Archaeopteryx

*Archaeopteryx*
Yaşadığı dönem aralığı: 150,8-148,5 myö
Titoniyen-Kretase
PreЄ
Є
O
S
D
C
P
T
J
K
Pg
N
↓
Archaeopteryx; Yaşadığı dönem aralığı: 150,8-148,5 myö; Titoniyen-Kretase PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
	Holotip örneği (A. siemensii), Berlin
	Holotiple birlikte bulunan fosilleşmiş tüyü
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Animalia
Şube:	Chordata
Klad:	Dinosauria
Klad:	Saurischia
Klad:	Theropoda
Klad:	Avialae (?)
Familya:	†Archaeopterygidae
Cins:	†Archaeopteryx; Meyer, 1861
Türler
	Archaeopteryx lithographica (Meyer, 1861); Archaeopteryx albersdoerferi (Kundrát vd. 2019);
Sinonimler
	Griphosaurus (Wagner, 1861); Griphornis (Woodward, 1862); Archaeornis (Petronievics, 1917); Jurapteryx? (Howgate, 1985); Wellnhoferia? (Elżanowski, 2001);

Archaeopteryx (Latince telaffuz: [ɑːrkiːˈɒptərᵻks]; çev. 'eski kanat'), kuşumsu bir teropod dinozor, uçamayan tüylü dinozorlar ve çağdaş kuşlar arası geçişi simgeleyen en ünlü avialan cinsi.^[2] Cins, uzun süre geleneksel olarak kuşlar sınıfında (Aves) sınıflandırıldı; ancak daha güncel çalışmalarda, Avialae kladındaki en ilkel üyelerden biri –ya da deinonychosaur– olarak kabul edilir (aşağıya bakınız).^[3]^[4]^[5] 19. yüzyıl sonu ve 21. yüzyıl başı arası dönemde Archaeopteryx, paleontologlar ve popüler kitaplarca bilinen en eski kuş olarak kabul görmekteydi. İlerleyen süreçte Anchiornis, Xiaotingia ve Aurornis gibi daha yaşlı potansiyel avialanlar tanımlandı.^[6]

Archaeopteryx, yaklaşık 150 milyon yıl önce Geç Jura döneminde Güney Almanya'da yaşadı. Yaklaşık olarak Avrasya saksağanı boyutunda olup, en büyük bireyleri muhtemelen bir kuzgun boyutuna ulaşabilen^[7] Archaeopteryx, 0.5 m uzunluğa ulaşabilmekteydi. Küçük boyutu, geniş kanatları ve uçabilme veya havada süzülebilme yeteneği olduğuna kanaat getirilmesine rağmen Archaeopteryx, diğer küçük Mezozoyik dinozorlarıyla, günümüz kuşlarıyla barındırdığından daha çok ortak özellik barındırmaktadır. Keskin dişli çene, pençeli üç parmak, uzun bir kemikli kuyruk, ileri derecede genişletilebilen ikincil ayak parmağı, tüyler (ki sıcakkanlı olduğuna işaret eder) ve çeşitli iskeletsel özellikleri dromaeosauridler ve troodontidler gibi maniraptoranlarla paylaşmaktadır.^[8]^[9]

Bu özellikler Archaeopteryx'i net bir şekilde uçamayan dinozorlar ve kuşlar arasında bir geçiş fosili adayı yapmaktadır.^[10]^[11] Bu nedenle Archaeopteryx sadece dinozorlar alanında değil aynı zamanda kuşların kökeni alanında yapılan çalışmalar için de önemli bir role sahiptir. 1861 yılında bir tüyden yola çıkarak isimlendirilmiş^[12] ve aynı yıl ilk defa bütün halinde Archaeopteryx örneği bulunduğu duyurulmuştur. İlerleyen süreçte on fosil daha gün yüzüne çıkarılmıştır. Bu fosiller arasında farklılıklar olmasına rağmen birçok uzman bulunan fosilleri tartışmalı şekilde tek bir tür olarak tanımlamıştır.

Bu on bir fosilin çoğu tüy izleri barındırmaktadır. Fosillerdeki tüylerin gelişmiş bir formda (uçuş tüyleri) olması, tüylerin evriminin Geç Jura'dan önce başladığının ispatıdır.^[13] Archaeopteryx'in tip örneği, Charles Darwin'in Türlerin Kökeni (1859) kitabını yayınlamasından iki yıl sonra keşfedilmiştir. Archaeopteryx Darwin'in atasal kuş ile ilgili teorilerini doğrulamakta ve bulunduğundan itibaren kuşların kökeni, ara geçiş formları ve evrim konuları için anahtar kanıt niteliğini taşımaktadır.

Açıklama[değiştir | kaynağı değiştir]

Bulunan örneklerin boyut karşılaştırması

Keşfedilen Archaeopteryx örneklerinin çoğu, Güney Almanya'nın Bavyera eyaletindeki Solnhofen kireçtaşından geliyor,^[14] bu oluşumdaki fosillerin bulunduğu nokta, yaklaşık 150,8–148,5 milyon yıl öncesine tarihlenir.^[15]

Archaeopteryx, kabaca bir kuzgun büyüklüğündeydi,^[7] geniş kanatlı ve vücut uzunluğuna göre uzun bir kuyruğa sahipti. Tahmini kütlesi 0,8 ila 1 kilogram (1,8 ila 2,2 lb) arasındadır, vücut uzunluğu ise 50 santimetreye (20 inç) kadar ulaşabilir.^[7] Archaeopteryx'in tüyleri, diğer özelliklerinden daha az belgelenmiş olmasına rağmen, yapı olarak günümüz kuş tüylerine çok benziyordu.^[14] Çok sayıda kuş özelliğinin varlığına rağmen,^[16] Archaeopteryx'in pek çok kuş dışı theropod dinozor özelliği de vardı. Archaeopteryx'in zamanın diğer dinozorlarıyla paylaştığı özelliklerin yanı sıra, modern kuşların aksine küçük dişleri ve^[14] kemikli bir kuyruğu vardı.^[17]

Sistematik[değiştir | kaynağı değiştir]

Godefroit vd. (2013) tarafından oluşturulmuş kladogram:^[18]

Archaeopteryx

	Shenzhouraptor

	Rahonavis

Balaur

	Avebrevicauda (modern kuşları içerir)

Wang vd. (2016), tarafından yapılmış filojenetik çalışma sonrasında oluşturulmuş kladogram.^[19]

Avialae

†Anchiornis

†Archaeopteryx

	†Rahonavis

	†Jeholornis

Euavialae

†Jixiangornis

Avebrevicauda

†Sapeornis

†Confuciusornis

	†Chongmingia

	Ornithothoraces

Aşağıdaki kladogram, Hartman ve arkadaşlarının (2019) analizine dayanmaktadır. Uçuşun muhtemelen paravian dinozorlar arasında beş ayrı kez evrimleştiğini, bunlardan ikisinin Avialae arasında (Scansoriopterygidler ve diğer avialanlarda) evrimleştiğini buldu. Archaeopteryx ve "anchiornithidler", Avialae'nin kardeş grubu Deinonychosauria'ya yerleştirildi.^[20]

†Deinonychosauria

†Archaeopterygidae

†Unenlagiidae

	†Dromaeosauridae

	†Troodontidae

Avialae

†Scansoriopterygidae

†Zhongornis

	†Bauxitornis

	†Balaur

†Sapeornis

†Zhongjianornis

	†Jixiangornis

	†Shenzhouraptor

†Confuciusornithidae

†Changchengornis

†Chongmingia

†Yandangornis

	†Jinguofortis

	Ornithothoraces (modern kuşları içerir)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Fossilworks: Archaeopteryx". fossilworks.org. 20 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2021.
^ Türkoğlu, Pedram (Haziran 2021). Yaşayan Dinozor - Avian -. Ginko Bilim. s. 35. ISBN 978-605-06409-8-4.
^ Kundrát, Martin; Nudds, John; Kear, Benjamin P.; Lü, Junchang; Ahlberg, Per (24 Ekim 2018). "The first specimen of Archaeopteryx from the Upper Jurassic Mörnsheim Formation of Germany". Historical Biology. 31 (1): 3-63. doi:10.1080/08912963.2018.1518443. ISSN 0891-2963.
^ Lee, Michael S. Y.; Worthy, Trevor H. (26 Ekim 2011). "Likelihood reinstates Archaeopteryx as a primitive bird". Biology Letters. 8 (2): 299-303. doi:10.1098/rsbl.2011.0884. ISSN 1744-9561.
^ Xing Xu; Hailu You; Kai Du; Fenglu Han (28 Temmuz 2011). "An Archaeopteryx-like theropod from China and the origin of Avialae". Nature. 475 (7357). ss. 465-470. doi:10.1038/nature10288. PMID 21796204. 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2016.
^ Godefroit, Pascal; Cau, Andrea; Hu, Dong-Yu; Escuillié, François; Wu, Wenhao; Dyke, Gareth (2013).
^ ^a ^b ^c Erickson, Gregory M.; Rauhut, Oliver W. M.; Zhou, Zhonghe; Turner, Alan H.; Inouye, Brian D.; Hu, Dongyu; Norell, Mark A. (2009).
^ Yalden, D. W. (Eylül 1984). "What size was Archaeopteryx?". Zoological Journal of the Linnean Society. 82 (1-2): 177-188. doi:10.1111/j.1096-3642.1984.tb00541.x. ISSN 0024-4082.
^ Clarke, Julia (Temmuz 2003). "Mesozoic Birds: Above the Heads of Dinosaurs. L. M. Chiappe and L. M. Witmer (eds.). 2002. University of California Press, Berkeley, 532 p." Journal of Paleontology. 77 (4): 822-823. doi:10.1017/s0022336000044620. ISSN 0022-3360.
^ Archaeopteryx: An Early Bird 4 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley, Museum of Paleontology. 18 Ekim 2006.
^ Ancient birds flew on all fours 14 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Nick Longrich, Calgary Üniversitesi. Discusses how many wings an Archaeopteryx had and other questions.
^ Griffiths, P. J. (1996). "The Isolated Archaeopteryx Feather". Archaeopteryx. Cilt 14. ss. 1-26.
^ Feathered dragons : studies on the transition from dinosaurs to birds. Philip J. Currie. Bloomington: Indiana University Press. 2004. ss. 282-300. ISBN 0-253-34373-9. OCLC 52942941.
^ ^a ^b ^c Lambert, David (1993). The ultimate dinosaur book. Internet Archive. London ; New York : Dorling Kindersley. ISBN 978-1-56458-304-8.
^ Schweigert, Günter (17 Ağustos 2007). "Ammonite biostratigraphy as a tool for dating Upper Jurassic lithographic limestones from South Germany first results and open questions". Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie - Abhandlungen. 245 (1): 117-125. doi:10.1127/0077-7749/2007/0245-0117. ISSN 0077-7749.
^ "Archaeopteryx's Relationship With Modern Birds". web.archive.org. 9 Şubat 2007. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2021.
^ Benton, M.J.; Cook, E.; Grigorescu, D.; Popa, E.; Tallódi, E. (Mayıs 1997). "Dinosaurs and other tetrapods in an Early Cretaceous bauxite-filled fissure, northwestern Romania". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 130 (1-4): 275-292. doi:10.1016/s0031-0182(96)00151-4. ISSN 0031-0182.
^ Godefroit, Pascal; Cau, Andrea; Dong-Yu, Hu; Escuillié, François; Wenhao, Wu; Dyke, Gareth (Haziran 2013). "A Jurassic avialan dinosaur from China resolves the early phylogenetic history of birds". Nature (İngilizce). 498 (7454): 359-362. doi:10.1038/nature12168. ISSN 1476-4687. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2021.
^ Wang, M.; Wang, X.; Wang, Y.; Zhou, Z. (2016). "A new basal bird from China with implications for morphological diversity in early birds". Scientific Reports. Cilt 6. s. 19700. Bibcode:2016NatSR...619700W. doi:10.1038/srep19700. PMC 4726217 $2. PMID 26806355.
^ Hartman, Scott; Mortimer, Mickey; Wahl, William R.; Lomax, Dean R.; Lippincott, Jessica; Lovelace, David M. (10 Temmuz 2019). "A new paravian dinosaur from the Late Jurassic of North America supports a late acquisition of avian flight". PeerJ (İngilizce). 7: e7247. doi:10.7717/peerj.7247. ISSN 2167-8359. PMC 6626525 $2. PMID 31333906. 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Archaeopteryx ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Vikitür'de Archaeopteryx ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
Journal of Dinosaur Paleontology (İngilizce)
Archaeopteryx hakkında her şey2 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
"Archaeopteryx". www.prehistoric-wildlife.com. 25 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.

[1] "Fossilworks: Archaeopteryx". fossilworks.org. 20 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2021.

[2] Türkoğlu, Pedram (Haziran 2021). Yaşayan Dinozor - Avian -. Ginko Bilim. s. 35. ISBN 978-605-06409-8-4.

[3] Kundrát, Martin; Nudds, John; Kear, Benjamin P.; Lü, Junchang; Ahlberg, Per (24 Ekim 2018). "The first specimen of Archaeopteryx from the Upper Jurassic Mörnsheim Formation of Germany". Historical Biology. 31 (1): 3-63. doi:10.1080/08912963.2018.1518443. ISSN 0891-2963.

[4] Lee, Michael S. Y.; Worthy, Trevor H. (26 Ekim 2011). "Likelihood reinstates Archaeopteryx as a primitive bird". Biology Letters. 8 (2): 299-303. doi:10.1098/rsbl.2011.0884. ISSN 1744-9561.

[Xiaotingia-5] Xing Xu; Hailu You; Kai Du; Fenglu Han (28 Temmuz 2011). "An Archaeopteryx-like theropod from China and the origin of Avialae". Nature. 475 (7357). ss. 465-470. doi:10.1038/nature10288. PMID 21796204. 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2016.

[pascal-6] Godefroit, Pascal; Cau, Andrea; Hu, Dong-Yu; Escuillié, François; Wu, Wenhao; Dyke, Gareth (2013).

[Erickson_etal_2009-7] Erickson, Gregory M.; Rauhut, Oliver W. M.; Zhou, Zhonghe; Turner, Alan H.; Inouye, Brian D.; Hu, Dongyu; Norell, Mark A. (2009).

[Yalden_1-8] Yalden, D. W. (Eylül 1984). "What size was Archaeopteryx?". Zoological Journal of the Linnean Society. 82 (1-2): 177-188. doi:10.1111/j.1096-3642.1984.tb00541.x. ISSN 0024-4082.

[UCal_Chiappe-9] Clarke, Julia (Temmuz 2003). "Mesozoic Birds: Above the Heads of Dinosaurs. L. M. Chiappe and L. M. Witmer (eds.). 2002. University of California Press, Berkeley, 532 p." Journal of Paleontology. 77 (4): 822-823. doi:10.1017/s0022336000044620. ISSN 0022-3360.

[UCal_MoP-10] Archaeopteryx: An Early Bird 4 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley, Museum of Paleontology. 18 Ekim 2006.

[UCalg_Long-11] Ancient birds flew on all fours 14 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Nick Longrich, Calgary Üniversitesi. Discusses how many wings an Archaeopteryx had and other questions.

[Griffiths-12] Griffiths, P. J. (1996). "The Isolated Archaeopteryx Feather". Archaeopteryx. Cilt 14. ss. 1-26.

[weln_04-13] Feathered dragons : studies on the transition from dinosaurs to birds. Philip J. Currie. Bloomington: Indiana University Press. 2004. ss. 282-300. ISBN 0-253-34373-9. OCLC 52942941.

[:lambert93-14] Lambert, David (1993). The ultimate dinosaur book. Internet Archive. London ; New York : Dorling Kindersley. ISBN 978-1-56458-304-8.

[15] Schweigert, Günter (17 Ağustos 2007). "Ammonite biostratigraphy as a tool for dating Upper Jurassic lithographic limestones from South Germany first results and open questions". Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie - Abhandlungen. 245 (1): 117-125. doi:10.1127/0077-7749/2007/0245-0117. ISSN 0077-7749.

[16] "Archaeopteryx's Relationship With Modern Birds". web.archive.org. 9 Şubat 2007. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2021.

[17] Benton, M.J.; Cook, E.; Grigorescu, D.; Popa, E.; Tallódi, E. (Mayıs 1997). "Dinosaurs and other tetrapods in an Early Cretaceous bauxite-filled fissure, northwestern Romania". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 130 (1-4): 275-292. doi:10.1016/s0031-0182(96)00151-4. ISSN 0031-0182.

[18] Godefroit, Pascal; Cau, Andrea; Dong-Yu, Hu; Escuillié, François; Wenhao, Wu; Dyke, Gareth (Haziran 2013). "A Jurassic avialan dinosaur from China resolves the early phylogenetic history of birds". Nature (İngilizce). 498 (7454): 359-362. doi:10.1038/nature12168. ISSN 1476-4687. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2021.

[wangetal2016-19] Wang, M.; Wang, X.; Wang, Y.; Zhou, Z. (2016). "A new basal bird from China with implications for morphological diversity in early birds". Scientific Reports. Cilt 6. s. 19700. Bibcode:2016NatSR...619700W. doi:10.1038/srep19700. PMC 4726217 $2. PMID 26806355.

[20] Hartman, Scott; Mortimer, Mickey; Wahl, William R.; Lomax, Dean R.; Lippincott, Jessica; Lovelace, David M. (10 Temmuz 2019). "A new paravian dinosaur from the Late Jurassic of North America supports a late acquisition of avian flight". PeerJ (İngilizce). 7: e7247. doi:10.7717/peerj.7247. ISSN 2167-8359. PMC 6626525 $2. PMID 31333906. 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

g t d Kuşlar (Sınıf: Aves)
Anatomi	Kuşların anatomisi · Kuşların uçuşu · Yumurtalar · Tüyler · Tüy örtüsü · Gaga · Kuşlarda görüş · Kuşların ayak parmakları · Preen gland
Davranış	Kuş ötüşü · Kuşlarda zeka · Kuş göçü · Kuşlarda cinsel seçilim · Kuşların çiftleşmesi · Denizkuşlarında üremesi · Kuluçka · Kuluçka asalağı · Kuş yuvası · Hybrids
Evrim	Kuşların kökeni · Hava uçuşunun kökeni · Kuşların evrimi · Darwin ispinozları · Deniz kuşları
Fosil kuşlar	Archaeopteryx · Ichthyornis · Enantiornithes · Hesperornithes
İnsan–kuş etkileşimi	Kuşların yüzüklenmesi · Ornitoloji · Kuş kolleksiyonu · Kuş bakımı · Kuş besiciliği · Kuşların korunumu · Kuş kültürü · Su kuşu avcılığı · Horoz dövüşü · Güvercin yarışı · Doğancılık · Sülüncülük · Oöloji · Ornitomansi
Listeler	Kuşlar listesi · Türler · Kuş nüfusu listesi · Yörelere göre kuş listesi · Soyu tükenmiş kuşlar listesi · Tarih öncesi kuşlar · Sibley–Ahlquist taksonomisi · Hayali kuşlar listesi

Archæopteryx nedir?, Archæopteryx anlamı nedir?, Archæopteryx ne demektir?