Elektronik atık veya e-atık, elektronik cihazların kullanım ömrünün tamamlanması, ya da bizim bildiğimiz haliyle çöpe dönüşmesidir. Günlük hayatta kullandığımız televizyon, radyo, bilgisayar, yazıcı, çamaşır makinesi, buzdolabı vs gibi elektronik eşyalar, kullanım ömrü bittiğinde elektronik atık sınıfına girmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde e-atığın gayri resmi olarak işlenmesi, olumsuz insan sağlığı etkilerine ve çevre kirliliğine yol açabilir.

E-atıklar, yer kaplamaları ve zehirli maddeler içermeleri dolayısıyla dünyada gittikçe büyüyen bir sorun haline gelmektedir. Örneğin, CPU'lar gibi elektronik hurda bileşenleri, kurşun, kadmiyum, berilyum veya bromlu alev geciktiriciler gibi potansiyel olarak zararlı malzemeler içerir. E-atıkların geri dönüşümü ve bertarafı, işçilerin ve çevrelerinin sağlığı için önemli riskler içerebilir.

Tanım[değiştir | kaynağı değiştir]

E-atık veya elektronik atık, bir elektronik ürünün kullanım ömrü sona erdikten sonra atıldığında oluşmaktadır. Teknolojinin ve tüketime dayalı toplumun hızla yayılması, her dakika çok büyük miktarda e-atık oluşumuyla sonuçlanmaktadır.

Avrupa WEEE Direktifi atıkları on kategoride sınıflandırmaktadır: Büyük ev aletleri (soğutma ve dondurma cihazları dahil), Küçük ev aletleri, Bilgi Teknolijisi (IT) ekipmanı (monitörler dahil), Tüketici elektroniği (TV'ler dahil), Lambalar ve Armatürler, Oyuncaklar, Aletler, Tıbbi cihazlar, İzleme ve kontrol aletleri ve Otomatik dağıtıcılar. Bunlar, yeniden kullanım, yeniden satma, kurtarma, geri dönüştürme veya bertaraf etme amaçlı kullanılmış elektronikleri ve yeniden kullanılabilir malzemeleri (çalışan ve onarılabilir elektronikler) ve ikincil hammaddeleri (bakır, çelik, plastik, vb.) İçerir.

"Atık" terimi, alıcı tarafından geri dönüştürülmek yerine atılan kalıntı veya malzeme için kullanılmaktadır, yeniden kullanım ve geri dönüştürme işlemlerinden kaynaklanan kalıntılar da dahil olmak üzere, çoğu elektroniklerin fazlası sıklıkla karıştırılır (iyi, geri dönüştürülebilir ve geri dönüştürülemez). Bazı kamu politikası savunucuları, "e-atık" ve "e-hurda" terimini tüm fazla elektronik cihazlara geniş bir şekilde uygulamaktadır. Katot ışın tüpleri (CRT'ler), geri dönüşümü en zor türlerden biri olarak kabul edilir.^[1]

Kalkınma için ICT Ölçüm Ortaklığı, e-atığı altı kategoriye ayırmıştır:

(1) Daha yaygın olarak soğutma ve dondurma ekipmanı olarak adlandırılan sıcaklık değişim ekipmanı. Tipik ekipman şunları içerir: buzdolapları, dondurucular, klimalar, ısı pompaları.

(2) Ekranlar, monitörler. Tipik donanımlar arasında televizyonlar, monitörler, dizüstü bilgisayarlar ve tabletler bulunur.

(3) Lambalar. Tipik ekipmanlar arasında flüoresan lambalar, yüksek yoğunluklu deşarj lambaları ve LED lambalar bulunur.

(4) Büyük ekipman. Tipik ekipmanlar arasında çamaşır makineleri, çamaşır kurutucular, bulaşık makineleri, elektrikli ocaklar, büyük baskı makineleri, kopyalama ekipmanı ve fotovoltaik paneller bulunur.

(5) Küçük ekipman. Tipik ekipmanlar arasında elektrikli süpürgeler, mikrodalgalar, havalandırma ekipmanları, ekmek kızartma makineleri, elektrikli su ısıtıcıları, elektrikli traş makineleri, teraziler, hesap makineleri, radyo setleri, video kameralar, elektrikli ve elektronik oyuncaklar, küçük elektrikli ve elektronik aletler, küçük tıbbi cihazlar, küçük izleme ve kontrol cihazları bulunur.

(6) Küçük Bilgi Teknolojisi (IT) ve telekomünikasyon ekipmanı. Tipik ekipmanlar arasında cep telefonları, Küresel Konumlandırma Sistemleri (GPS), cep hesap makineleri, yönlendiriciler, kişisel bilgisayarlar, yazıcılar, telefonlar.

Altı e-atık kategorisinin her bir ürünü farklı bir ömür profiline sahiptir, bu da her kategorinin farklı atık miktarlarına, ekonomik değerlere ve uygun olmayan bir şekilde geri dönüştürüldüğünde potansiyel çevresel ve sağlık etkilerine sahip olduğu anlamına gelmektedir.^[2]

Küresel olarak en büyük e-atık kategorisi şaşırtıcı bir şekilde küçük ev aletleri kategorisidir. 2016 yılında 16,8 milyon ton küçük ev aletinin e-atığa dönüştüğü tahmin ediliyor. Bu kategoriyi 9,1 milyon ton ile büyük ev eşyaları ve 7,6 milyon ton ile buzdolabı, soğutucu ve iklimlendirme cihazları gibi ürün birim ağırlığı daha fazla olan kategoriler takip ediyor.

E-atık ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleriyle İlişkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Eylül 2015'te, Birleşmiş Milletler ve tüm Üye Ülkeler 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemini kabul etmiştir. Bu yeni gündem, 17 Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi (SKH) ve önümüzdeki 15 yıl boyunca yoksulluğu sona erdirmek, gezegeni korumak ve refahı sağlamak için 169 hedef belirledi. Artan e-atık seviyeleri ve uygunsuz ve güvenli olmayan muamele ve yakma yoluyla veya düzenli depolama alanlarında bertarafı, çevre ve insan sağlığını koruma ve Sürdürülebilir Kalkınma Gündemlerinin (SKG) başarılması için önemli zorluklar oluşturmaktadır. E-atık hakkında daha iyi bir anlayış ve daha fazla veri, 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi'nin birkaç hedefine ulaşılmasına katkıda bulunacaktır. Çevrenin korunması ve sağlıkla ilgili SKH'lerin ele alınmasına yardımcı olacaktır. E-atığın sağlam yönetimi, yeni atıklar yaratabileceğinden, istihdam ve ekonomik büyümeyi de ele alacaktır.^[3]

Uluslararası E-atık İstatistiklerinin Bulunabilirliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Uluslararası düzeyde, e-atık miktarlarının izlenmesi, gelişmelerin izlenmesi, hedeflerin belirlenmesi ve izlenmesi ve politikaların belirlenmesi için gereklidir. Verilerin sık sık güncellenmesini, yayınlanmasını ve yorumlanmasını sağlamak için uluslararası düzeyde istatistikler toplanmalı ve karşılaştırma için organize edilmelidir. Artan uluslararası ilgiye rağmen, bugüne kadar çok az resmi istatistik kullanılabilmektedir. Dünyada yalnızca 41 ülke e-atıklarla ilgili istatistik toplamaktadır.

E-atığın ölçülmesi, e-atık sorununu çözmeye yönelik önemli bir adımdır. İstatistikler, zaman içindeki gelişmeleri değerlendirmeye, hedefler koyup değerlendirmeye ve politikaların en iyi uygulamalarını belirlemeye yardımcı olmaktadır. Daha iyi e-atık verileri, üretimini en aza indirmeye, yasadışı depolamayı ve emisyonları önlemeye, geri dönüşümü teşvik etmeye ve yeniden kullanım, yenileme ve geri dönüşüm sektörlerinde istihdam yaratmaya yardımcı olacaktır.

Birleşmiş Milletler'in bilgi ve iletişim teknolojileri konusunda uzman kuruluşu olan Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), Connect 2020 gündeminde gereksiz e-atık hacmini 2020'ye kadar % 50 oranında azaltmak için bir hedef belirlemiştir. Connect 2020 Gündemi aracılığıyla, ITU Üye Devletleri "Telekomünikasyon / Uluslararası Bilgi Teknolojisinin herkes için sosyal, ekonomik ve çevresel açıdan sürdürülebilir büyüme ve gelişmeyi mümkün kıldığı ve hızlandırdığı, birbirine bağlı dünya tarafından güçlendirilmiş bir bilgi toplumu" ortak vizyonu doğrultusunda çalışmaya kararlıdır. Tüm paydaşlar, Connect 2020 Gündemini başarıyla uygulamak için girişimleri, deneyimleri, nitelikleri ve uzmanlıklarıyla katkıda bulunmaya davet edilmiştir.

E-atık Mevzuatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyanın dört bir yanındaki hükûmetler, kullanım ömrü sona ermiş elektrikli ve elektronik ürünlerin büyümesiyle başa çıkmak için ulusal e-atık politikaları ve mevzuatı geliştirmektedir. Böyle bir politika, planları veya eylem planlarını ortaya koymakta ve bağlayıcı olmayan bir şekilde bir toplum, kurum veya şirket tarafından nelerin başarılabileceğini göstermektedir. Mevzuatlar ulusal veya belediye düzeyinde çıkarılıp; düzenleyiciler tarafından uygulanıp; ve bir yönetmelik, bir mevzuatın düzenleyiciler tarafından nasıl uygulandığını belirtmektedir.

Bununla birlikte, yasal olarak bağlayıcı politikaların yürürlüğe girdiği bazı ülkelerde bile yaptırım önemli bir konudur. Örneğin, Avrupa Birliği'nde, toplanan e-atık aralığı piyasaya sürülenlere göre değişir ve Malta'da %12'den, Kıbrıs'ta %26'ya, İsveç'te %56'ya ve Polonya'da %58'e kadar değişmektedir.

Dünyadaki en iyi politika veya düzenleyici çerçeveye sahip olmak, ulaşılabilir hedefler belirlemedikçe ve etkili bir şekilde uygulanmadıkça hiçbir şey ifade etmemektedir. Bu, ne yazık ki çoğu zaman böyle değildir, ancak aynı zamanda birçok ülkedeki kapsayıcı e-atık yönetim sistemi, eğer finanse ediliyorsa, uygun şekilde finanse edilmemektedir.

Küresel E-Atık İzleme 2017'den bu yana, sanayileşmiş ve gelişmekte olan ekonomilerdeki politika yapıcılar, politika ve yasal çabalarının çoğunu hem özel sektörün hem de bireysel tüketicilerin daha iyi katılımını sağlayan finansman ve farkındalık programları geliştirmeye odaklamaya devam etmiştir. Buradaki amaç, daha yüksek toplama ve geri dönüşüm oranları sağlamak ve arıtma maliyetlerini karşılamak için gerekli olan geliri elde etmektir. Çoğu yasal araç, ürünlerin kullanım ömrü sonunda çevre kirliliğine ve insan sağlığı etkilerine karşı geri dönüşüm ve karşı önlemler yoluyla kaynakların geri kazanılmasına odaklanmaktadır. E-atık hacimlerinin azaltılması ve EEE'nin önemli ölçüde onarımı ve yeniden kullanımı şimdiye kadar sınırlı yaklaşım görmektedir.

Küresel E-Atık İzleme 2017'den bu yana, giderek daha fazla sayıda e-atıkla ilgili politika, mevzuat ve sonuçta ortaya çıkan düzenlemeler daha lüks tasarım ve üretim yönlerini tamamen iyileştirici atık yönetimi yönlerine odaklanmamaktadır. Bu, Döngüsel Ekonomiye yönelik küresel olarak artan politika çabaları ile uyumludur. Ayrıca, 2050 ve 2100 yıllarında e-atık artışları için yakın zamanda tahmin edilen senaryolara^[4] yanıt olarak, önümüzdeki 30 yıl içinde yıllık e-atık üretiminin iki katından fazla artmasına neden olabilir. Mevcut yaklaşımlar veya en azından mevcut mevzuat ve yönetmeliklerin esaslı bir şekilde uygulanması gerekmektedir.

Ekim 2019 itibarıyla, 78 ülkede e-atıkları yöneten bir politika, mevzuat veya düzenleme bulunmaktadır. Bunlarla, şu anda dünya nüfusunun %71'i kapsanmaktadır. Ancak kapsam oranı, e-atık yönetiminin düzenlenmesi açısından yapılacak çok az şey olduğu izlenimini verdiği için yanıltıcı olabilir. Birçok ülkede politikalar yasal olarak bağlayıcı olmayan stratejiler, yalnızca programatik stratejilerdir. Örneğin Afrika ve Asya'da, e-atık konusunda yasal olarak bağlayıcı mevzuatı olan 19 ülke, e-atık politikası olan ancak yasal olarak bağlayıcı olmayan mevzuatı olan 5 ülke ve geliştirilmekte olan 31 ülke bulunmaktadır.

Türkiyede E-atık mevzuatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok gelişmiş ülkede elektronik atık adı verilen ömrünü tamamlamış elektronik aletler içerdikleri değerli metaller nedeniyle zorunlu olarak ayrı toplanmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]} Ayrı toplanan bu atıklar farklı proseslerle şekillerde bertaraf edilme işlemi uygulanmaktadır. Türkiye'de ayrı toplama sistemi yaygınlaşmamıştır, ancak AB üyelik sürecine girmesiyle başlayan dönemle birlikte, hızla değişen yönetmeliklerle atık toplama proseslerine önem verildiği görülmektedir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Türkiye’de “Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik”, Çevre Orman Bakanlığı tarafından 30.05.2008 tarih ve 26891 sayılı resmi gazetede yayınlanmıştır.

E-atıklar için Çevre Ve Şehircilik Bakanlığı tarafından lisans verilmiş üç yardım kurumu bulunur: Bilişim Sanayicileri Derneği (TÜBİSAD), Aydınlatma Gereçleri İmalatçıları Derneği (AGİD), Elektrik ve Elektronik Geri Dönüşüm ve Atık Yönetimi Derneği (ELDAY).

Döngüsel Ekonomide E-atık Potansiyeli[değiştir | kaynağı değiştir]

Materyal tasarım perspektifinden bakıldığında, EEE çok karmaşıktır. Değerli metaller (örneğin altın, gümüş, bakır, platin, paladyum, rutenyum, rodyum, iridyum ve osmiyum), Kritik Hammaddeler (kobalt, paladyum, indiyum, germanyum, bizmut ve antimon) ve alüminyum ve demir gibi kritik olmayan metaller dahil olmak üzere periyodik tablodaki 69 adede kadar element EEE'de bulunabilmektedir. Döngüsel bir ekonomi paradigması içinde, e-atık madeni önemli bir ikincil hammadde kaynağı olarak düşünülmelidir. Birincil madencilik, piyasa fiyat dalgalanmaları, malzeme kıtlığı, bulunabilirlik ve kaynaklara erişim ile ilgili sorunlar nedeniyle, ikincil kaynakların madenciliğini iyileştirmek ve işlenmemiş malzemeler üzerindeki baskıyı azaltmak gerekli hale gelmiştir. E-atıkları geri dönüştürerek ülkeler en azından malzeme taleplerini güvenli ve sürdürülebilir bir şekilde azaltabilmektedir.

E-Atıkların Çocukların ve Çalışanların Sağlığına Etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çocuklar gayri resmi e-atık geri dönüşüm alanlarında yaşıyor, çalışıyor ve oyun oynuyor. Yetişkinler ve çocuklar toksik dumanları ve partikül maddeleri soluyarak, aşındırıcı maddeler ve kimyasallarla cilt teması yoluyla ve kontamine yiyecek ve suyu yutarak maruz kalabilirler. Hamilelik ve emzirme döneminde bazı tehlikeli kimyasallar annelerden çocuklara geçebilir. Aynı zamanda e-atıklarda yer alan bazı ağır metallerin emziren annelerin sütü ile bebeklere geçtiği yapılan çalışmalar ile saptanmıştır. E-atık sektöründe çalışan özellikle yüksek dozda cıvaya maruz kalan Hamile kadınların ceninleri için oldukça tehlikeli dir. Dışarıda veya doğada oynayan küçük çocuklar sıklıkla ellerini, nesnelerini ve toprağı ağızlarına sokarak maruz kalma riskini artırmaktadır. Fetüsler, bebekler, çocuklar ve ergenler, fizyolojileri, davranışları ve ek maruz kalma yolları nedeniyle e-atıktaki toksik maddelere maruz kalmanın zarar görmesine özellikle açıktır.^[5] Son zamanlarda yapılan araştırmalar, düzensiz e-atık geri dönüşümünün artan sayıda olumsuz sağlık etkileriyle ilişkili olduğunu ortaya koymuştur. Bunlar arasında, olumsuz doğum sonuçları,^[6] değiştirilmiş nörogelişim,^[7] olumsuz öğrenme sonuçları,^[8] DNA hasarı,^[9] olumsuz kardiyovasküler etkiler,^[10] olumsuz solunum etkileri,^[11] bağışıklık sistemi üzerindeki olumsuz etkiler, cilt hastalıkları,^[12][13] işitme kaybı^[14] ve kanser.^[15]

İşyeri sağlığı ve güvenliği düzenlemelerinin eksikliği, gayri resmi e-atıkların dağıtılması ve geri dönüştürülmesinde işçiler için yaralanma riskinin artmasına neden olmaktadır.

E-atık çalışanları; stres, baş ağrısı, nefes darlığı, göğüs ağrısı, halsizlik ve baş dönmesi gibi sorunlar bildirmektedir. Gayri resmi e-atık yönetimine dahil olan veya e-atık topluluklarında yaşayan yetişkinler arasında, DNA hasarı, e-atıktaki kimyasallara maruz kalma ile ilişkilendirilmiştir. Az sayıda çalışmada, karaciğer fonksiyonu, erkek üreme ve genital bozukluklar ve gayri resmi e-atık geri dönüşümüne maruz kalmanın sperm kalitesi üzerindeki etkileri de bildirmiştir. Son on yılda e-atık geri dönüşümünün sağlık üzerindeki etkilerine yönelik araştırmalarda büyük bir artış olmuştur. Çalışmaların küçük popülasyonları, ölçülen kimyasal maruziyetlerin çeşitliliği, ölçülen sonuçların çeşitliliği ve ileriye dönük uzun vadeli çalışmaların olmaması nedeniyle bir bütün olarak e-atığa maruz kalmanın belirli sağlık sonuçlarına neden olup olmadığını değerlendirmek zordur. Yine de araştırmalar, özellikle büyümekte ve gelişmekte olan çocuklar için önemli bir zarar riski olduğunu öne sürmektedir. E-atıkta bulunan kurşun, cıva, kadmiyum, krom, PCB'ler, PBDE'ler ve PAH'lar gibi münferit kimyasalların hemen hemen her organ sistemi üzerinde ciddi etkileri olduğu bilinmektedir.^[16]

Cep telefonlarının E-atık olarak incelenmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Akıllı telefonların kullanımını gün geçtikçe artmaya devam etmektedir ve oluşturduğu atık önemli derecede artmaktadır. Cep telefonlarının farklı parçalarında kullanılan 50'den fazla element bulunmaktadır. 2009 tarihli Milletler Çevre Programı raporuna göre 1 ton mobil telefon E-atığında 140gram paladyum, 130 gr bakır, 3,5 kilo gümüş, 340 gram altın bulunmaktadır.

Tokyo 2020 Olimpik ve Paralimpik Oyunları Organize Komitesi tarafından 1 Nisan 2017 – 31 Mart 2019 tarihleri arasında Madalya Projesi gerçekleştirildi. Proje süresince Japonya genelinde kullanılmış cep telefonu,  dijital kamera, taşınılabilir oyun konsolu ve dizüstü bilgisayar gibi küçük elektronik aletler toplanarak yaklaşık 79 ton ağırlığında elektronik atık elde edildi. Bu atıkların yaklaşık 6,21 milyonu kullanılmış cep telefonlarından oluşuyor. Geri dönüşüm için toplanan bu cihazlar sınıflandırılarak parçalara ayrıldı ve eritildi. Eritilme sırasında altın, gümüş ve bronz saf olarak diğer maddelerden ayrıştırıldı. Toplamda 32 kg altın, 3,5 kg gümüş ve 2,2 kg bronz elde edildi. Proje sayesinde yaklaşık^[17]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Elektronik Atık Geri Dönüşümü İlgili En Kapsamlı Web Sitesi - Akademi Çevre 1 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Türkiye'de Elektronik Atık Geri Dönüşüm Tesisi 30 Haziran 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Basel Action Network 29 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• BBC E-atıklar başlığı 6 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kaliforniya elektronik çöplüğü 14 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Bilgisayar geri alım kampanyası 6 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Eco-Cell.org Telefon geri kazanımı 25 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Elektronik Atıkların Geri Dönüşümünü Destekleme Derneği 31 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Çevre ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.