Giritli Ali Aziz Efendi

Giritli Ali Aziz (1749 - 29 Ekim 1798, Berlin), Türk diplomat, büyükelçi, yazar ve şair.

Osmanlı Devleti'nin ilk daimi Prusya Büyükelçisi olarak görev yapmıştır. Zamanında çok aranıp okunan, çok sayıda baskısı yapılan Muhayyelat adlı eserin yazarıdır.

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

1749'da Girit’te doğdu. Babası Girit Defterdarı ve tarihçisi Mehmed Efendi'dir. Tahsilini Girit’te yaptı. Zengin babasından miras kalan serveti harcayıp tükettikten sonra İstanbul’a gitti.^[1] Hassa silahşörleri arasına katıldı. Valide kethüdası olan hemşerisi Yusuf Ağa'ya bağlandı ve onun yardımı ile Sakız Adası'na muhassıl (vergi tahsildarı) tayin edildi.

Bir müddet sonra da Belgrad’a gönderildi ve orada iki yıl kalıp devlete ait bazı mülklerin satışına başarıyla nezaret etti. Görevindeki bu başarısı sebebiyle mir-i miranlık payesi ile 1797'de Berlin büyükelçisi tayin edilerek Osmanlı İmparatorluğu'nun Prusya devleti nezdinde sürekli ve yerleşik mahiyette ilk sefiri oldu. Bir buçuk sene süren sefaretine ilişkin olarak çok kısa bir sefâretnâme de yazdığı çeşitli kaynaklarda belirtilir.

29 Ekim 1798'de Berlin’de ölmüş ve Prusya Kralı III. Friedrich Wilhelm tarafından bizzat Ali Aziz'in ölümünden ötürü tahsis edilen Berlin Müslüman mezarlığına defnedildi.^[2] Kendisinden sonra oğlu Selüver Efendi de elçilik görevinde bulundu.^[3]

Mezarı[değiştir | kaynağı değiştir]

Giritli Ali Aziz Efendiye ait mezar, Almanya’da resmi olarak yapılan ilk Türk Mezarlığıdır. Giritli Ali Aziz Efendi'den sonra diğer elçilik görevlilerinin de cenazeleri bu mezarlığa defnedildi. 1863’te Almanya bu mezarlığın başka bir yere naklini istemiş; Osmanlı Devleti bu isteği kabul edince mezarlık 1866’da bugünkü yerine taşınmıştır.^[2]

Mezarlık günümüzde Berlin'in Kreuzberg semtinde Geibelstrasse'nin Urbanstrasse'ye açıldığı yolağzının karşısınadadır. Buradaki, aralarında Ali Aziz'in bulunduğu beş Türk'ün mezarının 1866'da Columbiadamm'da tahsis edilen yeni yere nakledilmesinden sonra, Urbanstrasse'ye Giritli Ali Aziz anısına bir plaket yerleştirilmiştir.

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Şiirde binlerce beyti ezberlemiş olmasıyla kendi çağında nam salmış olan Ali Aziz'in Varidat isimli tasavvuf içerikli bir eseri, Türkçe ve Farsça şiirleri bulunmaktadır. Ancak o, kısaca Muhayyelat veya Muhayyelat veya "Muhayyelat-ı Aziz Efendi olarak anılan eseri ile hatırlanır. Muhayyelat, çok şöhret yapmış ve zamanında aranıp okunmuş bir eserdir. Öyle ki Osmanlı Devleti'nin Prusya elçisi olan yazar, elçiliğinden çok Muhayyelât sahibi Aziz Efendi olarak tanınmıştır.^[1]

Eserin orijinal ismi "Muhayyelât-ı ledünni-i ilahi-i Giridî Ali Aziz Efendi"dir. Yazar, bu eserde çeşitli hikâyeleri kendine has bir üslupla kaleme almıştır. Eserin en erken 1770'li yıllarda yazılmasına başlandığı tahmini yürütülmekte ve 1797'de tamamlandığı düşünülmektedir. Fantastik özelliklere sahip olan eserde hayal ile gerçek, sözlü kültürle yazılı kültür ve maceralı hikâyelerin iç içe gemiştir. Muhayyelat'ın geleneksel hikâye ile modern anlatma tarzı arasında bir yerdedir ve Türk edebiyatında modern çağa geçişte önemli bir mihenk taşı olarak kabul edilir.

Yazar Muhayyelat adlı eseriyle gelecek neslin yazarlarını etkilemiştir. Örneğin 19. yüzyılda, Ahmet Mithat Efendi'nin 1877 tarihli Çengi adlı romanının temelinde de "Muhayyelât"a göndermeler yer alır ve romanın kahramanı Daniş Çelebi'nin gerçeklerden kopmasına "Muhayyelât"ı okuması sebep olur. 19. yüzyıl şairlerinden Muallim Naci'nin şiirlerinde "Naci" takma adını kullanmasına da Giritli Ali Aziz Efendi'nin Muhayyelat'ındaki "Kıssa-ı Naci" adlı hikâyesinden derinden etkilenmesi sebep olmuştur. 19. yüzyılda kâşif ve 1001 Gece Masalları'nın en tanınmış çevirmenlerinden Richard Francis Burton Muhayyelat'a atıfta bulunmuş, 20. yüzyılda Avusturyalı Türkolog Andreas Tietze Muhayyelat hakkında bir çalışma yayınlamıştır.

Muhayyelat´ın önsözünde Avrupalı bilginlerin sorularına cevaben yazdığından bahsedilen risale ise henüz bulunamamıştır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Giritli Ali Aziz Efendi. Muhayyelat ISBN 978-975-7594-74-1. Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
Biyografi.net Giritli Ali Aziz Efendi maddesi 1 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b "AZİZ ALİ EFENDİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 18 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2023.
^ ^a ^b Uca, Alaattin; Can, Ahmet Hamdi (30 Eylül 2019). "Berlin Türk Şehitliği ve Mezar Taşları". Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 6 (3): 1236-1308. ISSN 2148-2292.
^ Yrd. Doç. Dr. Mehmet Alaattin Yalçınkaya. "Osmanlı zihniyetindeki değişimin göstergesi olarak sefaretnamelerin kayak defteri" (PDF). Ankara Üniversitesi. 24 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

H. Ahmed Schmiede. Osmanlı ve Prusya Kaynaklarına Göre Giritli Ali Aziz Efendi'nin Berlin Sefareti (Ali Aziz Efendi Aus Kreta: Intuitionen Des Herzens) ISBN 975-498-036-5 (Türkçe ve Almanca). Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
Ali Aziz Efendi of Crete (1884). The story of Jewad (İngilizce). Wilson & McCormick, Glasgow. 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022.

[:1-1] "AZİZ ALİ EFENDİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 18 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2023.

[:0-2] Uca, Alaattin; Can, Ahmet Hamdi (30 Eylül 2019). "Berlin Türk Şehitliği ve Mezar Taşları". Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 6 (3): 1236-1308. ISSN 2148-2292.

[3] Yrd. Doç. Dr. Mehmet Alaattin Yalçınkaya. "Osmanlı zihniyetindeki değişimin göstergesi olarak sefaretnamelerin kayak defteri" (PDF). Ankara Üniversitesi. 24 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

Giritli Ali Aziz Efendi nedir?, Giritli Ali Aziz Efendi anlamı nedir?, Giritli Ali Aziz Efendi ne demektir?