Çilek Fragaria × ananassa
Çilek meyvesi
Yarım Çilek
Biyolojik sınıflandırma
lem: Plantae Şube: Spermatophyta Sınıf: Magnoliopsida Takım: Rosales Familya: Rosaceae Alt oymak: Fragariinae Cins: Fragaria Melez tür: F. × ananassa
İkili adlandırma
Fragaria × ananassa Antoine Nicolas Duchesne

Bahçe çileği (veya çilek; Fragaria × ananassa),^[1] cinsinin çok yetiştirilen melez türüdür. Meyve, karakteristik aroması, parlak kırmızı rengi, sulu dokusu ve tatlılığı ile büyük beğeni toplar. Taze meyve veya reçel, meyve suyu, turta, dondurma, milkshake ve çikolata gibi hazır gıdalarda büyük miktarlarda tüketilir.

Yapay çilek tatlandırıcıları ve aromaları, şeker, sabun, dudak parlatıcısı, parfüm vb pek çok üründe kullanılır.

Botanik açıdan çilek bir yemiş değildir. Teknik olarak çilek bir aksesuar meyvedir yani etli kısmı bitkinin yumurtalıklarından değil yumurtalıkları tutan hazneden gelir.^[2] Meyvenin dışında görünen her bir "tohum" (aken) aslında içinde tohum olan çiçeğin yumurtalıklarından biridir.^[2]

2019'da dünyada toplam çilek üretim miktarı dokuz milyon tondu. Bu üretimin %40'ı Çin tarafından üretildi.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk bahçe çileği 18. yüzyılın sonlarında Fransa'nın Bretonya kentinde yetiştirildi.^[3] Bundan önce meyvenin kaynağı yabani çilekler ve yabani çilek türlerinden yetiştirilen seçimlerdi.

Çilek meyvesinden antik Roma literatüründe tıbbi kullanımı nedeniyle bahsedilmiştir. Fransızlar hasat için 14. yüzyılda çilekleri ormandan alıp bahçelerine dikmeye başladılar. 1364'ten 1380'e kadar Fransa kralı olan V. Charles'ın kraliyet bahçesinde 1.200 çilek bitkisi vardı. 15. yüzyılın başlarında Batı Avrupalı rahipler tezhipli el yazmalarında yabani çileği kullanıyorlardı. Çilek İtalyan, Flaman ve Alman sanatında ve İngiliz minyatürlerinde bulunur. Çilek bitkisinin tamamı depresif hastalıkların tedavisinde kullanıldı. 16. yüzyıla gelindiğinde çilek yetiştiriciliğine dair referanslar daha yaygınlaştı. İnsanlar onu sözde tıbbi özellikleri nedeniyle kullanmaya başladı ve botanikçiler farklı türlere isim vermeye başladı. İngiltere'de düzenli çilek tarımına olan talep 16. yüzyılın ortalarında artmıştı.

Çilek ve krema kombinasyonu, Thomas Wolsey tarafından Kral VIII. Henry'nin sarayında yaratıldı.^[4] Çilek yetiştirme ve hasat etme talimatları 1578'de yazılı olarak ortaya çıktı. 16. yüzyılın sonuna gelindiğinde üç Avrupa türünden bahsedilmişti: F. vesca, F. moschata, and F. viridis. Bahçe çileği ormanlardan alınıp ve daha sonra bitkiler dallarından kesilerek eşeysiz olarak çoğaltıldı.

F. vesca 'nın iki alt türü tanımlandı: F. sylvestris alba ve F. sylvestris semperflorens. F. virginiana 'nın 17. yüzyılda Doğu Kuzey Amerika'dan Avrupa'ya tanıtılması tarihin önemli bir parçasıdır çünkü modern çileğin ortaya çıkmasını sağlayan iki türden biridir. Yeni türler yavaş yavaş kıtaya yayıldı ve 18. yüzyılın sonuna kadar tam anlamıyla takdir edilemedi. 1712'de Şili'ye yapılan bir Fransız gezisi, dişi çiçeklere sahip bir çilek bitkisinin tanıtılmasına ve bunun sonucunda bilindik çileğin ortaya çıkmasına yol açtı.

Şili'deki Mapuche ve Huilliche Kızılderilileri, İspanyolların ülkeyi fethetmeye geldiği 1551 yılına kadar dişi çilek türlerini yetiştirdiler. 1765 yılında Avrupalı bir kaşif, Şili çileği olan F. chiloensis 'in yetiştirildiğini kaydetti. Avrupa'ya ilk gelen bitkiler hızlı büyüdü, ancak meyve vermedi.

18. yüzyılın ortalarında Brest ve Cherbourg'daki Fransız bahçıvanlar, F. moschata ve F. virginiana 'nın F. chiloensis sıraları arasına dikildiğinde Şili çileklerinin bol ve alışılmadık derecede büyük meyveler verdiğini ilk kez fark ettiler. Kısa bir süre sonra, Antoine Nicolas Duchesne çilek yetiştirmeyi incelemeye başladı. 1766'da yayınladığı çileğin eşeyli üremesi gibi bitki yetiştirme bilimi açısından çok önemli birkaç keşifte bulundu. Duchesne, dişi F. chiloensis bitkilerinin yalnızca erkek F. moschata veya F. virginiana bitkileri tarafından tozlaşabildiğini keşfetti.^[5] Bu, Avrupalıların bitkilerin yalnızca erkek veya yalnızca dişi çiçekler üretme yeteneğine sahip olduğunun farkına vardığı zamandı. Duchesne, F. ananassa 'nın F. chiloensis ve F. virginiana 'nın bir melezi olduğunu belirledi. İri meyveler veren F. ananassa, kokusu, tadı ve meyve şekli bakımından ananasa benzemesi nedeniyle bu ismi almıştır. İngiltere'de F. ananassa 'nın birçok çeşidi üretildi ve bunlar halen yetiştirilen ve tüketilen modern çilek çeşitlerinin temelini oluşturur. Dayanıklılığı, hastalık direncini, büyüklüğü ve tadı geliştirmek için Avrupa ve Amerika'da da daha fazla üretildi.^[5]

Bileşim[değiştir | kaynağı değiştir]

Beslenme[değiştir | kaynağı değiştir]

Beslenme
Besin değeri
Enerji 140 kJ (30 kcal)
Karbonhidrat	7,68 gr
- Şeker	4,89 g
- Lif	2 gr
Yağ	0,3 g
Protein	0,67 gr
Su	90,95 gr
Tiyamin (Vit. B1)	0.024 mg (%2)
Riboflavin (Vit. B2)	0.022 mg (%1)
Niyasin (Vit. B3)	0.386 mg (%3)
Pantotenik asit (Vit. B5)	0.125 mg (%3)
B6 vitamini	0.047 mg (%4)
Folik asit (Vit. B9)	24 μg (%6)
C vitamini	58.8 mg (%98)
E vitamini	0.29 mg (%2)
K vitamini	2.2 μg (%2)
Kalsiyum	16 mg (%2)
Demir	0.41 mg (%3)
Magnezyum	13 mg (%4)
Mangan	0.386 mg (%19)
Fosfor	24 mg (%3)
Potasyum	154 mg (%3)
Sodyum	1 mg (%0)
Çinko	0.14 mg (%1)
USDA Veri Tabanı girişine bağlantı Oranlar yetişkinler için alınması önerilen oranlardır.

Çiğ çileklerin %91'i su, %8'i karbonhidrat, %1'i proteindir ve ihmal edilebilir düzeyde yağ içerir (tablo). 100 gram referans miktarda çilek 33 kilokalori sağlar, zengin bir C vitamini kaynağıdır (Günlük Değerin %71'i, DV), iyi bir manganez kaynağıdır (%18 DV) ve küçük miktarlarda diğer bazı vitaminleri ve diyet minerallerini verir. Çilek, aken (tohum) yağında az miktarda esansiyel doymamış yağ asitleri içerir.^[6]

Tanımlama ve büyüme[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilekler genellikle çiçeklenme alışkanlıklarına göre gruplandırılır.^[7][8] Geleneksel olarak bu, meyvelerini yaz başında veren "haziran veren" çilekler ile sezon boyunca genellikle birkaç meyve veren "sürekli veren" çilekler arasında bir ayrımdan oluşur.^[8] Bir sezonda bir bitki 50 ila 60 kez veya kabaca üç günde bir çilek verebilir.^[9]

2001 yılında yayınlanan araştırma, çileklerin aslında üç temel çiçeklenme alışkanlığında oluştuğunu gösterdi: kısa gün, uzun gün ve nötr gün. Bunlar bitkinin gün boyu duyarlılığına ve çiçek oluşumunu uyaran fotoperiyot tipine atıfta bulunur. Nötr gün çeşitleri, fotoperiyottan bağımsız olarak çiçek üretir.^[10]

Üretim[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek üretimi – 2020
Ülke	(Milyon ton)
Çin	3.3
ABD	1.1
Mısır	0.6
Meksika	0.6
Türkiye	0.5
İspanya	0.3
Dünya	8.9
Kaynak: Birleşmiş Milletler FAOSTAT[11]

2020'de dünya çilek üretimi 8,9 milyon ton idi. Toplam üretimde lider üreticiler %38'i ile Çin ve onun ardından gelen Amerika Birleşik Devletleri ve Mısır’dı (tabloya bakınız).

Çileğin narinliği nedeniyle 2020'de Amerika Birleşik Devletleri'nde 2,2 milyar dolarlık mahsulün yaklaşık yüzde 35'i bozuldu. Bu, Idaho'da bir şirketinin gelecekte genetik değiştirilmiş, daha dayanıklı ve sert çilekleri piyasaya sürmeyi planlamaya yöneltti. A.B.D.'de yetiştiricilere ekim yapması akre başına 35.000$ ve çileği hasat etmesi akre başına 35.000$'a mal olur ve daha dayanıklı çilekler bu bozulma oranını azaltabilir.^[12]

Yetiştirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek çeşitleri büyüklük, renk, tat, şekil, verimlilik derecesi, olgunlaşma mevsimi, hastalığa karşı dayanıklılık ve bitki yapısı bakımından büyük farklılıklar gösterir.^[7]

Ortalama bir çileğin dış zarında yaklaşık 200 tohum vardır.^[13]

Bazılarının yaprakları bazılarınınsa cinsel organlarının gelişimi farklıdır. Çoğu zaman çiçekler yapı olarak hermafroditik görünür ancak ya erkek ya da dişi olarak işlev görürler.^[14]

Ticari üretim için bitkiler sürünücü gövdeden (Stolon) üretilir ve genelde çıplak köklü fide olarak dağıtılır. Yetiştirme iki genel modelden birini takip eder: yıllık plastikültür,^[15] veya çok yıllık keçeleşmiş sıra veya höyük sistemi.^[16]

Seralar, sezon dışında az miktarda çilek üretir.^[17]

Modern ticari üretimin büyük kısmında plastik kültür sistemi kullanılır. Bu yöntemde her yıl yükseltilmiş yataklar oluşturulur, fümigasyon ve yabancı ot büyümesini ve erozyonu önlemek için plastikle kaplanır. Genellikle kuzey fidanlıklarından elde edilen fideler bu örtüye açılan deliklerden dikilir ve altından sulama boruları geçirilir. Bitkileri enerjilerinin çoğunu meyve gelişimine harcamaya teşvik etmek için, dağıtıcı dallar bitkilerden göründükleri gibi çıkarılır. Hasattan sonra plastik çıkarılır ve bitkiler toprağa sürülür.^[15][18]

Çilek bitkisi gençken daha fazla ve daha iyi meyve verir. Bir veya iki yıl sonra verim düşer. Çilek bitkilerinin yıllık değiştirilmesi, verimi artırır ve daha yoğun ekim yapılmasını sağlar.^[15][18] Ancak bu, bitkilerin kendilerini oluşturmaları için daha uzun büyüme mevsimi gerektirir. Ayrıca yıllık olarak bitki satın almak, yeni tepecikler oluşturmak ve onları (yeni) plastikle kaplamak daha maliyetlidir.^[18]

Özellikle çok soğuk iklimlerde bitkiler birkaç yıl boyunca korunur. Bitkiler sıra halinde veya höyükler üzerinde yetiştirilir.^[15][16] Bu yöntem genelde daha düşük yatırım ve daha az bakım gerektirir.^[16] Verim genelde plastik kültürden daha azdır.^[16]

Başka bir yöntemde kompost çorabı kullanılır. Kompost çoraplarında yetiştirilen bitkilerin siyah plastik makç veya keçeli sıra sistemlerinde üretilen meyvelerden daha çok flavonoidler, antosiyaninler, fruktoz, glukoz, sakkaroz, malik asit ve sitrik asit ürettiği gösterilmiştir.^[19] USDA tarafından yürütülen daha önceki bir çalışmada benzer sonuçlar kompostun iki çilek çeşidinin biyoaktif niteliklerinde nasıl bir rol oynadığını doğrulamaktadır.^[20]

Çilekler tohumla da çoğaltılabilir ama bu öncelikle bir hobi etkinliğidir ve ticari olarak uygulanmaz. Evde kullanım için tohumla çoğaltılan birkaç çeşit geliştirilmiştir ve ticari olarak tohumdan yetiştirmeye yönelik araştırmalar devam etmektedir.^[21] Tohumlar (akenler) ya ticari tohum tedarikçileri aracılığıyla ya da meyvelerden toplanıp saklanarak elde edilir.

Çilekler iç mekanlarda çilek saksılarında da yetiştirilebilir.^[22]

Çilekler mavi ve kırmızı LED ışık kombinasyonuyla aydınlatılmadıkça kışın iç mekanlarda yetişmez.^[23]

Florida gibi güney bölgelerinde kış, doğal büyüme mevsimidir ve hasat kasım ortasında başlar.^[9]

Kashubian çileği (Truskawka kaszubska veya Kaszëbskô malëna),^[24] AB hukuku kapsamında ticari koruma verilen ilk Polonya meyvesidir.

Kartuzy, Kościerzyna ve Bytów ilçelerinde ve Przywidz, Wejherowo, Luzino, Szemud, Linia, Łęczyce ve Kashubia'daki Cewice belediyelerinde üretilir. Sadece Ekstra veya 1.Sınıf olarak derecelendirilmiş Senga Sengana, Elsanta, Honeoye çeşitleri kaszëbskô malëna olarak satılabilir.

• 
  Kuzey Ren-Vestfalya, Almanya'da bir çilek tarlası
• 
  Plastik kültür yöntemini kullanan bir tarla

Gübreleme ve hasat[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek bitkilerinin çoğu artık yapay gübreler ile hem hasattan önce hem de sonra ve genelde plastikültür ekiminden önce beslenir.^[25]

En yüksek kaliteyi korumak için çilekler en az iki günde bir hasat edilir. Meyveler tepeleri hala üzerindeyken ve en az 13 mm (yarım inç) gövde kalacak şekilde toplanır. Çilekler toplandıktan sonra olgunlaşmaya devam etmediklerinden tam olgunlaşmaları için bitki üzerinde kalmaları gerekir.

Böcek ve hastalık problemlerini en aza indirmek için çürümüş ve olgunlaşmış çilekler ayıklanır. Çilekler yenilmeden hemen öncesine kadar yıkanmaz.^[26]

Verimlilik uygulamalarını belirlemek için toprak test bilgileri ve bitki analiz sonuçları kullanılır. Her ekim yılının başında azotlu gübreye gerek vardır. Yüksek verim için tarla gübrelendiğinde normalde yeterli düzeyde fosfor ve potasyum bulunur. Daha çok organik madde sağlamak için çilekleri dikmeden önce kışın örtü olacak buğday veya çavdar ekilir.

Çilekler 5.5 ila 6.5 arasındaki toprak pH'ı ister bu nedenle genellikle kireç uygulanmaz.^[27]

Hasat ve temizlik süreci zaman içinde çok değişmemiştir. Narin çilekler hala elle hasat edilir.^[28]

Derecelendirme ve paketleme genellikle işleme tesisinden ziyade tarlada gerçekleşir.^[28] Büyük hasatlarda çilekler akarsular ve sarsmalı konveyör bantları vasıtasıyla temizlenir.

Evde yetiştirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilekler ev bahçelerinde popülerdir ve çok sayıda çeşit tüketim ve sergileme amacıyla seçilmiştir.^[29] Aşağıdaki çeşitler Kraliyet Bahçıvanlık Derneği'nin Bahçe Liyakat Ödülünü kazanmıştır:

Zararlılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 200 zararlı türünün çileklere hem doğrudan hem de dolaylı olarak saldırdığı bilinmektedir.^[36] Bu zararlılar arasında sümüklü böcekler, güveler, meyve sinekleri, mayıs böcekleri, çilek kök bitleri, çilek tripleri, çilek özsu böcekleri, çilek taç güvesi, akarlar, yaprak bitileri ve diğerleri vardır.^[36][37] Birçok Lepidoptera türü tırtıl, çilek bitkisiyle beslenir. Örneğin hayalet güvesi çilek bitkisinin zararlısı olarak bilinir.

Çilek yaprak biti Chaetosiphon fragaefolii, Amerika Birleşik Devletleri (Arizona), Arjantin ve Şili'de bulunan bir böcek türüdür. Çilek hafif sarı kenar virüsü'nün bir vektörüdür.

Endüstriyel üretim çilek (Kaliforniya'da akre başına 300 pound (140 kg)) için gerekli pestisit miktarı, çileğin Çevre Çalışma Grubunun (EWG) "Kirli Düzine" pestisit bulaşmış ürün listesinde başı çekmesine yol açtı.^[38]

Hastalıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çilek bitkileri özellikle strese maruz kaldıklarında bir takım hastalıklara maruz kalabilirler.^[39][40] Yapraklar külleme, yaprak beneği (nedeni sphaerella fragariae mantarıdır), yaprak yanıklığı (nedeni phomopsis obscurans mantarıdır) ve çeşitli cıvık mantar'lar tarafından enfekte olabilir.).^[39] Taç ve kökler kırmızı stel, verticillium solgunluk, siyah kök çürüklüğü ve yuvarlak solucanlar'ların kurbanı olabilir.^[39] Meyveler gri küf (Botrytis cinerea), rhizopus çürüklüğü ve deri çürümesinden zarar görebilir.^[39]

Kök çürümesini önlemek için çilekler her dört ila beş yılda bir farklı yere yeni bir yatakta dikilmelidir.^[41]

F. ananassa 'da ifade edildiğinde Arabidopsis thaliana 'dan NPR1 geni, AtNPR1, A. thaliana'nın geniş spektrumlu direncini sunar.^[42] Bu direnç antraknoz, külleme ve köşeli yaprak lekesine karşı direnci kapsar.^[42]

1997'de yapılan bir çalışmada birçok yara uçucusu değerlendirildi ve hepsinin gri küfe (B. cinerea) karşı etkili olduğu bulundu.^[43] Madde x çeşit etkileri arasında büyük farklar olmasına rağmen hem "Tribute" hem de "Chandler" denendi ve tedavilerden faydalandı.^[43] Çilek bu uçucuları metabolize eder ve bunu böğürtlen veya üzümden daha hızlı yapar.^[43]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]