Berkuk, tam adı Melikü'z-zahir Seyfeddin El-Osmani El-Yelboğavî Berkuk (ö. 10 Haziran 1399, Kahire), Çerkes kökenli Burcî Memlûkler hanedanının ilk Memlük hükümdarı. İç çekişmelerle yıpranan Memlûk Devleti'ni merkezi bir devlet durumuna getirmeye çalışmıştır. "Berkuk" ismi Çerkesçedir ve onun doğuştan ismidir.^[1]

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Gençliği ve yükselişi[değiştir | kaynağı değiştir]

1341'den beri Memlûk Devleti Nasır Muhammed bin Kalavun'un soyundan gelen sultanlar tarafından ismen yönetilmekteydi; ama bu sultanların hiçbiri efektif olarak iktidara sahip değildiler. Gerçekte, bu sultanların çoğu yetişkin olmayan çocuk veya gençti ve birbirlerine rakip değişik Memlüklü emirleri klikleri tarafından kukla gibi idare edilmekteydiler.

1377de nispeten uzun bir zamandır (1363'ten beri ) sultanlık yapmış olan Sultan Zeyneddin Şaban tahttan indirildi ve öldürüldü. Bu devlet darbesini yapan Memlüklü emirleri kliği başında Emir Seyfeddin Yulboğa el-Umari olup ve bu klik içinde Berkuk önemli bir rol oynamaktaydı. Tahttan indirilen Zeyneddin Şaban yerine daha 10 yaşında olan Alaeddin Ali Memlûk Devleti tahtına çıkartıldı. Berkuk, Türk asıllı diğer bir kölemen emir Barça ile birlikte küçük sultana taht naibi-atabeg seçildiler. Fakat iki taht naibi arasında çekişmezlik başladı. 1381 başında Berkuk, birlikte tahta naiplik yaptığı Barça'yi tutuklatıp idam ettirdi. Bunun üzerine Barça'nın ve onu tutan emirlerin kölemenleri Kahire'de ayaklandı. 5000 kadar kölemenden oluşan bu isyancılar grubu şehrin içine dağılmışlardı, ama kendi kölemenleri ile merkezi Kahire kalesinde bulunan Berkuk bu isyanı bastırıp isyancıları öldürmeyi başardı.

1382'de Alaeddin Ali'de aynı Memlûklu emirleri kliğinin bir devlet darbesi ile tahttan indirildi ve yerine küçük kardeşi Zeyneddin Hacı geçirildi. Fakat memlûklu emirlerinin yaptığı bir toplantıda devletin başının daha yetişkin ve tecrübeli bir kişi olması savunuldu. 22 Kasım 1382de Berkuk "Zâhir Seyfeddîn Berkuk" lakabı ile^[2] Memlûklu Devleti sultanı olarak tahta çıktı. Bi ara Berkuk Çerkesya'dan getirilen babasıyla buluşmak için El-İkrish'den yola çıktı. Buluşma anında Berkuk içeri girdiğinde babası ayağa kalkmadı ve Berkuk eğilerek babasının elini tuttu. Emirlerin bir kısmı Sultan'a yakışır şekilde hitap etmesi ve davranması konusunda babasını uyarınca o bunu öfkeyle reddetti ve Çerkesya'ya geri dönmek istedi.^[3]

Birinci hükümdarlığı (1382-1389)[değiştir | kaynağı değiştir]

Berkuk'un 1382'de Memluklu Sultanı olmasıyla birlikte Memluk Devleti sultanlık hanedanının da değiştiği kabul edilmektedir. Berkuk'dan önceki Memluklu sultanları Türk asıllı Bahri hanedanına mensupturlar. Bahriler Türk asıllı kölemenler olup kışlaları Nil Nehri üzerinde "El-Rohda" adasında Eyyubi sultanlarından Salih Eyyubi tarafından inşa ettirilen El-Rodha kalesinde (yani Arapça Bahr-el-Nil mahallinde ) bulunmaktaydı. 1382'de sultanlığı eline geçiren Berkuk, kışlaları Kahire Kalesinde bulunan ve genellikle Çerkes asıllı kölemen askerlerin bulunduğu (ismini kale burcundan alan) Burcî Memlûklere bağlı idi. Berkuk'tan sonra Memlüklü Sultanları Burci Hanedanı mensupları olduğu kabul edilmektedir.

Berkuk'un birinci hükümdarlık döneminde Kahire'de kalıcı birkaç büyük anıt-eser inşa edilmiştir:

• 1382'de Kahire'nin merkezinde kentin en büyük tarihi çarşısı Han el-Halili^[4] Berkuk'un emiri Carkas el-Halili tarafından eski Fatımi mezarlığı üzerine inşa ettirilmiştir.
• 1386'da Sultan Berkuk Medresesi; müderris ve mollaların yaşadıkları odalar ve tekke. Orijinalinde tek katlı ve yüksek tavanlı medrese binası, üçer katlı olup da şu an 3. katları yıkılmış olan öğrenci odaları ile müderris odalarını barındıran dört büyük ve bitişik binadan oluşmaktadır. Büyük düşünür İbn-i Haldun hem burada ders vermiş hem de Mukaddime ve Timur ile mülakatını işlediği Bir Fatihle Bir Bilgenin Buluşması adlı eserlerini burada kaleme almıştır.
• Sultan Berkuk Medresesi'ne bitişik olan Sultan Berkuk Türbesi. Berkuk medresesinin mihrap kubbesinin iki yanında bulunan büyük kubbelerden birinin altında hanımı ve kızının, diğerinde ise kendisinin ve oğlu Farac'ın mezarı bulunmaktadır.

İkinci hükümdarlığı (1390-1398)[değiştir | kaynağı değiştir]

Timur, Irak'ı eline geçirdikten sonra Berkuk'a bir elçi ile mektup gönderdi. Bu elçi ile buna bir yanıt geri göndereceğine Berkuk bu elçiyi idam ettirdi ve Timur'un düşmanları ile böylece birleşmiş oldu. 1394'te Berkuk Timur'a bir elçi ile bir mektup gönderip ondan Suriye ve Mısır ilişkilerine müdahale etmekten kaçınmasını talep etti. Timur'un buna yanıtı çok sert oldu: "Bizim sayımız çok büyük. Birçok büyük devlet yendik. Bize teslim olanlar hala hayattadırlar. Bize karşı gelenler ise kısa zaman içinde buna pişman olmuşlardır." Berkuk aynı zamanda Bağdat'ı eline geçiren Timur'dan kaçmış olan Sultan Ahmed bin Uveys'e de mültecilik hakkı tanıdı.

Berkuk, 1395'te büyük bir Memlüklü ordusu ile Timur üzerine sefere giderek Suriye'de önce Şam sonra da Halep üzerine yürüdü. Fakat Timur kuzeye çekilmişti. Berkuk Timur'un ordusundan Suriye'de kalanları elimine etti ve Kasım 1395de Kahire'ye döndü.^[5]

Berkuk, Haziran 1399'da öldü. Mezarı Kahire'deki büyük Kuzey Mezarlık'ta bulunan Memlük Sultanları türbelerinden biri arasındadır. Yerine büyük oğlu Farac Memlük Sultanı olarak tahta geçti.

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• İngilizce Wikipedia Barquq maddesi (İngilizce)(Erişme:3.7.2010)
• Fransızca Wikipedia Al-Mansûr Abd al-Azîz ben Barquq maddesi 27 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Fransızca)(Erişme:3.7.2010)

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Clot, André
  • (çev. Turhan Ilgaz) (2005), Kölelerin İmparatorluğu Memlüklerin Mısır'ı, İstanbul:Epsilon Yayınları ISBN 975-331-772-7.
  • (2009) L'Égypte des Mamelouks 1250-1517. L'empire des esclaves, Paris:Perrin ISBN 978-2-262-03045-2 (Fransızca)
• El-Makrizi, El Seluk (1999) Leme'refatt Dewall al-Melouk, Dar al-kotob (Arapça). İng. çev.: Bohn, Henry G. (1969), The Road to Knowledge of the Return of Kings, Chronicles of the Crusades, AMS Press.
• Bosworth, Clifford Edmund () The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual Edinburgh:Edinburgh University Press ISBN 978-0-7486-2137-8 (Bölüm=The Burjī line 784-922/1382-1517) Google Books1 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) (Erişim:2.7.2010)

Resmî unvanlar
Önce gelen: Zeyneddin Hacı	Mısır Memlûk Sultanı 1382 – 1389	Sonra gelen: Zeyneddin Hacı
Önce gelen: Zeyneddin Hacı	Mısır Memlûk Sultanı 1390 – 1399	Sonra gelen: Nasır Farac