Ferenc Szálasi
Szalasi 1941 yılında
Doğum	6 Ocak 1897(1897-01-06) Košice, Macaristan Krallığı
Ölüm	12 Mart 1946 (49 yaşında) Budapeşte, İkinci Macaristan Cumhuriyeti
Ölüm nedeni	Asılarak idam
Tanınma	Ok Haç Partisi lideri
Suçlama(lar)	Savaş suçları
Mahkûmiyet	İdam cezası
Ceza	Asılarak idam edildi
Kurbanlar	65-70 bin

Ferenc Szálasi /ˈfɛrɛnt͡s ˈsaːlɒʃi/ (6 Ocak 1897, Košice, Macaristan Krallığı - 12 Mart 1946 Budapeşte, İkinci Macaristan Cumhuriyeti) Macar faşist örgütlenme olan Ok Haç Partisi kurucusu ve lideriydi. II. Dünya Savaşı'nın son dönemlerinde ülkedeki Miklós Horthy rejiminin Müttefik Devletlerle barış görüşmesi için temas halinde olduğunun ortaya çıkması üzerine Naziler tarafından düzenlenen Panzerfaust Harekâtı sonrasında Ok Haç Partisi iktidarı almış, Szálasi ise fiilen ülkenin tek lideri konumuna yükselmiştir. Kısa süren Ok Haç Partisi iktidarı sırasında binlerce rejim karşıtı, komünist ve Yahudi toplama kamplarına sürülmüş ve katledilmiştir. Kızıl Ordu'nun Macaristan'ı kurtarmasının ardından yakalanmış, mahkemeye çıkartılmış ve insanlığa karşı işlediği suçlardan hüküm giyerek idam edilmiştir.

Gençliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Szalasi'nin baba tarafı Ermeniydi. Büyük büyük babası Ferenc (1758-?) hala Szalosjan soyadını kullanıyordu, ancak oğlu Antal (1829-1916) soyadını Macarcaya çevirerek Szalasi olarak kullanmaya başlamıştır. Onun oğlu ve Ferenc Szalasi'nin dedesi 1848 Devrimleri sırasında Viyana'dan bir Alman kadınla evlenmiş, oğulları Ferenc (1866-1940) Bratislava'ya yerleşmiş ve orduda subay olarak hizmet etmiştir. Ferenc'in dört oğlu da asker olmuştur.^[a] Ferenc Szalasi'nin annesi Erzsébet Szakmár (1874–1963) ise oldukça dindar bir Slovak asıllı Rutenyalıdır, oğlunun tanrı inancına sahip olmasında büyük rolü vardır.

Hem ailesinin maddi zorluk içinde olması hem de aile geleneği olması yüzünden orduya girdi. İlk eğitimlerini memleketi olan Kassa'da aldıktan sonra Köszeg ve Targu Mureş'deki askeri akademiye devam etti. Çok başarılı bir genç subay olarak 1915 yılında teğmen rütbesiyle Viyana'daki Maria Theresa Askeri Akademisi'nden mezun oldu. O mezun olduğu sırada I. Dünya Savaşı tüm şiddetiyle sürmekteydi. Derhal cephe görevi verilen Szalasi 36 ay boyunca cephede savaştı. Savaşın sonunda elit Tirol Muhafız Birliğindeydi ve üsteğmen olmuştu. Verdun Muharebesi başta olmak üzere katıldığı muharebelerde gösterdiği cesaretten dolayı Kaiserlicher Orden der Eisernen Krone nişanına layık görülmüştür.

Askerî kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Savaşın son dönemlerinde Macaristan'da bulunan Szalasi savaşın sonundaki kaos ortamında Dışişleri Bakanlığı personeli kapsamında kuryelik görevini yerine getirdi. Yıldızpatı Devrimi'ni, takip eden süreçte ülkenin Béla Kun önderliğinde kurulan Macaristan Sovyet Cumhuriyeti ve Fransa önderliğinde kurulan Küçük Antanta bağlı Romanya kuvvetleri tarafından bu rejimin alaşağı edilmesi, sonrasında Amiral Miklós Horthy yönetiminin başa getirilmesi süreçlerinde aktif olarak yer almadı, takip etmeyi tercih etti.

1920-21 döneminde Hajmáscér'de askeri eğitimine devam ettikten sonra 1923 yılında Ludovika'daki askeri akademiye girdi. 1925 yılında kurmay subay olarak mezun oldu. Zorunlu hizmetini Debrecen'deki 11. Piyade Alayında yaptı. 1926-29 döneminde Genelkurmay Başkanlığı bünyesinde Eğitim ve Personel Dairesinde çalıştı, bu kapsamda yurtdışı seyahatler gerçekleştirdi, daha sonra bu tanıdıkların çok faydasını gördü. Askerî hiyearşide yükselirken siyasal fikirleri de şekilleniyordu, artık politik konularda yazılar yazmaya başladı. 1930'lu yıllarda dönemin Savaş Bakanı Gyula Gömbös kendisinden övgüyle söz ediyor ve onu selefi olarak gösterecek kadar beğeniyordu. 1933 yılında 36 yılında general oldu.

Aynı yıl 46 sayfalık Macar Devletinin Yapılandırılması için Plan adlı bir broşür yayınladı. Yüksek komutadaki subayların siyasetle ilgilenmemesi geleneğini çiğnediği için kamuoyunda büyük bir rahatsızlık kaynağı olan olaydan sonra 20 gün hapis cezasına çarptırıldı ve kurmaylığı alındı. Eger'deki 14. Piyade Alayına döndü, 1934 yılı Ekim ayında emekliliğini istedi ve 1935 yılı Mart ayında emekli edildi.

Siyasi hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Szalasi, askerlikten emekli olduktan sonra siyasete atıldı.İlk girişimleri Arpad Taby tarafından kurulmuş olan aşırı-sağcı ve ırkçı Magyar Élet Szövetség^[b] içinde oldu. Bu grubun fikirleirni benimsemiş ve sözcüleri haline gelmişti. Artık yavaş yavaş fikirleri olgunlaşmış ve Macarcılık adını verdiği bir ideolojiye dönüşmekteydi, tüm toplumsal sorunların çözümü buradaydı.

Tanımlamaya çalıştığı tezlerine göre tüm ulusu birlik içerisinde bir araya getirecek olan şey tanrı inancı, dayanışma ve milliyetçiliktir. Bu bakış açısıyla ülke Trianon Antlaşması öncesindeki topraklarını geri alacak ve Birleşik Macar Devletleri kurulacaktır. Tüm bu fikileri askerlik görevinden emekli olduktan sonra kaleme almış ve Macarcılık olarak ifade etmiştir. Bu ideolojinin öne çıkan yanlarından birisi koyu Yahudi karşıtlığı, bir nebze düşük seviyede de olsa Çingene düşmanlığıdır, bu düşmanlık hem ırksal hem de dinsel olarak tanımlanır. Ayrıca Macarlar Turan olarak tanımlanır ve Aryanlarla eşit ırk olarak tanımlanır.

4 Mart 1935 tarihinde Ulusal İrade Partisi (Macarca: Nemzet Akaratának Pártja, NAP) kurulur. Daha sonra ok ve haç işaretlerinin kullanıldığı ve faşizmi temsil ettiği ilk örnek bu siyasi partide kullanılmıştır. Bu parti Szalasi ve Macarcılık ideolojisinin ilk siyasi örgütüdür. NAP kuruluşunda oldukça merkezî bir yapı kuran Szalasi, üyelerin sadece tek kademe alt ve üstlerini tanıdıkları bir gizli yapı inşa etti. Kendisiyle çalışan sadık adamlarından oluşan ekip haricinde kimseyle temas etmemekteydi. 1941 yılına gelindiğinde örgüt ülkenin 19 farklı bölgesinde varlığını geliştirmiş, 100 bin kişilik bir desteğe ulaşmış ve 2 bin firmanın mali yardımını sağlamış durumdaydı. 1937 yılı bahar aylarında Yeni Macar İşçi (Macarca: Új Magyar Munkás) yayın hayatına başlamıştır. Ancak güçlenmeye başlayan parti, hükûmet tarafından tehlikeli olarak görüldüğü için 16 Nisan 1937 günü kapatılır. Partisi kapatılan Szalasi tutuklanmış ve mahkeme sürecini propaganda olanağı olarak değerlendirmiştir. Kapatılan partisinin ardından tüm faşist grupları tek çatı altında toplayan Macar Nasyonal Sosyalist Partisi (Macarca: Magyar Nemzeti Szocialista Párt) kurulur. Bu dönemde Szalasi, kendi dışında gelişen parti kapatma ve kurulumlarına müdahale ederek en son 15 Mart 1939 Genel Seçimlerinde Ok Haç Partisi adı altında 31 milletvekilliği kazanıp ana muhalefet partisi olduğu seçimlerde büyük başarı kazanır.

Horthy tarafından ilan edilen af sonrasında hüküm giydiği suçtan hapse girmeden kurtulan Szalasi'nin siyasete aktif şekilde dönüşü coşkuyla karşılansa da partisi yeni döneme güç kaybederek girmiştir. II. Dünya Savaşı'nın başlamış olması savunma sanayiini canlandırmış ve işsizliği azaltmıştır. Ayrıca parti içinde László Baky ve Fidél Pálffy'nin ayrılarak başka bir faşist oluşumda yer almaları partiyi zayıflatmıştır. Szalasi azalan desteği artırmak için ülke çapında ziyaretler düzenlese de 1943 yılı sonunda üye sayısı 100 binin altına düşmüştür.

Macarcılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Szalasi'nin faşizm eksenindeki ideolojisi Nazizmden farklıydı. Nazizmin ideologu Alfred Rosenberg ve eseri Mythos Szalasi tarafından şiddetli şekilde eleştirilmiştir. Szalasi Nazizmdeki ırkçı teoriye katılmamakla beraber Yahudi karşıtlığında benzer şekilde düşünmekteydi. Ancak sürmekte olan II. Dünya Savaşında Hitler'in mucize silahı sayesinde zafer kazanacağından emindi, Führer'in de Rosenberg gibi düşünmediğini ileri sürmekteydi.

Naziler, ideolojik olarak güvenilir bulmadıkları Szalasi hareketine destek vermek yerine genel olarak ülkedeki sağcı faşist çevrelerin tamamının eş güdüm halinde hareket etmelerini sağlamaya çalıştılar. Ülke Alman işgaline uğradığı dönemde kurulmaya çalışılan geniş çaplı faşist hükûmete Szalasi hareketi, liderliğin kendilerine verilmediği gerekçesiyle katılmamıştır. Naziler 1944 yılı Ağustos ayında Horthy rejiminin Müttefik Devletlerle gizli pazarlıklara giriştiğinin anlaşılması üzerine Szalasi ile devam etme kararı alır. Horthy rejimi Panzerfaust Harekâtıyla devrilir. Eylül ayıyla beraber Ok Haç Partisi Nazilerin tam desteğini arkasına alarak kendi rejimini kurmaya başlar. 4 Ekimde yemin ederek göreve başlayan Szalasi ülkede tam bir diktatörlük kurar. Ülkenin tüm kaynakları yaklaşmakta olan Sovyet Kızıl Ordusuna karşı verilen savaşa aktarılmaktadır.

Savaşın sonu[değiştir | kaynağı değiştir]

Ok Haç Partisi ve Nazilerin egmenliğindeki Macar topraklarında Yahudiler, çalışmaya gönderildiklerini düşünürken kendilerini imha kamplarında buluyordu. Genel olarak kentlerdeki gettolar ve kırsal bölgelerde girişilen toplu katliamlar ve tehcir sırasında yapılan infazlarda toplam 65-70 bin Yahudinin katledildiği düşünülmektedir. Bu dönemde Kızıl Ordu tarafından kuşatılan başkent Budapeşte'de kanlı bir savaş sürerken, Szalasi 1944 sonlarında yönetim merkezini batıya kaydırır; önce Farkasgyepű, sonra Brennbergbánya ve son olarak Kőszeg. Yenilgiyi kabul edemeyen ve hala zafer hayalleri kuran Szalasi 29 Nisan 1945'te sekreteri Lutz Gizella ile evlenmiş, 5 Mayıs günü de Avusturya cephesinde ABD askerleri tarafından ele geçirilmiştir.

Mahkeme süreci[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa'da savaşın sona ermesiyle beraber Amerikalıların elindeki Szalasi Ekim ayında Macaristan'a iade edilir. Savaş sırasında işlediği suçlara istinaden mahkemeye verilir ve 5 Şubat günü davasının görülmesine başlanır. 1 Mart günü suçlu bulunarak hüküm giyen Szalasi 12 Mart günü idam edilir.

Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Szalasi'nin işlediği savaş suçları ve gerçekleştirdiği katliamlar ortada olmasına rağmen özellikle son dönemde iktidarda olduğu dönemde oldukça başarılı bir idare kurduğuna dair revizyonist çalışmalar mevcuttur.^[1]

Szalasi'nin ölümü, liderliği yaptığı hareketin veya genel olarak Macar faşizminin sonunu getirmemiştir. Sosyalist rejimin inşa edildiği Macaristan Halk Cumhuriyeti'nde 1956 sürecinde ve Doğu Blokunun yıkılmasının ardından bu akımlar yeniden güçlenmiştir. Sürgündeki eski tüfek Macar faşistlerinin dönemi 1995 yılında ölen Imre Tatár ile sona ermiş kabul edilmektedir. Günümüzde Pax Hungarica adlı hareket bu faşist geleneği sürdürmüş, liderliğini Endre János Domokos'un yaptığı hareket 2017 yılında kapanmıştır.

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]