Grekçe fiiller, haber, emir, dilek-şart ve istek kipi olmak üzere dört farklı kipe; etken, edilgen ve dönüşlü/orta olmak üzere de üç farklı çatıya sahiptir.

• Haber kipi, şimdiki zaman, şimdiki zamanın hikâyesi, gelecek zaman, aoristum, iki farklı geçmiş zaman ve gelecek bitmiş zaman olarak çekimlenebilir. (Gelecek bitmiş zaman çok nadiren kullanılır).
• Dilek-Şart ve emir kipleri, yalnızca şimdiki zaman, aoristum ve bilinen geçmiş zamanda çekimlenebilir.
• İstek kipinde ise, mastar ve partisipler şimdiki zaman, aoristum, bilinen geçmiş zaman ve gelecek zamanda çekimlenebilirler.

Fiillerin hangi şahsa ait oldukları, aldıkları son ek aracılığıyla belirlenir. Fiiller ben, sen, o olmak üzere toplam üç tekil şahsa ve biz, siz, onlar olmak üzere üç çoğul şahısa sahiptirler. Tüm bunların dışında siz ikiniz anlamına gelen tesniye adı verilen ikili bir şahıs da vardır ancak bu şahıs çok nadiren kullanılır.

Örnek: λύω (lúō) "çözüyorum", λύεις (lúeis) "çözüyorsun", λύει (lúei) "çözüyor".

Grekçe fiiller, ekleri fiil köküne doğrudan bağlanan atematik fiiller (mi fiilleri) ve aldığı ekten önce bir ünlüye (o ya da e) sahip tematik fiiller olarak ikiye ayrılır. Haber kipindeki bir fiili, geçmiş zamanda çekimlemek için artma adı verilen ön ek ε- (e-) eklenir. Artma ön eki yalnızca haber kipinde bulunur, partisip ve mastar hallerindeyse yoktur.

Örnek: aoristum ἔ-λυσα (é-lusa) "çözdüm"; şimdiki zamanın hikâyesi ἔ-λυον (é-luon) "çözüyordum".

Fiiller, bilinen geçmiş zamanda çekimlenirken sahip oldukları ilk ünsüz harfleri tekrar edilerek e ünlüsü ile önlerine eklenir. Bu işleme katlama adı verilir. Bazı durumlarda katlama yerine artma yapılır. Katlama ekleri partisip ve mastar hallerinde de bulunur.

Örnek: λέλυκα (léluka) "çözdüm", γέγραφα (gégrapha) "yazdım" ηὕρηκα (hēúrēka) "buldum".

Grekçe fiil sistemi, Proto Hint-Avrupa dillerine ait tüm karmaşık yapıları barındırmaktadır. Bundan dolayı orta çatıya ek olarak yalnızca gelecek zaman ve aoristumda edilgen çatı vardır.

Tematik ve atematik fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Grekçe fiiller doğrudan köke ek alıp almamasına bağlı olarak iki gruba ayrılır. Tematik fiiller, köke gelen ek öncesi bir ünlü eki alan fiillerken (λύ-ο-μεν (lú-o-men) "çözüyoruz") atematik fiiller doğrudan köke eklenen ekleri alan fiillerdir. (ἐσ-μέν (es-mén) "biziz") Nispeten daha fazla tematik fiil bulunmaktadır.

Tematik fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Yunan gramerinde kökü bir sesli harf ile biten fiiller verba vocalia ya da verba pura olarak adlandırılırlar.

Etken çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tematik fiiller, birinci tekil şahısın etken halinde -ω (-ō) eki ile biterler. Örneğin: λέγω (légō) "söylüyorum", γράφω (gráphō) "yazıyorum", πέμπω (pémpō) "gönderiyorum". Bu fiillerin ekleri genellikle düzenlidir.

• λέγω, λέγεις, λέγει, (λέγετον, λέγετον,) λέγομεν, λέγετε, λέγουσι(ν)

légō, légeis, légei, (légeton, légeton,) légomen, légete, légousi(n)

Ben söylüyorum, sen söylüyorsun, o söylüyor, (siz ikiniz söylüyorsunuz, o ikisi söylüyorlar) biz söylüyoruz, siz söylüyorsunuz, onlar söylüyorlar

Parantez içerisinde verilen formlar tesniye adı verilen iki kişi için kullanılan özel bir formdur. Çok nadir olmakla birlikte Aristofanes ve Platon gibi yazarlar tarafından kullanılmaktadır:

• Ὅμηρός τε καὶ Ἡσίοδος ταὐτὰ λέγετον.^[1]

Hómērós te kaì Hēsíodos tautà légeton.

Homeros ve Hesiodos'un ikisi de aynı şeyi söylüyorlar.

Tematik fiillerin şimdiki zaman etken mastarı -ειν (-ein) eki ile elde edilir: örneğin λέγειν (légein) "söylemek".

Orta çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tematik fiiller orta çatıda birinci tekil şahısta -ομαι (-omai) eki ile elde edilir. Örneğin ἀποκρῑ́νομαι (apokrī́nomai) "cevaplıyorum", γίγνομαι (gígnomai) "oluyorum". Şimdiki zamanın ekleri aşağıdaki gibidir:

• -ομαι, -ει/-ῃ, -εται, (-εσθον, -εσθον), -ομεθα, -εσθε, -ονται

-omai, -ei/-ēi, -etai, (-esthon, -esthon), -ometha, -esthe, -ontai

Ben, sen, o (siz ikiniz, o ikisi), biz, siz, onlar

Şimdiki zamanın orta çatı halindeki mastarı -εσθαι (-esthai) eki ile elde edilir. Örneğin: ἀποκρῑ́νεσθαι (apokrī́nesthai) "cevaplamak".

Çoğu orta çatılı fiil, edilgen görünümünde olsa da etken çevrilmek zorundadır. Zira deponent olarak bilinen bu fiillerin, etken çekimli örneği yoktur. Örneğin: ἀποκρῑ́νομαι (apokrī́nomai) "cevaplıyorum". Etken çekimli örneği olan παύομαι (paúomai) "(yapmaya) ara veriyorum" gibi diğer fiiller ise, etken halleri var olduğundan, etken olarak kullanılmak istendiklerinde gerektiği şekilde çekimlenmelidir. Örneğin: παύω (paúō) "Ara veriyorum".

Edilgen çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Edilgen çatı, şimdiki zaman, şimdiki zamanın hikâyesi ve bilinen geçmiş zamanda orta çatıdaki aynı ekler ile kullanılır. Örneğin: διώκομαι (diṓkomai) "izleniyorum" ve κελεύομαι (keleúomai) "emrediliyorum".

Aoristumda ise orta çatılı fiillerden -σθην (-sthēn), -θην (-thēn), yahut -ην (-ēn) ekleri ile ayrılırlar. Örneğin ἐδιώχθην (ediṓkhthēn) "İzlendim"; ἐκελεύσθην (ekeleústhēn) "emredildim", ἐβλάβην (eblábēn) "yaralandım". Orta çatılı fiiller -σάμην (-sámēn), -άμην (-ámēn), ya da -όμην (-ómēn) gibi aoristum eki alma eğilimi de gösterirler. Örneğin: ἐπαυσάμην (epausámēn) "durdurdum", ἀπεκρινάμην (apekrinámēn) "cevapladım", ἐγενόμην (egenómēn) "oldum".

Daralmış fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Verba contracta olarak da bilinen daralmış fiiller -άω (-áō), -έω (-éō) yahut -όω (-óō) ekleri ile biten fiillerdir. Örneğin: ὁράω (horáō) "görüyorum", ποιέω (poiéō) "yapıyorum", δηλόω (dēlóō) "gösteriyorum". Bu fiiller aldıkları ekler aracılığıyla daraldıklarından çoğu kez cümle içerisinde tek ünlü ile (α, ε, ο) bulunurlar. Bu nedenle ὁράω (horáō) görmek; ποιέω (poiéō) yapmak ve δηλόω (dēlóō) göstermek fiillerinin şimdiki zamandaki çekimi aşağıdaki şekildedir:

• ὁρῶ, ὁρᾷς, ὁρᾷ, (ὁρᾶτον, ὁρᾶτον,) ὁρῶμεν, ὁρᾶτε, ὁρῶσι(ν)

horô, horâis, horâi, (horâton, horâton,) horômen, horâte, horôsi(n)

Ben görüyorum, sen görüyorsun, o görüyor (siz ikiniz görüyorsunuz, o ikisi görüyor), biz görüyoruz, siz görüyorsunuz, onlar görüyorlar

• ποιῶ, ποιεῖς, ποιεῖ, (ποιεῖτον, ποιεῖτον,) ποιοῦμεν, ποιεῖτε, ποιοῦσι(ν)

poiô, poieîs, poieî, (poieîton, poieîton,) poioûmen, poieîte, poioûsi(n)

Yapıyorum, yapıyorsun, yapıyor (siz ikiniz yapıyorsunuz, o ikisi yapıyor) yapıyoruz, yapıyorsunuz, yapıyorlar

• δηλῶ, δηλοῖς, δηλοῖ, (δηλοῦτον, δηλοῦτον,) δηλοῦμεν, δηλοῦτε, δηλοῦσι(ν)

dēlô, dēloîs, dēloî, (dēloûton, dēloûton,) dēloûmen, dēloûte, dēloûsi(n)

gösteriyorum, gösteriyorsun, gösteriyorlar (siz ikiniz gösteriyorsunuz, o ikisi gösteriyorlar) gösteriyoruz, gösteriyorsunuz, gösteriyorlar

Yukarıda örnekleri verilen daralmış fiillerin şimdiki zaman etken çatı mastar halleri şu şekildedir: ὁρᾶν (horân), ποιεῖν (poieîn), δηλοῦν (dēloûn). Daralmış fiiller orta ve edilgen çatıda da bulunmaktadır. Örneğin: ἀφικνέομαι (aphiknéomai) "ulaşırım" ya da τιμάομαι (timáomai) "onur duyarım".

Atematik fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

Etken çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Atematik fiiller birinci tekil şahıs şimdiki zamanda -μι (-mi) ekini alırlar. Örnek: εἰμί (eimí) "ben ...im", φημί (phēmí) "söylüyorum", δίδωμι (dídōmi) "veriyorum", ἵστημι (hístēmi) "duruyorum". Orta çatıda bu fiiller -μαι eki ile biterler, örneğin: δύναμαι (dúnamai) "yapabilirim". Gitmek anlamına gelen εἶμι (eîmi) fiili şimdiki zamanda çekimlendiğinde gelecek zaman anlamı vererek gideceğim olarak da çevrilebilir.

Düzensiz bir yapıda olan atematik fiillerin çekimlemelerine dikkat etmek gerekir. Örneğin olmak εἰμί (eimí), gitmek εἶμι (eîmi) ve vermek δίδωμι (dídōmi) fiilleri şimdiki zamanda aşağıdaki gibi çekimlenirler.

• εἰμί, εἶ, ἐστί(ν), (ἐστόν, ἐστόν,) ἐσμέν, ἐστέ, εἰσί(ν)

eimí, eî, estí(n), (estón, estón,) esmén, esté, eisí(n)

benim, sensin, o (siz ikiniz, o ikisi) biziz, sizsiniz, onlar

• εἶμι, εἶ, εἶσι(ν), (ἴτον, ἴτον,) ἴμεν, ἴτε, ἴᾱσι(ν)

eîmi, eî, eîsi(n), (íton, íton,) ímen, íte, íāsi(n)

gideceğim, gideceksin, gidecek (siz ikiniz gideceksiniz, o ikisi gidecek), biz gideceğiz, siz gideceksiniz, onlar gidecekler.

• δίδωμι, δίδως, δίδωσι(ν), δίδομεν, δίδοτε, διδόᾱσι(ν)

dídōmi, dídōs, dídōsi(n), dídomen, dídote, didóāsi(n)

Veriyorum, veriyorsun, veriyor, veriyoruz, veriyorsunuz, veriyorlar

Vermek fiilinin tesniye formu yoktur. Atematik fiillerin etken çatılı mastarları -ναι (-nai) eki ile biter. Örneğin εἶναι (eînai) "olmak", ἰέναι (iénai) "gitmek", διδόναι (didónai) "vermek".

Orta çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Atematik fiiller orta çatıda da kullanılmaktadır. Örneğin: ἵσταμαι (hístamai) "duruyorum" ya da δύναμαι (dúnamai) "yapabilirim". Orta Çatı mastar hali -σθαι (-sthai) eki sayesinde elde edilir. Orta çatıda atematik fiil ekleri şunlardır:

• -μαι, -σαι, -ται, (-σθον, -σθον), -μεθα, -σθε, -νται

-mai, -sai, -tai, (-sthon, -sthon), -metha, -sthe, -ntai

Ben, sen, o, (siz ikiniz, o ikisi) biz, siz, onlar

οἶδα (oîda) fiili[değiştir | kaynağı değiştir]

οἶδα (oîda) "biliyorum" fiili düzensiz bir fiildir. Mastar hali εἰδέναι (eidénai) "bilmek" olan fiilin ekleri atematik geçmiş zaman ekleri ile aynıdır:

• οἶδα, οἶσθα, οἶδε(ν), (ἴστον, ἴστον,) ἴσμεν, ἴστε, ἴσᾱσι(ν)

oîda, oîstha, oîde(n), (íston, íston,) ísmen, íste, ísāsi(n)

biliyorum, biliyorsun, biliyor, (siz ikiniz biliyorsunuz, o ikisi biliyor) biz biliyoruz, siz biliyorsunuz, onlar biliyorlar

Zamanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Zaman sistemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Grekçe'de toplam yedi farklı zaman (χρόνοι, khrónoi, tekili χρόνος, khrónos) vardır. Zamansal farklılıklar haber kipinde tanımlanırlar:^[2]

Dilek - Şart (Subjonktif) ve emir kipinde yalnızca üç farklı zaman kullanılmaktadır ancak bu ayrım dilbilgisel aspekt aracılığıyla yapılmaktadır.

İstek kipi olan optativde bu üç farklı zamana ek olarak bir de gelecek zaman vardır ve genellikle doğrudan konuşmalarda kullanılır.

πολλά γε ἔτη ἤδη εἰμὶ ἐν τῇ τέχνῃ^[3]

pollá ge étē ḗdē eimì en têi tékhnēi.

Ben uzun yıllardır bu işin içindeyim.

τὸ πλοῖον ἧκεν ἐν ᾧ ἐπῑ́νομεν ^[4]

tò ploîon hêken en hôi epī́nomen.

İçerisinde içtiğimiz tekne ulaştı.

Zamanların oluşumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Fiillerin temel parçaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Grekçe sözlükleri her fiil için genellikle altı farklı parça öne sürer. Örneğin παιδεύω (paideúō) "öğretiyorum" fiilini altı parçası şunlardır:

• παιδεύω, παιδεύσω, ἐπαίδευσα, πεπαίδευκα, πεπαίδευμαι, ἐπαιδεύθην

paideúō, paideúsō, epaídeusa, pepaídeuka, pepaídeumai, epaideúthēn

öğretiyorum, öğreteceğim, öğrettim, öğretmiştim, öğretildim, öğretilmiştim

• Şimdiki zaman: παιδεύω (paideúō) "öğretiyorum"; fiil ekleri: -ω -εις -ει (-ετον -ετον) -ομεν -ετε -ουσι(ν)
• Gelecek zaman: παιδεύσω (paideúsō) "öğreteceğim"; fiil ekleri: -σω -σεις -σει (-σετον -σετον) -σομεν -σετε -σουσι(ν)
• Aoristum etken: ἐπαίδευσα (epaídeusa) "öğrettim"; fiil ekleri: -σα -σας -σε(ν) (-σατον -σατην) -σαμεν -σατε -σαν
• Geçmiş zaman etken çatı: πεπαίδευκα (pepaídeuka): "öğretmiştim"; fiil ekleri: -κα -κας -κε(ν) (-κατον -κατον) -καμεν -κατε -κᾱσι(ν)
• Geçmiş zaman orta ya da edilgen çatı: πεπαίδευμαι (pepaídeumai) "öğretildim"; fiil ekleri: -μαι -σαι -ται (-σθον -σθον) -μεθα -σθε -νται
• Aoristum edilgen çatı: ἐπαιδεύθην (epaideúthēn) "öğretilmiştim"; fiil ekleri: -θην -θης -θη (-θητον -θητην) -θημεν -θητε -θησαν

Diğer zamanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Diğer zaman türleri yukarıdaki temellere bağlı kalmak suretiyle çekimlenebilir. Örneğin şimdiki zamanın hikâyesi ἐπαίδευον (epaídeuon) "öğretiyordum" fiili, şimdiki zamanın köküne bir artma ἔ- (é-) eklenmesi ile elde edilmekteyken, duyulan geçmiş zaman ἐπεπαιδεύκη (epepaideúkē) "öğretmiştim" fiili, geçmiş zaman köküne bağlı kalarak çekimlenir:

• Şimdiki zamanın hikâyesi: ἐπαίδευον (epaídeuon) "öğretiyordum"; fiil ekleri: -ον -ες -ε(ν) (-ετον -ετην) -ομεν -ετε -ον
• Duyulan geçmiş zaman: ἐπεπαιδεύκη (epepaideúkē) "öğretmiştim"; fiil ekleri: -κη (-κειν) -ης (-κεις) -κει(ν) (–) -κεμεν -κετε -κεσαν

Sigmasız gelecek zaman ve aoristum[değiştir | kaynağı değiştir]

Normalde gelecek zamanda çekimlenen fiillerde bir -σ- (-s-) göze çarparken, kökleri λ, μ, ν, ρ harfleri ile biten bazı fiillerde yaşanan daralmadan ötürü (yukarıda verilen ποιέω (poiéō) örneği gibi) bu harf düşer. Örnek: ἀγγέλλω (angéllō) "bildiriyorum" ya da μένω (menō) "kalıyorum". These same verbs also usually have an aorist without sigma:

• Daralmış gelecek zaman: ἀγγελῶ (angelô) "bildireceğim"; fiil ekleri: -ῶ -εῖς -εῖ (-εῖτον -εῖτον) -οῦμεν -εῖτε -οῦσι(ν)
• Sigmasız aoristum: ἤγγειλα (ḗngeila) "bildirdim"; fiil ekleri: -α -ας -ε(ν) (-ατον -ατην) -αμεν -ατε -αν

Güçlü aoristum[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı yaygın fiiller, normal aoristum eki olan -σα yerine şimdiki zamanın hikâyesinin eki olan -ον ekini alırlar. Bu gibi aoristumlara güçlü aoristum denmektedir. Güçlü aoristum, şimdiki zamanın hikâyesinden fiil kökü itibarıyla ayrılır. Kaçıyorum anlamındaki φεύγω (pheúgō) fiili aoristumda ἔφυγον (éphugon) kaçtım iken, şimdiki zamanın hikâyesinde bu fiil ἔφευγον (épheugon) "kaçıyordum"dur.

Diğer bazı güçlü aoristumlar şunlardır: ἦλθον (êlthon) "geldim", ἔλαβον (élabon) "aldım", εἶπον (eîpon) "söyledim", ἔφαγον (éphagon) "yedim"; ve orta çatıda ἐγενόμην (egenómēn) "oldum" yahut ἀφικόμην (aphikómēn) "ulaştım".

Kök aoristum[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı fiiller hem sigmasız hem de düzenli aoristumların eklerine sahip değildirler. Örnek: βαίνω (baínō), "gidiyorum", kök aoristumu olarak: ἔβην (ébēn).

Daha az düzenli ana parçalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu Grekçe fiil παιδεύω (paideúō) kadar düzenli değildir. Örneğin λαμβάνω (lambánō) "alıyorum" fiili:^[5]

• λαμβάνω, λήψομαι, ἔλαβον, εἴληφα, εἴλημμαι, ἐλήφθην

lambánō, lḗpsomai, élabon, eílēpha, eílēmmai, elḗphthēn

alıyorum, alacağım, aldım, almıştım, alındım, alınmıştım

Görülebileceği üzere bu örnekte kullanılan kökler zamandan zamana değişmektedir. (λαμβάν-, λήφ-, λαβ-, λήφ-) (lambán-, lḗph-, lab-, lḗph-) Şimdiki zamandaki kök, λαμβάνω (lambánō) fazladan bir μ (m) ve αν (an) parçasına sahiptir. Diğer zamanlarda kökteki ünlü α (a) ve η (ē) kendi arasında dönüşüm gösterirken, son ünsüz β asimilasyon ile ψ (ps), μ (m), ya da soluklama ile φ (ph) harfine dönüşür.

Örnek: (ἄγω) (ágō) "öncülük ediyorum":

• ἄγω, ἄξω, ἤγαγον, ἦχα, ἦγμαι, ἤχθην

ágō, áxō, ḗgagon, êkha, êgmai, ḗkhthēn

öncülük ediyorum, edeceğim, ettim, etmiştim, edildim, edilmiştim

Yukarıdaki iki fiil de güçlü aoristum eki olan -ον (-on) ekine sahiptir. Geçmiş zamanda ekin önünde κ (k) yerine soluklanmış bir ünsüz φ, χ (ph, kh) bulunmaktadır.

δίδωμι (dídōmi) "veriyorum" fiilinin zamanları şunlardır:

• δίδωμι, δώσω, ἔδωκα, δέδωκα, δέδομαι, ἐδόθην

dídōmi, dṓsō, édōka, dédōka, dédomai, edóthēn

veriyorum, vereceğim, verdim, vermiştim, verildim, verilmiştim

κα (ka) ile bittiğinden bu fiilin aoristumu düzensizdir. Bu κ (k) yalnızca tekil şahısta bulunmakta ve çoğul şahısta kaybolmaktadır. Örnek:Üçüncü çoğuş şahıs ἔδοσαν (édosan) "verdiler". τίθημι (títhēmi) "koyuyorum" ve ἵημι (híēmi) "gönderiyorum" fiilleri keza aoristumlar ἔθηκα (éthēka) üçüncü çoğul şahıs ἔθεσαν (éthesan) ve ἧκα (hêka) üçüncü çoğul şahıs εἷσαν (heîsan) ile benzerdir

ἵστημι (hístēmi) "duruyorum" bu şemayı takip etmez ve farklı bir aoristuma sahiptir:

• ἵστημι, στήσω, ἔστησα (trans.)/ἔστην (intrans.), ἕστηκα (intrans.), ἕσταμαι, ἐστάθην

hístēmi, stḗsō, éstēsa/éstēn, héstēka, héstamai, estáthēn

duruyorum, duracağım, durdum, durmuştum, I dururum, durdum

Birden fazla kök kullanan fiil[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı fiillerde temel parçalar çok daha düzensiz olabilirler ve İngilizcedeki am/is, was, been benzeri şekilde farklı zamanlarda farklı köklere dayanabilirler. Örneğin getiriyorum, taşıyorum anlamındaki φέρω (phérō) kelimesi aşağıda listelendiği üzere üç farklı kök kullanarak çekimlenmektedir:

• φέρω, οἴσω, ἤνεγκα/ἤνεγκον, ἐνήνοχα, ἐνήνεγμαι, ἠνέχθην

phérō, oísō, ḗnenka/ḗnenkon, enḗnokha, enḗnegmai, ēnékhthēn

I getiriyorum, getireceğim, getirdim, getirmiştim, getirildim, getirilmiştim

ὁράω (horáō) "görüyorum" fiili de diğer zamanlarda çekimlenirken 3 farklı kök kullanır: ὁρά (horá), ὀπ (op) ve ἰδ (id):

• ὁράω, ὄψομαι, εἶδον, ἑόρᾱκα/ἑώρᾱκα, ἑώρᾱμαι/ὦμμαι, ὤφθην

horáō, ópsomai, eîdon, heórāka/heṓrāka, heṓrāmai/ômmai, ṓphthēn

görüyorum, göreceğim, gördüm, görmüştüm, görüldüm, görülmüştüm

ἔρχομαι (érkhomai) "geliyorum" ya da "gidiyorum" fiili de düzensizdir. Edilgen çatısı yoktur:

• ἔρχομαι, ἐλεύσομαι/εἶμι, ἦλθον, ἐλήλυθα

érkhomai, eleúsomai/eîmi, êlthon, elḗlutha

I geliyorum, geleceğim, geldim, gelmiştim

Bu fiil Attika Grekçesinde şimdiki zaman, şimdiki zamanın hikâyesi ve gelecek zamanda benzer şekilde çekimlenen εἶμι (eîmi) "gideceğim" fiili ile çok sık karıştırılmaktadır.^[6]

Geçmiş zamanda artma[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki zamanın hikâyesi, aoristum ve duyulan geçmiş zamanda fiilin başına artma adı verilen bir ön ek olan ἐ- (e-) eklenir. Artma eki sadece haber kiplerinde bulunur, mastar, yan cümlecik ve partisipte ise yoktur. Buna göre yazıyorum anlamına gelen γράφω (gráphō) fiili şu şekilde çekimlenir:

• ἔγραφον (égraphon) "yazıyordum"
• ἔγραψα (égrapsa) "yazdım"
• ἐγεγράφη (egegráphē) "yazmıştım"

Şayet bir fiil ünlü bir harf ile başlıyorsa, eklenen artma büzüşerek (e + a > ē; e + e > ē (bazen ei); e + i > ī; e + o > ō) uzun bir tonlama katar.

• ἦγον (êgon) "öncülük ediyordum", kökeni ἄγω (ágō) "öncülük ediyorum"
• εἶχον (eîkhon) "sahiptim", kökeni ἐχω (ekhō) "sahibim"
• ᾤκουν (ṓikoun) "yaşıyordum", kökeni οἰκέω (oikéō) "yaşıyorum"

Şayet bir fiil edatsal bir ön ek ile başlıyorsa, artma bu edat ile fiilin arasına yazılır:

• κατέβην (katébēn) "aşağıya indim", kökeni: καταβαίνω (katabaínō) "aşağıya iniyorum"
• ἀνέῳξα (anéōixa) ya da ἤνοιξα (ḗnoixa)[ "açtım", kökeni: ἀνοίγνυμι (anoígnumi) "açıyorum"^[7]

Öğrenilen geçmiş zamanda katlama[değiştir | kaynağı değiştir]

Öğrenilen geçmiş zamanda fiilin kökünün ilk ünsüzü tekrar edilir ve ε (e) eki ile yeni bir hece elde edilir. Bu işleme katlama adı verilmektedir. Geçmiş zamandaki artmanın aksine, katlama hem partisiplerde hem de mastar halinde de yazılır.

• γέγραφα (gégrapha) "yazmıştım", kökeni: γράφω (gráphō) "yazıyorum"
• βεβίωκα (bebíōka) "yaşamıştım", kökeni: βιόω (bióō) "yaşıyorum"
• δέδωκα (dédōka) "vermiştim", kökeni: δίδωμι (dídōmi) "veriyorum"

Şayet fiilin ilk harfi θ, φ, χ (th, ph, kh) harflerinden biri ise, katlama τ, π, κ (t, p, k) harfleri ile yapılır:

• τέθνηκα (téthnēka) "ölmüştüm", kökeni: (ἀπο)θνῄσκω ([apo]thnḗiskō) "ölüyorum"
• πέφευγα (pépheuga) "kaçmıştım", kökeni: φεύγω (pheúgō) "kaçıyorum"
• κεχάρηκα (kekhárēka) "çok mutluyum", kökeni: χαίρω (khaírō) "mutluyum"

Şayet fiil ζ (z) harfi ya da γν (gn) yahut στρ (str) harfleri ile başlıyorsa, katlama yerine artma eklenir:

• ηὕρηκα (hēúrēka) "bulmuştum", kökeni: εὑρίσκω (heurískō) "buluyorum"
• ᾕρηκα (hḗirēka) "ele geçirmiştim", kökeni: αἱρέω (hairéō) "ele geçiriyorum"
• ἔγνωκα (égnōka) "öğrenmiştim", kökeni: γιγνώσκω (gignṓskō) "öğreniyorum"

Daha karmaşık katlamalar da vardır:

• ἀκήκοα (akḗkoa) "duymuştum", kökeni: ἀκούω (akoúō) "duyuyorum"
• ἐλήλυθα (elḗlutha) "gelmiştim", kökeni ἦλθον (êlthon) "geldim"

Zamanların anlamları[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki zaman (ἐνεστώς (enestṓs) "içinde durmak") tamamlanmış ya da tamamlanmamış olayları anlatırken kullanılabilir ve Türkçeye şimdi, düzenli olarak "yapıyorum" ya da "yaparım" anlamlarında çevrilebilir:

ὄμνῡμι πάντας θεούς

ómnūmi pántas theoús.

Tüm tanrılar adına yemin ederim!

τὸν ἄνδρα ὁρῶ

tòn ándra horô.

Adamı görüyorum!

ᾱ̓εὶ ταὐτὰ λέγεις, ὦ Σώκρατες

āeì tautà légeis, ô Sṓkrates.

Hep aynı şeyleri söylüyorsun Sokrates!

“ὦ Σώκρατες,” ἔφη, “ἐγρήγορας ἢ καθεύδεις

“ô Sṓkrates,” éphē, “egrḗgoras ḕ katheúdeis?”

"Ey Sokrates" dedi, "uyandın mı yoksa uyuyor musun?"

Şimdiki zaman bazen tarihsel olayların anlatımında da kullanılır:

ῑ̔́ετο ἐπ’ αὐτὸν καὶ τιτρώσκει

hī́eto ep’ autòn kaì titrṓskei.

Kendini onun üzerine atar ve onu yaralar.

Şimdiki zamanın hikayesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki zamanın hikâyesi, (παρατατικός (paratatikós) "uzatmak için", kökeni: παρατείνω (parateínō) "uzatmak") sadece haber kipi olarak kullanılmaktadır ve geçmişte devam eden bir durumu ya da bir alışkanlığı anlatırken kullanılır. Türkçeye çevirisi -yordu eki ile yapılır:

ὁ λοχαγὸς ᾔδει ὅπου ἔκειτο ἡ ἐπιστολή

ho lokhagòs ḗidei hópou ékeito hē epistolḗ.

Kaptan mektubun nerede olduğunu biliyordu.

ἐστρατοπεδεύοντο ἑκάστοτε ἀπέχοντες ἀλλήλων παρασάγγην καὶ πλέον

estratopedeúonto hekástote apékhontes allḗlōn parasángēn kaì pléon.

Her gece (iki ordu) birbirinden bir fersah ya da daha uzak olacak şekilde kamp yapıyordu.

ταῦτα πολὺν χρόνον οὕτως ἐγίγνετο

taûta polùn khrónon hoútōs egígneto.

Bunlar uzun süre böyle devam etti.

Bazı durumlarda fiiller bir şeyi yapmaya başlamak ya da geçmişte yapıyor olmak anlamını da verebilir:

συμβαλόντες τᾱ̀ς ἀσπίδας ἐωθοῦντο, ἐμάχοντο, ἀπέκτεινον, ἀπέθνῃσκον

sumbalóntes tā̀s aspídas eōthoûnto, emákhonto, apékteinon, apéthnēiskon.

Kalkanlarını bir araya getirerek itmeye, savaşmaya, öldürmeye ve ölmeye başladılar.

μετὰ τὸ δεῖπνον τὸ παιδίον ἐβόα

metà tò deîpnon tò paidíon ebóa

Yemekten sonra bebek ağlamaya başladı.

ἐπειδὴ δὲ ἕως ἐγένετο, διέβαινον τὴν γέφῡραν

epeidḕ dè héōs egéneto, diébainon tḕn géphūran

Ve şafak geldiğinde, köprüyü geçmeye başladılar.

ἀπέστειλαν τὰς ναῦς ᾱ̔́σπερ παρεσκευάζοντο

apésteilan tàs naûs hā́sper pareskeuázonto.

Hazırlıyor oldukları gemileri gönderdiler.

εἰσήγαγον ἰᾱτρὸν ᾧ πολλὰ ἔτη ἐχρώμην

eisḗgagon iātròn hôi pollà étē ekhrṓmēn

Uzun yıllardır gittiğim doktoru çağırdım.

Bu zaman, göndermek, gitmek, söylemek ve emretmek gibi fiillerle birlikte tarihsel olayların anlatıldığı durumlarda da kullanılır:

ἐς τᾱ̀ς Ἀθήνᾱς ἄγγελον ἔπεμπον

es tā̀s Athḗnās ángelon épempon.

Atina'ya bir haberci gönderdiler.

Μίνδαρος κατιδὼν τὴν μάχην ... ἐβοήθει

Míndaros katidṑn tḕn mákhēn ... eboḗthei.

Uzaktan savaşı gören Mindaros, yardım etmek için yola çıktı.

ἐκέλευον συνδειπνεῖν ... ἐδειπνοῦμεν ... ἀπιὼν ᾤχετο ... ἐκάθευδον

ekéleuon sundeipneîn ... edeipnoûmen ... apiṑn ṓikheto ...ekátheudon.

Onu akşam yemeğine davet ettim ... yemeğe oturduk ... o gitti ... ben uyumaya gittim.

Şimdiki zamanın hikâyesi ve aoristum arasındaki fark fiilin tanımladığı eylemin tamamlanıp tamamlanmadığı ile alakalıdır. Buna göre aoristum (ἐδειπνήσαμεν edeipnḗsamen))(edeipnḗsamen) akşam yemeğini bitirdik anlamına gelirken ve bu sayede tamamlanmış bir olaya işaret ederken, şimdiki zamanın hikâyesinde (ἐδειπνοῦμεν edeipnoûmen) fiili akşam yemeğine başladık anlamına gelmekte ve geçmişte başlanmış ancak tamamlanmamış bir olaya işaret etmektedir. Benzer bir biçimde aoristum ἔπεισα (épeisa) ikna ettim anlamına gelirken, şimdiki zamanın hikâyesinde (ἔπειθον épeithon) ikna etmeye çalıştım anlamına gelmekte ve bu sayede ikna etme işleminin tamamlanmadığı bir duruma işaret etmektedir.^[8]

ἔπειθον ἀποτρέπεσθαι· οἱ δ’ οὐχ ὑπήκουον

épeithon apotrépesthai; hoi d’ oukh hupḗkouon.

Onları geri dönmeye çağırdılar ama onlar dinlemediler.

Şimdiki zamanın hikâyesinin haber kipi olarak kullanıldığında karşıolgusal, gerçek olmayan durumlara işaret etmek için de kullanılır. Bu gibi durumlarda olurdu, yapardı gibi anlamlarını vermek için cümlelere ἄν (án) sözcüğü eklenir:

ταῦτα δὲ οὐκ ἂν ἐδύναντο ποιεῖν, εἰ μὴ διαίτῃ μετρίᾳ ἐχρῶντο

taûta dè ouk àn edúnanto poieîn, ei mḕ diaítēi metríāi ekhrônto.

Ilıman bir diyet uygulamasalar, bunu yapamazlardı.

Gelecek zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelecek zaman μέλλων (méllōn) "olacak", gelecekte olacak olayları anlatırken kullanılır. Duruma göre söz verilen veya öngörülen bir konular ifade edilirken kullanılır:

ἄξω ῡ̔μᾶς εἰς τὴν Τρῳάδα

áxō hūmâs eis tḕn Trōiáda.

Seni Troad'a götüreceğim.

ἥξω παρὰ σὲ αὔριον, ἐὰν θεὸς ἐθέλῃ

hḗxō parà sè aúrion, eàn theòs ethélēi.

Tanrının dilerse yarın seni görmeye geleceğim.

Gelecek zaman şiddetli emir ve yasakları ifade ederken de kullanılır. Böylesi durumlarda cümle içerisinde ὅπως (hópōs) sözcüğü ile birlikte yer alırlar:

ὅπως ταῦτα μηδεὶς ἀνθρώπων πεύσεται

hópōs taûta mēdeìs anthrṓpōn peúsetai.

Kimsenin bunları bilmeyeceğinden emin ol.

Aoristum[değiştir | kaynağı değiştir]

Aoristum (ἀόριστος (aóristos) "sınırsız" ya da "belirsiz") geçmişte tamamlanmış bir eylemi anlatırken kullanılan zamandır.

κατέβην χθὲς εἰς Πειραιᾶ

katébēn khthès eis Peiraiâ.

Dün Pire'ye gittim.

Sıklıkla anlatı şimdiki zaman ve şimdiki zamanın hikâyesi ile içiçe geçmiş biçimde aktarılır:

ἧκεν ἐκείνη καὶ τὴν θύρᾱν ἀνέῳξεν

hêken ekeínē kaì tḕn thúrān anéōixen.

O döndü (şimdiki zamanın hikayesi) ve kapıyı açtı (aoristum).

ἐφύλαττεν ἕως ἐξηῦρεν ὅ τι εἴη τὸ αἴτιον.

ephúlatten héōs exēûren hó ti eíē tò aítion.

Nedenin ne olduğunu (aoristum) bulana kadar izlemeyi (şimdiki zamanın hikayesi) sürdürdü.

ἐπεί (epeí) kelimesi sonrasında aoristumlu cümleler şu şekilde kurulur:

ἐπεὶ δ’ ἐδείπνησαν, ἐξῆγε τὸ στράτευμα

epeì d’ edeípnēsan, exêge tò stráteuma.

Yemek yedikten sonra, orduyu dışarı çıkardı.

ἐκέλευσέ με τὴν ἐπιστολὴν ἣν ἔγραψα δοῦναι

ekéleusé me tḕn epistolḕn hḕn égrapsa doûnai

Yazdığım mektubu ona vermemi emretti.

Aoristum haber kipi ile geçmişteki karşıolgusal, gerçek olmayan durumlar da ifade edilebilir. Böylesi durumlarda cümle içerisinde ἄν (án) kelimeciği bulunur:

οὐκ ἂν ἐποίησεν ταῦτα, εἰ μὴ ἐγὼ αὐτὸν ἐκέλευσα

ouk àn epoíēsen taûta, ei mḕ egṑ autòn ekéleusa.

Ona emretmeseydim bunu yapmazdı.

Bilinen Geçmiş Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilinen geçmiş zaman (παρακείμενος parakeímenos "yakınlarda olan") yakın geçmiş zamanda olan ancak şimdiki zamana doğrudan bir sonucu olan durumlarda ya da geçmişte sık sık veya her zaman olmuş şeyler için kullanılır:

ἀκηκόατε, ἑωράκατε· δικάζετε

akēkóate, heōrákate; dikázete

İşittiniz ve (kanıtları) gördünüz; şimdi kararınızı verin.

ὑμεῖς ἐμοῦ πολλάκις ἀκηκόατε λέγοντος[

humeîs emoû pollákis akēkóate légontos

Sık sık beni konuşurken duydun.

ἡ στήλη παρ’ ᾗ ἕστηκας χιλίᾱς δραχμᾱ̀ς κελεύει ὀφείλειν

hē stḗlē par’ hêi héstēkas khilíās drakhmā̀s keleúei opheílein

Yanında durduğun stel 1000 drahmi borçlu olduğunu emrediyor.

Öğrenilen Geçmiş Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Öğrenilen geçmiş zaman (ὑπερσυντέλικος (hupersuntélikos) "tamamlanandan fazla") yalnızca haber kipi olarak çekimlenmekte ve geçmiş zaman hakkında konuşurken, geçmiş zamanda daha önce yaşanmış eylem ve durumlara işaret etmek için kullanılır:

μάλα ἤχθοντο ὅτι οἱ Ἕλληνες ἐπεφεύγεσαν· ὃ οὔπω πρόσθεν ἐπεποιήκεσαν

mála ḗkhthonto hóti hoi Héllēnes epepheúgesan; hò oúpō prósthen epepoiḗkesan.

Yunanların kaçmış olmasına -daha önce hiç yapmadıkları bir şey- çok kızmışlardı.

ἐπεί (epeí) gibi bağlaçlardan sonra genellikle aoristum kullanıldığından, öğrenilen geçmiş zaman nadiren kullanılır.

ἐπεὶ δ’ ἐδείπνησαν, ἐξῆγε τὸ στράτευμα

epeì d’ edeípnēsan, exêge tò stráteuma.

Akşam yemeği yediklerinde (aoristum), orduyu dışarı yöneltmeye başladı.

Gelecek Bitmiş Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelecek bitmiş zaman (συντελεσμένος μέλλων suntelesménos méllōn "tamamlanacak" nadiren kullanılmaktadır. Etken çatıda yalnızca iki fiilin (τεθνήξω tethnḗxō "ölmüş olacağım" ve ἕστηξα (héstēxa) "durmuş/duruyor olacağım") gelecek zamandan farklı bir formu vardır. Aşırı nadir olsa da geçmiş zaman partisipi ile birlikte de kullanılabilir. Örneğin ἐγνωκὼς ἔσται (egnōkṑs éstai) "farkına varmış olacak". Daha ziyade edilgen çatıda kullanılan gelecek bitmiş zaman, It is more common in the passive. Gelecekte bitmiş bir eylemden kaynaklanacak bir durumu anlatırken kullanılır.

φίλος ἡμῖν οὐδεὶς λελείψεται

phílos hēmîn oudeìs leleípsetai.

Bize hiç arkadaş kalmış olmayacak.

Kipler[değiştir | kaynağı değiştir]

Grekçe fiil formlarının toplam dört farklı kipi (ἐγκλίσεις enklíseis) vardır:

Haber kipi[değiştir | kaynağı değiştir]

(ὁριστική horistikḗ "tanımlayan", kökeni ὁρίζω horízō "tanımlıyorum").

Haber kipi Grekçe'de olağan, gündelik gerçek ifadeler için kullanılır:

ἀπέκτεινε τὸν ἄνδρα

apékteine tòn ándra.

Adamı öldürdü.

Haber kipinin olumsuzunu yapmak için, οὐ (ou) ya da ünlü ile başlayan bir kelime öncesinde οὐκ (ouk) fiilin önüne eklenir:

οὐκ ἐδύνατο καθεύδειν

ouk edúnato katheúdein.

Uyuyamadı.

Şimdiki zamanın hikâyesi ve aoristumda haber kipi bazen karşı olgusal, gerçek olmayan hayali durumlar için de kullanılabilir. Bu gibi durumlarda cümle yapardım, yapmalıyım, yapmalıydım, yapmış olurdum gibi anlamlara gelecek şekilde çevrilir.

τί σιγᾷς; οὐκ ἐχρῆν σιγᾶν

tí sigâis? ouk ekhrên sigân.

Neden susuyorsun? Susmamalısın.

Dilek - Şart kipi (Konjunktiv ya da Subjonktiv)[değiştir | kaynağı değiştir]

(Greek ὑποτακτική hupotaktikḗ "altını düzenlemek", kökeni: ὑποτάσσω hupotássō "altını düzenliyorum").

Dilek - Şart kipinin özelliği fiilde ω (ō) ya da η (ē) harfinin bulunuyor olmasıdır. Dilek - Şart kipi şimdiki zaman ya da gelecek zamana yönelik amaç bildiren cümlelerde belki anlamı verecek şekilde kullanılır.

λέγε, ἵνα ἀκούω

lége, hína akoúō

Konuş ki duyabileyim.

Yukarıdaki örnekte şimdiki zamanın dilek - şart kipi kullanılmaktadır. Aynı cümle aoristum dilek - şart kipi ile de kurulabilir ve iki cümle arasında anlamsal olarak çok ince bir fark vardır:

λέγε, ἵνα ἀκούσω

lége, hína akoúsō

Konuş ki (hemen) duyabileyim.

Dilek - şart kipinin diğer bir yaygın kullanımı içerisinde ἐᾱ́ν (eā́n) "eğer', ὅταν (hótan) "her ne zaman, ne zaman ki", ὃς ἄν (hòs án) "her kim", ἕως ἄν (héōs án) "o zamana kadar" bağlaçlarını barındıran ve şimdiki zaman ya da gelecek zamanda olan bir eyleme işaret eden cümlelerdir. Dilek - şart kipi ile birlikte kullanıldıklarında bu bağlaçlar ἄν (an) ilgeci ile birlikte cümlede yer alırlar:

λέγε, ἕως ἂν οἴκαδε ὥρᾱ ᾖ ἀπιέναι

lége, héōs àn oíkade hṓrā êi apiénai

Eve gitme vakti gelene kadar konuş.

Dilek - şart kipi olması gerektiği düşünülen şeylerde, tavsiye ve kasıtlı sorularda ya da aşağıda örneği verildiği gibi olumsuz komutları ifade ederken kullanılır:

ἄγε νῡν, ἴωμεν

áge nūn, íōmen

Hadi şimdi gidelim.

εἴπωμεν ἢ σῑγῶμεν;

eípōmen ḕ sīgômen?

Konuşmalı mıyız (aoristum) yoksa sessiz mi kalmalıyız (şimdiki zaman)?

μὴ θαυμάσῃς

mḕ thaumásēis.

Şaşırmayın.

Dilek - şart kipinde olumsuz yan cümle oluştururken, yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi, μὴ (mē) ilgeci kullanılır.

İstek kipi (Optativ)[değiştir | kaynağı değiştir]

(εὐκτική euktikḗ "dilek", kökeni: εὔχομαι eúkhomai "diliyorum").

İstek kipinde genellikle fiillerde οι (oi), αι (ai) ve ει (ei) harfleri ek olarak bulunur. Gelecekteki varsayımsal bir duruma atıfta bulunan koşullu cümlelerde kullanılır. Böylesi durumlarda ἄν (an) ilgeci ana cümleye eklenerek olurdu, yapardı anlamı verir:

Optativ şimdiki zaman ya da geçmiş zamandaki varsayımsal eylemleri ifade ederken kullanılmaz. Böyle cümlelerde şimdiki zamanın hikâyesi, aoristum ya da öğrenilen geçmiş zaman ἄν (an) ilgeci ile birlikte ana cümlede yer alır. Bunun dışında optativ geçmişte bildirilen konuşmalarda da kullanılır:

ἡδέως ἂν λάβοιμι, εἰ διδοίη

hēdéōs àn láboimi, ei didoíē

Verecek olsaydı, seve seve alırdım.

εἶπεν ὅτι θῦσαί τι βούλοιτο

eîpen hóti thûsaí ti boúloito

Bir fedakarlık yapmak istediğini söyledi.

Aynı dilek - şart kipinin şimdiki ve gelecek zamanda her kim, -e değin anlamına gelen bağlaçlar sonrası kullanılması gibi, optativ de benzer durumlarda ancak geçmişte tekrar eden eylemleri anlatmak için kullanılır.

ἐθήρευεν, ὁπότε γυμνάσαι βούλοιτο ἑαυτόν

ethḗreuen, hopóte gumnásai boúloito heautón.

Ne zaman canı egzersiz yapmak isterse, avlanırdı.

Optativ dileklerin ifade edildiği cümlelerde de kullanılır:

ὃ μὴ γένοιτο

hò mḕ génoito.

ki olmasın / olmayabilir.

Optativ geçmiş zamanda amaç ve korku bildiren cümlelerde de kullanılır. Öte yandan Herodot ve Thukydides gibi bazı yazarlar bu tür cümlelerde daha ziyade dilek - şart kipi kullanmayı tercih ederler:

ἐκάλεσε γάρ τις αὐτὸν ὅπως ἴδοι τὰ ἱερά

ekálese gár tis autòn hópōs ídoi tà hierá.

Birisi onu kutsalı görebilsin diye çağırdı.

ἔδεισαν οἱ Ἕλληνες αὐτὸν μὴ τύραννος γένοιτο

édeisan hoi Héllēnes autòn mḕ túrannos génoito.

Yunanlar, o bir tiran olabilir diye ondan korkuyorlardı.

Emir kipi[değiştir | kaynağı değiştir]

(προστακτική prostaktikḗ "emretmek", kökeni: προστάσσω prostássō "emrediyorum"). Emir kipi genel komutalar verirken kullanılır.

τοὺς μὲν θεοὺς φοβοῦ, τοὺς δὲ γονεῖς τῑ́μᾱ

toùs mèn theoùs phoboû, toùs dè goneîs tī́mā.

Tanrılardan kork ve ailene saygı duy.

aoristum emir kipi, konuşmacının bir şeyi hemen istediği durumlarda kullanılır:

δότε μοι ξίφος ὅπως τάχιστα

dóte moi xíphos hópōs tákhista.

Bana olabildiğince çabuk bir kılıç ver!

Grekçede üçüncü tekil şahısın da emir kipi vardır:

ἀπαγέτω τις αὐτὴν οἴκαδε

apagétō tis autḕn oíkade

Birisi onu (hemen) eve götürsün.

θεοὶ ἡμῖν μάρτυρες ἔστων

theoì hēmîn mártures éstōn.

Tanrılar şahidimiz olsun.

Şimdiki zamanın hikâyesinde emir kipi aşağıdaki şekilde de kullanılabilir:

κέντρῳ τῷ Α, διαστήματι τῷ ΑΒ, γεγράφθω κύκλος

kéntrōi tôi A, diastḗmati tôi AB, gegráphthō kúklos

A merkezli, AB yarıçaplı bir çember çizilsin.

Çekimsiz fiil formları[değiştir | kaynağı değiştir]

Mastar hal[değiştir | kaynağı değiştir]

(ἀπαρέμφατος aparémphatos "belirtilmemiş").

Etken çatı mastar halleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Mastar hal her üç gramer çatıda ve şimdiki zaman, aoristum, gelecek ve bilinen geçmiş zamanda bulunur. λύω (lúō) "çözüyorum" fiilinin etken çatıdaki halleri şunlardır:

• Şimdiki zaman: λῡ́ειν (lúein) "çözmek'
• Gelecek zaman : λῡ́σειν (lúsein) "çözecek olmak"
• Aoristum : λῦσαι (lûsai) "(hemen) çözmek"
• Bilinen geçmiş zaman : λελυκέναι (lelukénai) "çözmüş olmak"

-εῖν (-eîn) eki şimdiki ve gelecek zaman mastarı için kullanılırken, -σαι (-sai) eki aoristum mastarı için kullanılmaktadır":

• Güçlü aoristum: λαβεῖν (labeîn) "almak"

Kök aoristumlarının mastarı farklıdır:

• Kök aoristum: βῆναι (bênai) "gitmek"

Büzüşen fiillere şimdiki zaman mastar ekleri -ᾶν (-ân), -εῖν (-eîn) ya da -οῦν (-oûn) eklenir:

• ὁρᾶν (horân) "görmek"
• ποιεῖν (poieîn) "yapmak"
• δηλοῦν (dēloûn) "göstermek"

-μι (-mi) ile biten fiiller mesela δίδωμι (dídōmi) "veriyorum" şimdiki zaman ve aoristumda -ναι (-nai) mastar ekini alırlar:

• Şimdiki zaman : διδόναι (didónai) "vermek"
• Aoristum : δοῦναι (doûnai) "vermek" (hemen)

Biliyorum anlamına gelen düzensiz fiil οἶδα (oîda) da mastar eki olarak -ναι (-nai) alır:

• Şimdiki zaman : εἰδέναι (eidénai) "bilmek"

Kullanım[değiştir | kaynağı değiştir]

Mastarlar, genellikle "istedi", "sipariş etti", "denedi", "gerekli", "yapabilir" gibi anlamlara sahip fiillerden sonra kullanılırlar:

ἐκέλευσεν αὐτοὺς ἀπελθεῖν

ekéleusen autoùs apeltheîn.

Onlara kenara çekilmelerini emretti. (aoristum)

Ayrıca φημί (phēmí) "söylüyorum" veya νομίζω (nomízō) "bence/düşünüyorum" gibi belirli fiillerden sonra dolaylı konuşma için de kullanılabilir. Şayet mastarın öznesi, ana fiilin öznesinden farklı ise, bu özne akkusativ halde cümle içerisinde bulunur. Eğer kurulan cümle olumsuz bir cümle ise οὐ (ou) sözcüğü fiilden önce yazılır.

οὔ φᾱσιν εἶναι ἄλλην ὁδόν

oú phāsin eînai állēn hodón.

"Başka yolu olmadığını söylüyorlar"

Şayet mastar halindeki fiil neutrum tanımlığı ile birlikte kullanılıyorsa, bu fiil isimleşir:

ἐπέσχομεν τοῦ δακρύειν

epéskhomen toû dakrúein.

Ağlamaktan kaçındık.

Partisipler[değiştir | kaynağı değiştir]

(μετοχή metokhḗ "paylaşım") Partisipler hem fiillere hem de sıfatlara özgü bazı özellikleri paylaşmaktadırlar. Aynı sıfatlar gibi, cinsiyet, hal ve sayı açısından belirlenebilir ve bağlı oldukları isimle bu anlamda uyum sağlarken, aynı fiiller gibi bir çatıları ve zamanları bulunmaktadır.

Partisip formları[değiştir | kaynağı değiştir]

Partisipler şimdiki zaman, aoristum ve geçmiş zamanda ve her çatıda kullanılır. Partisip kullanılırken karşılaşılan en yaygın ekler şunlardır:

Etken çatı:

• -ων, -ουσα, -οντες (-ōn, -ousa, -ontes) – şimdiki zaman
• -σων, -σουσα, -σοντες (sōn, -sousa, -sontes) – gelecek zaman
• -ῶν, -οῦσα, -οῦντες (-ôn, -oûsa, -oûntes) – büzüşen şimdiki ve gelecek zaman
• -σᾱς, -σᾱσα, -σαντες (-sas, -sasa, -santes) – zayıf aoristum
• -ών, -οῦσα, -όντες (-ṓn, -oûsa, -óntes) – güçlü aoristum
• -ώς, -υῖα, -ότες (-ṓs, -uîa, -ótes) – geçmiş zaman

Orta ve edilgen çatı:

• -όμενος, -ομένη, -όμενοι (-ómenos, -oménē, -ómenoi) – şimdiki zaman ve güçlü aoristum orta çatı
• -σόμενος, -σομένη, -σόμενοι (-sómenos, -soménē, -sómenoi) – gelecek zaman orta çatı
• -σάμενος, -σαμένη, -σάμενοι (-sámenos, -saménē, -sámenoi) – zayıf aoristum orta çatı
• -θείς, -θεῖσα, -θέντες (-theís, -theîsa, -théntes) – zayıf aoristum edilgen çatı
• -μένος, -μένη, -μένοι (ménos, -ménē, -ménoi) – geçmiş zaman orta ve edilgen çatı

Örnek kullanım[değiştir | kaynağı değiştir]

Partisipler Grekçede çok sık kullanılmaktadır. Aşağıda Platon'un Phaedo adlı eserinden içerisinde altı adet partisip olan bir örnek verilmiştir:

καὶ ὁ παῖς ἐξελθὼν καὶ συχνὸν χρόνον διατρῑ́ψᾱς ἧκεν ἄγων τὸν μέλλοντα δώσειν τὸ φάρμακον, ἐν κύλικι φέροντα τετριμμένον.

kaì ho paîs exelthṑn kaì sukhnòn khrónon diatrī́psās hêken ágōn tòn méllonta dṓsein tò phármakon, en kúliki phéronta tetrimménon.

Ve çocuk, dışarı çıktıktan ve orada biraz kaldıktan sonra elindeki kapta içinde çoktan ezilmiş olan zehri taşıyan ve zehri vermeyi amaçlayan kişiyle birlikte içeri girdi.

Partisipte farklı zamanlar - cümle analizi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yukarıda verilen örnek cümle incelenirse, ἐξελθών (exelthṓn) fiilinin dışarı çıktıktan sonra anlamına gelen bir aoristum partisip olduğu görüşür. Aoristum partisipler genellikle ana cümledeki eylemden önce yaşanmış bir eyleme işaret ettiğinden Türkçeye çeviri yapılırken bu gibi partisiplerin sonuna -tan sonra benzeri bir ek getirilir:

ἐξελθὼν ἧκεν. exelthṑn hêken.

Dışarı çıktıktan sonra döndü.

Şimdiki zaman partisipleri genellikle ana cümlede geçen eylemle eş zamanlı olarak yaşanan durumları aktarır. Yukarıdaki örnek cümlede geçen ἄγων (ágōn) partisipi buna uygun olarak çevrilmiştir:

ἧκεν ἄγων τὸν (ἄνθρωπον)

hêken ágōn tòn (ánthrōpon).

O öncülük ettiği/beraberindeki kişiyle geri geldi.

Geçmiş zaman partisipleri daha önce yaşanmış ve tamamlanmış eylemlerin sonuçları ifade edilirken kullanılır:τὸ φάρμακον ἐν κύλικι φέροντα τετριμμένον

tò phármakon en kúliki phéronta tetrimménon.

Bir kapta dövülmüş zehri taşıyan.

Gelecek zaman partisipi ise ana fiilden zaman olarak daha sonra yaşanacak bir eylemi anlatmak yahut bir amaç ifade etmek için kullanılır:

εἰς Ἀθήνας ἔπλευσε ταῦτα ἐξαγγελῶν

eis Athḗnas épleuse taûta exangelôn

Bunları bildirmek için Atina'ya gitti.

Uyum[değiştir | kaynağı değiştir]

Partisipler hal, cinsiyet ve tekillik - çoğulluk bakımından bağlı olduğu isim ile uyum içerisinde olmalıdır:

• ἐξελθών (exelthṓn) "dışarı çıktıktan sonra", διατρῑ́ψᾱς (diatrī́psās) "zaman geçirdikten sonra" ve ἄγων (ágōn) "beraberinde/öncülük ettiği" partisiplerinin hepsi eril, tekil ve ismin yalın halinde bulunmaktadırlar. Cümle içerisinde aynı özelliklere sahip tek kelime çocuk olduğundan bu partisiplerin anlattığı eylemleri çocuğun yaptığı söylenebilir. Öte yandan ana cümlenin fiili ἧκεν (hêken) "geri geldi" de çocuk ile uyum içindedir.
• μέλλοντα (méllonta) "amaçlayan" ve φέροντα (phéronta) "taşıyan" partisiplerinin ikisi de eril ve akkusativdir. Bu iki partisip ana cümlede nesne olarak geçen adam ile uyum içindedir.
• τετριμμένον (tetrimménon) "ezilmiş" nötr, tekil ve akkusativ halde olan bu partisip, φέροντα (phéronta) "taşıyan" kelimesinin nesnesi olan zehir φάρμακον (phármakon) kelimesi ile uyum içindedir.

Durumsal partisip[değiştir | kaynağı değiştir]

Partisipler sıklıkla belirli bir durumu açıklar nitelikte de kullanılırlar. Bu gibi durumlarda Türkçeye -an, -en eki ile örneğin ἄγων (ágōn) "öncülük eden/beraberinde" ile çevrilebilirler. Bazı durumlarda cümleye zamansal bir anlam da katabilirler.

κατιδὼν τὴν μάχην ... ἐβοήθει

katidṑn tḕn mákhēn ... eboḗthei

Savaşı görünce/gördüğünde yardım etmeye gitti.

Partisiplerin diğer bir sık kullanımı ise genitivus absolutustur. Bu gibi durumlarda hem partisip hem de nesne genitiv halinde cümlede yer alır:

ἐνῑ́κησαν Λακεδαιμόνιοι ἡγουμένου Ἀγησανδρίδου

enī́kēsan Lakedaimónioi hēgouménou Agēsandrídou

Spartalılar, Agesandridas öncülüğünde kazandı.

Tanımlıklı partisipler[değiştir | kaynağı değiştir]

Şayet bir partisip bir tanımlık ile birlikte kullanılıyorsa, aşağıdaki örnekteki şekilde çevrilebilir:

τὸν μέλλοντα δώσειν τὸ φάρμακον.

tòn méllonta dṓsein tò phármakon.

Zehri vermeye giden/niyetlenen

Tamamlayıcı partisip[değiştir | kaynağı değiştir]

Partisipler biliyorum, duyuyorum anlamına gelen ana fiillerle birlikte kullanıldığında anlamı tamamlayıcı bir rol üstlenirler.

ἤκουσε Κῦρον ἐν Κιλικίᾱͅ ὄντα

ḗkouse Kûron en Kilikíā̄i ónta.

Cyrus'un Kilikya'da olduğunu duydu.

ἔτυχε καὶ ὁ Ἀλκιβιάδης παρών

étukhe kaì ho Alkibiádēs parṓn.

Alkibiades de mevcuttu.

Çatılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Grekçe'de etken, orta ve edilgen olmak üzere toplam üç farklı çatı vardır. Orta ve Edilgen çatı gelecek ve aoristum hariç hep aynı eklere sahiptir.

Etken çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Etken çatı fiilleri -ω ya da -μι eklerine sahip bütün fiillerdir. Bu fiiller geçişli, geçişsiz ya da dönüşümlü olabilirler:

εἰς Ἀθήνᾱς ἔπλευσε^[9]

eis Athḗnās épleuse.

Atina'ya yelken açtı.

ἐφύλαττον τὰ τείχη^[10]

ephúlatton tà teíkhē

Surları koruyorlardı.

αὐτὸς αὑτὸν διέφθειρεν^[11]

autòs hautòn diéphtheiren.

O kendini öldürdü.

Orta çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Etken çatıdaki -ω -ō ve -μι -mi eklerine ilaveten -ομαι (-omai) ya da -μαι (-mai) eki alan bazı fiiller hem edilgen hem de etken anlam verebilirler. Bu fiillerin verdiği anlam şayet edilgen değilse, genellikle burada orta çatı söz konusudur.

• παύομαι (paúomai) "duruyorum (geçişsiz)"
• ἵσταμαι (hístamai) "duruyorum (geçişsiz)"

Bazen fiillerde dönüşümlü bir anlam dile gelmiş olabilir:

• λούομαι (loúomai) "yıkanırım"
• αἱρέομαι (hairéomai) "seçerim"
• μεταπέμπομαι (metapémpomai) "gönderirim"

Bazen orta çatı fiile karşılıklı yapmak anlamı da verir:

• σπονδὰς ποιεῖσθαι (spondàs poieîsthai) "anlaşma yapmak"

Şimdiki zamanda etken olan bazı fiiller, gelecek zamanda orta çatıya sahiptir:

• λήψομαι (lḗpsomai) "alacağım"
• ἀκούσομαι (akoúsomai) "duyacağım"
• ἔσομαι (ésomai) "olacağım"

Etken anlamlı edilgen yapılı fiiller[değiştir | kaynağı değiştir]

-ομαι (-omai) ya da -μαι (-mai) eki ile biten bazı fiiller, anlam olarak etken olsalar da, etken çatıda çekimlenmiş halleri yoktur.

• ἀφικνέομαι (aphiknéomai) "ulaşıyorum"
• ἀποκρίνομαι (apokrínomai) "yanıtlıyorum"
• γίγνομαι (gígnomai) "oluyorum"
• δέχομαι (dékhomai) "alıyorum"
• ἔρχομαι (érkhomai) "geliyorum"
• μάχομαι (mákhomai) "savaşıyorum"
• πυνθάνομαι (punthánomai) "buluyorum"
• ὑπισχνέομαι (hupiskhnéomai) "söz veriyorum"

Etken anlamlı edilgen yapılı fiillerden bazıları -σα- (-sa-) ile çekimlenen zayıf aoristum formun sahiptir. Örneğin: ἐδεξάμην (edexámēn). Ancak daha sıklıkla güçlü aoristum görülmektedir. Örneğin: ἀφικόμην (aphikómēn) "ulaştım" ya da ἐγενόμην (egenómēn) "oldum". (ἔρχομαι (érkhomai) "geliyorum" düzensiz bir fiildir ve güçlü aoristum hali ἦλθον (êlthon) "geldim"dir.

Ayrıca -θη- (-thē-) ekini alan etken anlamlı edilgen fiillerde vardır:

• δύναμαι (dúnamai) "-abilirim"
• βούλομαι (boúlomai) "istiyorum"
• οἴομαι (oíomai) "düşünüyorum"

τὰ δῶρα ἐδέξατο^[12]

tà dôra edéxato.

Hediyeleri aldı.

ἐγγὺς δὲ γενομένων τῶν Ἀθηναίων, ἐμάχοντο^[13]

engùs dè genoménōn tôn Athēnaíōn, emákhonto.

Atinalılar yaklaştığında iki taraf savaşmaya başladı.

οὐκέτι ἐδυνήθη πλείω εἰπεῖν^[14]

oukéti edunḗthē pleíō eipeîn

Daha fazlasını söyleyemez hale geldi.

Edilgen çatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazen -ομαι (-omai) ile biten bir fiil net bir edilgen anlama sahiptir.

ἡ πόλις ὑπὸ τῶν Λακεδαιμονίων ἤρχετο^[15]

hē pólis hupò tôn Lakedaimoníōn ḗrkheto.

Şehir Spartalılar tarafından yönetiliyordu.

ἐν τῷ νόμῳ γέγραπται^[16]

en tôi nómōi gégraptai.

Kanunda yazılı

-ομαι (-omai) ekli fiiller edilgen olarak kullanıldığında aoristumda -θη- (-thē-) eki alırlar:

ἐκεῖνοι κατ’ ἀξίᾱν ἐτιμήθησαν^[17]

ekeînoi kat’ axíān etimḗthēsan.

Bu adamlar hak ettiği şekilde onurlandırıldı.

Aoristum edilgen çatı bazen -η- (-ē-) eki (güçlü aoristum edilgen çatı) ile bitebilir.

οἱ πολλοὶ ἐφθάρησαν^[18]

hoi polloì ephthárēsan.

Çoğunluk öldürüldü.

στρατηγὸς ὑπ’ αὐτῶν ᾑρέθη^[19]

stratēgòs hup’ autôn hēiréthē.

Onlar tarafından general olarak seçildi.

οὐκ ἐσώθη ἡ ναῦς εἰς τὸν Πειραιᾶ^[20]

ouk esṓthē hē naûs eis tòn Peiraiâ.

Gemi güvenli bir şekilde Pire'ye geri dönmedi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]