Breş, kırık çimentolu mineral parçalarından oluşan bir kaya veya ince taneli bir matris^[1] ile bir araya getirilmiş, kayaların bileşimine benzer veya bunlardan farklı olabilen bir kayadır.

Kelimenin kökeni İtalyan dilinde, " gevşek çakıl "veya" çimentolu çakıl ile yapılan taş "anlamına gelir. Bir breş, tortul breş, tektonik breş, magmatik breş, çarpma breş ve hidrotermal breş dahil olmak üzere adlandırılmış türlerle belirtildiği gibi çeşitli kökenlere sahiptir.

Türleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Tortul[değiştir | kaynağı değiştir]

Tortul breş, açısal ile altıgen yapılmış, rastgele yönlendirilmiş klastlardan oluşan bir tür tortul kayadır. Bir konglomera yuvarlatılmış parçalardan ya da önceden var olan tortullardan oluşan bir tortul kayadır. Breş ve konglomera, ortalama 2 milimetreden (0.079 inç) daha büyük parçalardan oluşur. Parçaların açısal şeklinin bize gösterdiği sonuçla merkezinden uzağa taşınmamış olduğunu bize gösterir.

Tortul breş, kötü sıralanmış, kütle hareketi ile üretilen ince taneli matris kayalarının olgunlaşmamış parçalarıdır .Taşlaşmış kolüvyal bir döküntüdür. Kalın tortul(kolüvyal) breş dizileri genellikle grabenlerdeki fay izlerinin yanında oluşur.Breş, gömülü bir dere kanalı boyunca oluşabilir aynı zamanda genç veya hızlı akan bir dere boyunca birikim gösterebilir. Aynı zamanda tortul breş, denizin altındaki enkazlarlada oluşabilir. Türbiditler, tortul breş akışlarına ince taneli periferik birikintiler oluşturur. Karstik arazideki çöküş bir breşleri, kayanın obruk veya mağara içerisindeki gelişimine bağlı olarak oluşabilir.

Fay[değiştir | kaynağı değiştir]

Fay breşleri, iki farlı fay bloğunun birbirine kayarken sürtünmesi sonucunda oluşur. Daha sonra bu parçaların semantosyunu, yeraltı suyuna mineral maddenin birleşmesi ile oluşur.

Magmatik[değiştir | kaynağı değiştir]

Magmatik kayalar şu şekilde ayrılabilir:

1. Lav ve piroklastik tipte volkanik patlamalar sonucunda kırık, parçalanmış kayalar;
2. Genellikle plüton veya porfir stoklarla ile ilgilidir. Sokulum süreçler tarafından üretilen kırık, parçalı kayalardır .

Volkanik[değiştir | kaynağı değiştir]

Volkanik piroklastik kayalar lavın patlayıp püskürmesi ve bununla beraber püsküren sütün içinde tutulan kayalarla oluşur. Bu, magma kanalının duvarından koparılan kayaları içerebilir ya da fiziksel olarak bir sonraki piroklastik dalgalanma tarafından olan kayaları içerebilir. Lavlar, özellikle riyolit ve dasit akışları, kırıntılı volkanik kaya oluşturma eğilimindedirler bunu oto breşleşme olarak da bilinen bir yöntemle yaparlar. Bu kalın neredeyse katı lav, bloklara ayrıldığında ve bu bloklar daha sonra tekrar lav akışına birleştirildiğinde kalan sıvı magma ile karıştırıldığında ortaya çıkar. Bunun sonucunda elde edilen breş, kaya tipi ve kimyasal bileşiminde aynıdır.

Lavlar, özellikle yanardağın kenarındaki sağlam olmayan molozların üzerine akıyorsa kaya parçalarını da alabilir. Bunun sonucunda yastık breşi olarak da bilinen volkanik breşler oluşur. Patlayıcı volkanların volkanik kanalları içinde, volkanik breş ortamı müdahaleci breş ortamıyla birleşir daha sonra lav durgun aralıklarla katılaşma eğilimdedir ama sonraki patlamalar ile parçalanır.

Sokulum[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırıntılı kayaçlar ve porfir kayası, granitler veya kimberlit boruları gibi volkanik breşlerle geçiş yaptıkları sığ subvolkanik sokulumlarda da yaygın olarak bulunur.^[2] Müdahaleci kayalar, özellikle taze magmaya ve kısmen konsolide veya katılaşmış magmaya girmesi durumunda, çok sayıda saldırı aşamasıyla görünüşte breşleşmiş hale gelebilir. Bu, daha sonra aplite damarlarının granit kütlesinin önceki aşamalarında geç evre bir stockwork'ün (Ağsal) yani yapısal olarak kontrol edilen veya rastgele yönlendirilmiş damarların oluşturduğu birçok granit sokulumunda (müdahalesinde) görülebilir.

Mafik ve ultramafik müdahalelerde kırıntılı kayalar bulundu ve bunlar çeşitli süreçlerle oluştu:

• felsik duvar kayalarının yumuşatıldığı ve daha sıcak ultramafik yayılım ile kademeli olarak ele geçirdiği duvar kayalarıyla tüketim ve erimiş karışmayla (Rus jeologları tarafından taksitik doku olarak adlandırılır);
• magma odasından ve çatıdan düşen kayaların birikmesiyle kaotik kalıntılar oluşturarak;
• canlı magma enjeksiyonları veya magma odası içindeki şiddetli rahatsızlıklar nedeniyle kısmen birleştirilmiş kümülatın otomatik breşleşmesiyle(ör. tahmin edilen depremler)
• bir besleyici kanal veya havalandırma kanalı içinde ksenolitlerin birikimi gibi süreçlerle oluştu.

Çarpma[değiştir | kaynağı değiştir]

Çarpma breşlerinin Dünya'ya vuran bir asteroit veya kuyruklu yıldız gibi benzeri çarpma(etki) olayının olduğu düşünülmektedir ve normal olarak çarpma kraterlerinde bulunur. Çarpma breşleri, büyük göktaşlarının veya kuyruklu yıldızların Dünyaya ya da diğer kayalık gezegenlere  asteroitler ile çarpar ve çarpışma kraterleri sırasında oluşur. Bu tip Breşler, kraterin zemininde veya altında, jantta veya volkanik patlama sonrası kraterin ötesine atılan parçacıklarda yani^[3] ejectada bulunabilir.

Çarpma breşleri, bilinen bir çarpma kraterinin içinde veya etrafında meydana gelmesi ve paramparça koniler, çarpma (etki, çarpışma)camı, sarsılmış mineraller ve dünya dışı malzeme ile kimyasal ve izotopik kirlenme kanıtı gibi diğer çarpma(etki) çatlaması sonrası olan ürünleriyle bir ilişki içinde tespit tanımlanabilir (örneğin, iridyum ve osmiyum anomalileri). Ek olarak çarpma breşinin bir örneği, Neugrund etkisinde oluşan Neugrund breşidir.

Hidrotermal[değiştir | kaynağı değiştir]

Hidrotermal breşler genellikle 150 ila 350 °C arasında sığ kabuk seviyelerinde (<1 km) oluşur, sismik ya da volkanik aktivite yeraltındaki derin bir fay boyunca boşluğun oluşmasına sebep olurlar. Boşluk sıcak suya çekilir ve boşluktaki basınç düştükçe su şiddetle kaynar. Buna ilave olarak, boşluğun aniden oluşması, fayın kenarlarındaki kayaların dengesizleşmesine ve içeriye doğru patlamasına neden olur, kırık kaya, buhar ve kaynar su bir karışım oluşturur. Kaya parçaları birbirleriyle ve boşlukta çarpışarak açısal bir hal alıp daha da yuvarlak hale gelirler. Uçucu gazlar kaynamaya devam ettikçe buhar haline geçer ve kaybolur, özellikle karbondioksit bunlardandır. Bunların sonucunda sıvıların kimyası değişir ve cevher minerali çabucak çöker. Bu cevher mineralleri breş yataklarında oldukça yaygındır.^[4]

Hidrotermal breşler genellikle yüksek basınçlı hidrotermal sıvılar tarafından kayaların hidro kırılması ile oluşur. Bunlar epitermal cevher ortamına özgüdür ve skarlar, greyzenler ve porfir ile ilgili cevherleşme gibi müdahaleci ilişkili cevher yatakları ile yakından ilişkilidir. Epitermal birikintiler bakır, gümüş ve altın için çıkarılır.

Mezotermal rejimdeki, büyük derinliklerde olan litostatik basınç altındaki sıvılar, dağ oluşumu sırasındaki sismik hareketlilik sırasında açığa çıkabilir. Basınçlı sıvılar daha düşük hidrostatik basınç altında olan sığ kabuk düzeyine doğru çıkar. Yolculuklarında, yüksek basınçlı sıvılar hidrofraksiyon yaparak kayayı çatlatır ve açısal bir yerinde breş oluşturur. Kaya parçalarının yuvarlama olayı mezotermal rejimde daha az yaygındır, bunun nedeni iste formasyonel oluşum kısa sürmektedir. Eğer kaynama meydana gelirse, metan ve hidrojen sülfür buhar haline geçerek kaybolabilir ya da çökelebilir. Mezotermal yataklar genellikle altın için çıkarılır.

Süs kullanımları[değiştir | kaynağı değiştir]

Binlerce yıldır, breşlerin etkileyici görünümü sayesinde onları, popüler heykel ve mimari malzemesi olarak da kullanılmasını sağladı. Breşler, MÖ 1800 yıllarında Girit'teki Minoan Knossos sarayında sütun olarak kullanılmıştır.^[5] Breşlerin, en iyi bilinen örneklerden biri, İngiliz Müzesi'ndeki tanrıça Tevaret heykelidir. Romalılar tarafından değer gören bu taş önemli kamu binalarında kullanıldı.Romalılar tarafından özellikle değerli bir taş olarak kabul edildi ve genellikle yüksek profilli kamu binalarında kullanıldı. Breş Oniciata veya Breche Nouvelle gibi birçok mermer türü breşlidir.

Breş çoğunlukla duvarlarda ve sütunlarda süs veya kaplama malzemesi olarak kullanılır.Özellikle çarpıcı bir örnek vericek olursak Roma'daki Panteonda görülebilir; bu, Frigya'dan (modern Türkiye'de) bir breccia olan iki dev pavonazzetto sütununa sahiptir. Pavonazzetto adını bir tavus kuşunun tüylerini andıran son derece renkli görünümünden alır (pavone italyanca'da "tavus kuşu" dır).

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Çatlak Breş
• Dallasite
• Çaprma krateri  - Daha küçük bir nesnenin aşırı hız etkisiyle oluşan katı bir astronomik gövde üzerinde dairesel depresyon
• Hidrotermal sirkülasyon
• Damar (jeoloji)
• Diatreme - Gaz patlaması sonucu oluşan volkanik bir boru
• Kimberlit-bazen elmas içeren magmatik bir kaya
• Regolit - Katı kayaları kaplayan gevşek, heterojen yüzeysel birikintiler tabakası

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Sibson, RH (1987). "Hidrotermal sistemlerde mineralleştirici ajan olarak deprem yırtılması". Jeoloji. 15 (8): 701-704. Bibcode: 1987Geo....15..701S. doi: 10.1130 / 0091-7613 (1987) 15 <701: ERAAMA> 2.0.CO; 2.^[6] ISSN: 0091-7613^[7]
• Sibson, RH (2000). Msgstr "Normal faylanmada sıvı tutulumu". Jeodinamik Dergisi .29 (3-5): 469-499. Bibcode: 2000JGeo...29..469S. doi: 10.1016/S0264-3707(99)00042-3.^[8]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• "Genel kaynakça". 22 Ocak 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.