmiştir. Örneğin Chymical Wedding of Christian Rosenkreutz (Christian Rosenkreutz'un Kimyevi Düğünü) (1616), Homunculi ikilisi olarak tanımlanan bir erkek ve dişi formunun yaratılmasıyla son bulur. Alegorik metin okuyucuya simyanın nihai amacının yapay olarak altın üretmek anlamına gelen chrysopoeia olmadığını, bunun yerine yapay bir insan üretimi olduğunu öne sürer. Burada homunculi'lerin yaratılması sembolik olarak ruhani yenilenmeyi ve Hristiyan soteriolojisini temsil etmektedir.^[4]

1775 yılında Kont Johann Ferdinand von Kufstein'ın İtalyan bir din adamı olan Abbé Geloni ile birlikte geleceği görme yeteneğine sahip on homunculi yarattığı ve bunların Viyana'daki Mason locasında cam kaplarda saklandığı iddia edilmektedir. Dr. Emil Besetzny'nin Die Sphinx adlı masonik el kitabında wahrsagenden Geister'e (geleceği gören hayaletler) bütün bir bölüm ayrılmıştır. Bunların yerel ileri gelenler de dahil olmak üzere birçok kişi tarafından görüldüğü söylenmektedir.^[5][6]

Folklor[değiştir | kaynağı değiştir]

Homunculus'a yapılan atıflar on altıncı yüzyıl simya yazılarından önce nadiren görülmekle birlikte, simyacıların daha önceki halk geleneklerinden etkilenerek bu kavramı kullanmış olabileceği değerlendirilmektedir. Almancada Alreona, Alraun veya Alraune olarak bilinen mandragora buna bir örnektir; Jean-Baptiste Pitois'in The History and Practice of Magic adlı kitabından bir alıntıda mandragora ile doğrudan bir karşılaştırma yapılır:

Paracelsus tarafından çok övülen homunculus (şişedeki küçük adam) kadar güçlü bir Mandragora yapmak ister misiniz? O zaman bryony denilen bitkiden bir kök bulun. İlkbahar ekinoksundan biraz sonra bir Pazartesi günü (ay günü) topraktan çıkarın. Kökün uçlarını kesin ve geceleyin bir köy kilisesinin bahçesine, bir ölünün mezarına gömün. 30 gün boyunca, içinde üç yarasa boğulmuş inek sütü ile sulayın. 31. gün geldiğinde, gece yarısı kökü çıkarın ve mine çiçeği dallarıyla ısıtılmış bir fırında kurutun; sonra onu ölü bir adamın kefeninin bir parçasına sarın ve her yere yanınızda taşıyın.^[7]

Homunculus aynı zamanda Yahudi folklorundaki golem ile de karşılaştırılmıştır. Golem ve homunculus'un yaratılışını özetleyen ayrıntılar çok farklı olsa da, her iki kavram da metaforik olarak insanı kendi suretinde yaşamı inşa ederken ilahi olanla ilişkilendirir.^[8]

Preformasyonizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Preformasyonizm, hayvanların kendilerinin minyatür versiyonlarından geliştiğini savunan eskimiş bir kuramdır. Spermlerin "animalcules" adı verilen önceden şekillenmiş tam varlıklar içerdiğine inanılırdı. Bu nedenle tekâmül, bunun büyütülerek tam teşekküllü bir varlığa dönüştürülmesi meselesiydi. Homunculus terimi daha sonra gebe kalma ve doğum tartışmalarında da kullanılmıştır.

Nicolas Hartsoeker, insanların ve diğer hayvanların menisinde hayvancıkların bulunduğunu öne sürdü. Bu, spermin aslında bir çocuğa dönüşmek üzere bir kadının içine yerleştirilen "küçük bir adam" olduğunu savunan spermist teorinin başlangıcıydı ve gebe kalmanın esraına ilişkin birçoklarınca kabul edilen bir açıklamaydı. Daha sonra, eğer sperm bir homunculus ise, bir yetişkinin boyutu dışında her şeyiyle aynıysa, o zaman homunculus'un da kendine ait bir spermi olabileceği ortaya atıldı. Bu da "aşağıya doğru" bir homunculus zinciri ile bir reductio ad absurdum'a yol açtı. Ancak bu, spermistler tarafından ölümcül bir itiraz olarak görülmemiştir, çünkü onlara göre "Adem" de herkesin nasıl günah işlediğini "tüm insanlık zaten Adem'in belinde yaşar" açıklamasıyla açıkça ifade etmiştir. Spermistlerin teorisi ayrıca çocukların neden babalarına olduğu kadar annelerine de benzeme eğiliminde olduklarını açıklamakta başarısız olmuştur, ancak bazı spermistler büyüyen homunculus'un anne karnından itibaren anneye ait özellikleri özümsediğine inanmıştır.^[9]

Modern bilimde terminolojik kullanım[değiştir | kaynağı değiştir]

Homunculus, günümüzde psikoloji gibi bilimsel disiplinlerde, insan vücudunun somatosensoriyel korteks ("duyusal homunculus") ve motor korteks ("motor homunculus") üzerinde kapladığı göreceli alanı yansıtmak için çizilen veya yontulan çarpıtılmış ölçekli insan modelini tanımlamak için bir öğretim veya hafıza aracı olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Hem motor hem de duyusal homunkuluslar genellikle sırasıyla motor ve duyusal korteksler için precentral veya postcentral girusların üzerine bindirilmiş küçük insanlar olarak tasvir edilir. Homunculus, hem precentral hem de postcentral girusun (hem motor hem de duyusal için) üstünde ayaklar medialde ve omuzlar lateralde olacak şekilde yönlendirilir. Erkeğin başı vücudun geri kalanına göre baş aşağı, alın omuzlara en yakın olacak şekilde tasvir edilmiştir. Dudaklar, eller, ayaklar ve cinsel organlar vücudun diğer kısımlarından daha fazla duyusal nörona sahiptir, bu nedenle homunculus buna uygun olarak büyük dudaklara, ellere, ayaklara ve cinsel organlara sahiptir. Motor homunkulus duyusal homunkulusa çok benzer, ancak çeşitli şekillerde farklılık gösterir. Özellikle, motor homunkulus dil için en lateralde bir bölüme sahipken, duyusal homunkulus genital organlar için en medialde ve iç organlar için en lateralde bir alana sahiptir.^[10][11] Nöroloji alanında iyi bilinen bu durum, yaygın olarak "beynin içindeki küçük adam" olarak da adlandırılır. Bu bilimsel model kortikal homunculus olarak bilinir.

Tıp biliminde homunculus terimi bazen fetüs benzeri bazı yumurtalık kistik teratomlarına uygulanır. Bunlar bazen saç, yağ materyali ve bazı durumlarda kıkırdak veya kemik yapılar içerir.^[12]

Haven Wright ve Preston Foerder'in Leonardo adlı hakemli dergide yayımlanan "The Missing Female Homunculus"^[13] isimli yeni bir makalesi Homunculus'un tarihini yeniden ele almakta, nörobilimde kadın beyni üzerine yapılan güncel araştırmalara ışık tutmakta ve mevcut araştırmalara dayanarak sanatçı kadın Homunculus heykelini ortaya koymaktadır.

Astronomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya'dan yaklaşık 7.500 ışıkyılı (2.300 parsek) uzaklıkta, devasa yıldız sistemi Eta Carinae'yi çevreleyen iki kutuplu bir emisyon ve yansıma bulutsusuna Homunculus Bulutsusu adı verilmiştir. Karina bulutsusunun içine gömülü olması nedeniyle, küçük bulutsu anlamında bu isim tercih edilmiştir.^[14] Homunculus'un içinde daha küçük bir Little Homunculus vardır ve onun içinde Baby Homunculus olarak adlandırılan, yıldız rüzgarlarından gelen şoklanmış malzemeden oluşan bir kabuk bulunmaktadır.^[15]

Popüler kültürde[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Homunculi'lere yüzyıllar boyunca edebiyatta rastlamak mümkündür. Bu kurgular öncelikle Paracelsian simyasıyla ilişkili yapay yaşam arayışına dair hayali spekülasyonlar etrafında şekillenmektedir. En eski edebi referanslardan biri Thomas Browne'un Religio Medici (1643) adlı eserinde yer almaktadır:

Ben Paracelsus'un bir adamı eklemsiz yapmak için cesurca bir reçete sunduğu düşüncesine sahip değilim, ...^[16]

Simyasal olarak yaratılan homunculus anlatısı Mary Shelley'nin Frankenstein (1818) romanının merkezinde yer almaktadır. Profesör Radu Florescu, Frankenstein Kalesi'nde doğan simyacı Johann Konrad Dippel'in Victor Frankenstein'a ilham kaynağı olmuş olabileceğini öne sürmektedir. Alman oyun yazarı Johann Wolfgang von Goethe'nin Faust, İkinci Bölüm (1832) adlı eserinde simya yoluyla yaratılmış bir homunculus yer almaktadır.^[17] Burada Homunculus karakteri, Faust'un saf ruh olmak için ölümlü bedeninden kurtulma arzusunun aksine, saf bir ruhun ölümlü bir formda doğma arayışını temsil etmektedir. Ruhun bedene hapsedilmediği, bunun yerine maddi düzlemden geçerken en parlak halini bulabileceği yönündeki simya fikri karakterin merkezinde yer alır.^[18]

William Makepeace Thackeray ise yazılarını Homunculus takma adıyla yazmıştır.^[19]

Çağdaş edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Homunculus efsanesi, Frankenstein ve Faust yirminci ve yirmi birinci yüzyıldaki eserleri etkilemeye devam etmiştir. Homunculus ve genel olarak simya, hikâyede sembolik bir anlama sahip olmaktan ziyade daha çok büyülü bir fenomen olarak görülmektedir. Tema sadece fantastik edebiyatta değil, aynı zamanda sosyal konuları aydınlatmak için de kullanılmıştır. Örneğin;

• İngiliz çocuk yazarları Mary Norton ve Rumer Godden eserlerinde homunculus motiflerini kullanarak savaş sonrası mülteciler, savaşta azınlıklara yapılan zulüm ve bu azınlıkların dünyaya adaptasyonuyla ilgili çeşitli endişeleri dile getirmişlerdir.^[20]
• W. Somerset Maugham'ın 1908 tarihli romanı The Magician homunculus kavramını önemli bir olay örgüsü unsuru olarak kullanır.
• David H. Keller'ın kısa öyküsü "A Twentieth-Century Homunculus" (1930) bir çift kadın düşmanı tarafından endüstriyel ölçekte homratılmasını anlatır.
• Benzer şekilde, Sven Delblanc'ın The Homunculus: A Magic Tale (1965) adlı romanı da kadın düşmanlığı iddialarını ve Sovyetler Birliği ile NATO'nun Soğuk Savaş dönemindeki endüstriyel-askeri komplekslerini ele alır.
• Alman çocuk yazarı Cornelia Funke'nin Ejderha Süvarisi adlı kitabında, kahramanlar bir simyacı tarafından yaratılan bir homunculusla tanışır ve ondan yardım alırlar.

Diğer medya[değiştir | kaynağı değiştir]

Homunculi, fanteziye dayalı televizyon, film ve oyunlarda edebiyatla tutarlı bir şekilde yer almaktadır. Örneğin;

• Hello From The Magic Tavern podcast'i, Homunculus (1916), Bride of Frankenstein (1935), The Golden Voyage of Sinbad (1973), televizyon için yapılmış Don' filmi gibi çok sayıda ortamda bulunabilir.
• Filmler; Karanlıktan Korkun (1973) ve bu filmin teatral uyarlaması (2011), John Malkovich Olmak (1999), Guillermo del Toro'nun The Devil's Backbone (2001), Fullmetal Alchemist (2001), Shane Acker'ın 9 (2009), Philipp Humm'un The Last Faust (2019),
• Televizyon dizileri; Johnny Galecki'nin oynadığı Bloodfeast, American Dad ve The Big Bang Theory (3. sezon, 3. bölüm),
• Rol yapma oyunları; Dungeons & Dragons,
• Video oyunları; Ragnarok Online, Valkyrie Profile, Shadow of Memories, The Legend of Heroes serisi, Cabals: Magic & Battle Cards ve Bayonetta 3,
• Kitaplar; Ted Chiang tarafından yazılan The Secret Series, Sword of Destiny veya Seventy-Two Letters; Code Realize görsel roman serisi
• Grafik romanlar; Paranormal Araştırma ve Savunma Bürosu
• Mangalar; Akihabara Dennō Gumi, Homunculus , Stone Ocean, Fullmetal Alchemist, Sorcerous Stabber Orphen,^[21] Fate/Zero ve Gosick.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kartezyen tiyato
• Doppelgänger
• Fastachee; Kızılderili mitolojisinde, mısır ve ilaç sağlayan "Küçük Verici" olarak bilinen küçük cüce.
• Galatea, Pygmalion tarafından yapılan efsanevi bir canlı heykel
• Golem
• Homunculus yanılgısı, bir kavramın, önce orijinal kavramı tanımlamadan veya açıklamadan, yinelemeli olarak kavramın kendisi açısından açıklandığı gayri resmi bir yanılgıdır.
• Karzełek; Slav mitolojisinde madenlerde ve yeraltı işlerinde yaşayan, mücevherlerin, kristallerin ve diğer değerli metallerin koruyucularıdır.
• Zihin-beden ikilemi, insan zihnindeki düşünce ve bilinç ile fiziksel bedenin bir parçası olarak beyin arasındaki ilişkiye ilişkin felsefi bir tartışmadır.
• Nuno sa punso; ("höyüğün yaşlı adamı") veya kısaca Nuno Filipin mitolojisinde cüce benzeri bir doğa ruhu
• Simulacrum
• Snugglepot and Cuddlepie, Avustralyalı yazar May Gibbs tarafından yazılmış bir kitap serisi.
• Ruh
• Telesphorus (mythology); Yunan mitolojisinde küçük bir çocuk-şifa tanrısı.
• Tulpa; Teosofi, mistisizm ve paranormal, manevi veya zihinsel güçlerle yaratılan bir nesnenin veya varlığı ifade eden bir kavramdır.
• Klonlama

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

İlave okumalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Wikimedia Commons'ta Homunculus ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
• Homunculus 4 Aralık 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. makalesi