Taksonomi, kategorizasyon veya sınıflandırma uygulaması ve bilimidir.

Taksonomi (veya taksonomik sınıflandırma), nesnelerin gruplar veya türler halinde organize edildiği bir sınıflandırma şeması, özellikle de hiyerarşik bir sınıflandırmadır. Diğer şeylerin yanı sıra, bir taksonomi, kullanıcıların aradıkları bilgileri daha kolay bulabilmeleri için bir kütüphane sınıflandırma sistemi veya bir arama motoru taksonomisi gibi bilgileri (belgeler, makaleler, videolar vb. olarak saklanan) düzenlemek ve dizine eklemek için kullanılabilir. Birçok taksonomi hiyerarşidir (ve dolayısıyla içsel bir ağaç yapısına sahiptir), ancak hepsi öyle değildir.

Başlangıçta, taksonomi yalnızca organizmaların kategorize edilmesine veya organizmaların belirli bir kategorizasyonuna atıfta bulunmuştur. Daha geniş, daha genel bir anlamda, nesnelerin veya kavramların kategorize edilmesinin yanı sıra böyle bir kategorizasyonun altında yatan ilkelere de atıfta bulunabilir. Taksonomi, "takson" olarak bilinen taksonomik birimleri düzenler."

Taksonomi, bir bütünün parçalarının kategorize edilmesiyle ilgilenen meronomiden farklıdır.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu sözcük 1813 yılında İsviçreli botanikçi A. P. de Candolle tarafından türetilmiştir ve Yunanca τάξις, taxis 'düzen' ve νόμος, nomos 'yasa' sözcüklerinin Fransızca -o- biçimiyle birleştirilmesinden düzensiz olarak oluşturulmuştur; düzenli biçim Yunanca ταξινομία'nın yeniden ödünç alınmasında kullanıldığı gibi taksinomi olacaktır.^[1][2]

Uygulamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikipedi kategorileri, otomatik yollarla çıkarılabilen bir taksonomi oluşturur.^[3][4] 2009 yılı itibarıyla, WordNet gibi hesaplamalı sözlükler gibi elle oluşturulmuş bir taksonominin Vikipedi kategori taksonomisini geliştirmek ve yeniden yapılandırmak için kullanılabileceği gösterilmiştir.^[5]

Daha geniş bir anlamda taksonomi, ağ yapıları gibi ebeveyn-çocuk hiyerarşileri dışındaki ilişki şemaları için de geçerlidir. Bu durumda taksonomiler birden fazla ebeveyni olan tek bir çocuğu içerebilir, örneğin "Araba" hem "Araç" hem de "Çelik Mekanizmalar" ebeveynleriyle birlikte görünebilir; ancak bazılarına göre bu sadece "araba "nın birkaç farklı taksonominin parçası olduğu anlamına gelir.^[6] Bir taksonomi aynı zamanda basitçe şeylerin türlerinin gruplar halinde düzenlenmesi veya alfabetik bir liste olabilir; ancak burada kelime dağarcığı terimi daha uygundur. Bilgi yönetimindeki mevcut kullanımda, taksonomiler ontolojilerden daha dar olarak kabul edilir çünkü ontolojiler daha çeşitli ilişki türlerini uygular.^[7]

Matematiksel olarak, hiyerarşik bir taksonomi, belirli bir nesne kümesi için sınıflandırmaların bir ağaç yapısıdır. Aynı zamanda içerme hiyerarşisi olarak da adlandırılır. Bu yapının en üstünde, tüm nesneler için geçerli olan tek bir sınıflandırma, yani kök düğüm bulunur. Bu kökün altındaki düğümler, toplam sınıflandırılmış nesneler kümesinin alt kümeleri için geçerli olan daha spesifik sınıflandırmalardır. Akıl yürütme süreci genelden daha özele doğru ilerler.

Buna karşın, hukuki terminoloji bağlamında, açık uçlu bağlamsal bir taksonomi kullanılır; bu taksonomi yalnızca belirli bir bağlama göre geçerlidir. Hukuk alanından alınan senaryolarda, hukuki terimlerin açık dokusuna ilişkin resmi bir açıklama modellenir ve bu da bir kavramın anlamlarının "çekirdek" ve "penumbra "sına ilişkin çeşitli kavramlar önerir. Muhakeme süreci özelden genele doğru ilerler.^[8]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Antropologlar, taksonomilerin genellikle yerel kültürel ve sosyal sistemlere gömülü olduğunu ve çeşitli sosyal işlevlere hizmet ettiğini gözlemlemişlerdir. Halk taksonomileri üzerine belki de en bilinen ve etkili çalışma Émile Durkheim'ın Dini Hayatın İlkel Biçimleri adlı eseridir. Halk taksonomilerinin (birkaç on yıllık ampirik araştırmanın sonuçları da dahil olmak üzere) daha yakın tarihli bir incelemesi ve bilimsel taksonomi ile ilişkilerinin tartışılması Scott Atran'ın Doğa Tarihinin Bilişsel Temelleri adlı kitabında bulunabilir. Organizmaların halk taksonomilerinin, en azından daha büyük ve belirgin türler için, bilimsel sınıflandırmayla büyük ölçüde uyuştuğu görülmüştür; bu da halk taksonomilerinin yalnızca faydacı özelliklere dayandığı anlamına gelmez.^[9]

On yedinci yüzyılda Alman matematikçi ve filozof Gottfried Leibniz, on üçüncü yüzyılda yaşamış Mayorkalı filozof Ramon Llull'un Ars generalis ultima (sabit bir dizi fikri bir araya getirerek prosedürel olarak kavram üretmeye yarayan bir sistem) adlı eserini takip ederek, insan düşüncesinin bir alfabesini geliştirmeye çalıştı. Leibniz, characteristica universalis'inin tüm kavramsal düşünceleri ifade edebilecek bir "cebir" olmasını amaçlamıştır. Böyle bir "evrensel dil" yaratma kavramı 17. yüzyılda, özellikle de İngiliz filozof John Wilkins tarafından, Roget's Thesaurus'taki sınıflandırma şemasının nihai olarak türetildiği Gerçek Bir Karaktere ve Felsefi Bir Dile Doğru Bir Deneme (1668) adlı çalışmasında sıklıkla incelenmiştir.

Çeşitli disiplinlerde taksonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğa bilimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Biyolojide taksonomi, organizmaların tanımlanması, tanımlanması, isimlendirilmesi ve sınıflandırılmasını kapsar. Taksonominin kullanım alanları şunları içerir:

• Alfa taksonomi, yeni türlerin, alt türlerin ve diğer taksonların tanımlanması ve temel sınıflandırılması
  • Linnaean taksonomisi, Carl Linnaeus'un orijinal sınıflandırma şeması
  • seviye temelli sınıflandırmanın aksine sıralama temelli bilimsel sınıflandırma
• Evrimsel taksonomi, geleneksel Darwinci sonrası hiyerarşik biyolojik sınıflandırma
• Sayısal taksonomi, sayısal algoritmalar kullanan çeşitli taksonomik yöntemler
• Fenetik, genel benzerliğe dayalı olarak türleri sıralama sistemi
• Filogenetik, organizmaların varsayılan atasal soyuna dayanan biyolojik taksonomi
• Bitki taksonomisi
• Virüs sınıflandırması, virüsler için taksonomik sistem
• Bireyler veya gruplar tarafından kendi çevrelerinin halk taksonomisi, tanımı ve organizasyonu
• Nozoloji, hastalıkların sınıflandırılması
• Toprak sınıflandırması, toprakların sistematik kategorizasyonu

İş ve ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

İşletme ve ekonomide taksonominin kullanım alanları şunlardır:

• Kurumsal taksonomi, bir işletme, kuruluş veya idarenin ilgi alanına giren varlıkların hiyerarşik sınıflandırması
• Ekonomik taksonomi, ekonomik faaliyetler için bir sınıflandırma sistemi
  • Küresel Endüstri Sınıflandırma Standardı, MSCI ve Standard & Poor's (S&P) tarafından geliştirilen bir endüstri taksonomisi
  • Endüstri Sınıflandırması Benchmark, Dow Jones ve FTSE tarafından başlatılan bir endüstri sınıflandırması taksonomisi
  • Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC), ekonomik verilerin sınıflandırılmasına yönelik bir Birleşmiş Milletler sistemi
  • Kuzey Amerika Sanayi Sınıflandırma Sistemi (NAICS), Kanada, Meksika ve Amerika Birleşik Devletleri'nde kullanılır
  • Pavitt'in Taksonomisi, firmaların temel inovasyon kaynaklarına göre sınıflandırılması
  • Standart Endüstriyel Sınıflandırma, endüstrileri dört basamaklı bir koda göre sınıflandıran bir sistem
  • Birleşik Krallık Ekonomik Faaliyetlerin Standart Sanayi Sınıflandırması, ekonomik faaliyet türüne göre bir standart sanayi sınıflandırması
• Sürdürülebilir faaliyetler için AB taksonomisi, Avrupa Yeşil Anlaşması bağlamında hangi yatırımların çevresel olarak sürdürülebilir olduğunu açıklığa kavuşturmak için oluşturulan bir sınıflandırma sistemi.
• Kayıt yönetimi taksonomisi, bir kuruluş içinde yapılandırılmamış içeriğin sınıflandırılmasının dayandığı veri temsili.
• XBRL Taksonomisi, eXtensible Business Reporting Language
• SRK taksonomisi, işyeri kullanıcı arayüzü tasarımında kullanılır

Bilgi işlem[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazılım mühendisliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Vegas ve arkadaşları,^[10] taksonomilerin kullanımı yoluyla yazılım mühendisliği alanındaki bilgiyi ilerletmek için ikna edici bir durum ortaya koymaktadır. Benzer şekilde, Ore ve arkadaşları^[11] da yazılım mühendisliği ile ilgili konularda taksonomi oluşturma yaklaşımına yönelik sistematik bir metodoloji sunmaktadır.

Yazılım testi araştırmalarında teknikleri, araçları, kavramları ve artifaktları sınıflandırmak için çeşitli taksonomiler önerilmiştir. Aşağıda bazı örnek taksonomiler verilmiştir:

1. Model tabanlı test tekniklerinin taksonomisi^[12]
2. Statik kod analiz araçlarının taksonomisi^[13]

Engström ve arkadaşları,^[14] yazılım testi alanında çalışan araştırmacılar ve uygulayıcılar arasındaki iletişimi güçlendirmek için bir taksonominin kullanılmasını önermekte ve değerlendirmektedir. Ayrıca, taksonominin kullanımını kolaylaştırmak ve teşvik etmek için web tabanlı bir araç geliştirmişlerdir.^[15] Araç ve kaynak kodu genel kullanıma açıktır.^[16]

Hesaplamada taksonominin diğer kullanımları[değiştir | kaynağı değiştir]

• Flynn taksonomisi, komut düzeyinde paralellik yöntemleri için bir sınıflandırma
• Folksonomi, kullanıcının etiketlerine dayalı sınıflandırma
• Arama motorları için taksonomi, dikey bir alan içinde aramanın alaka düzeyini artırmak için bir araç olarak kabul edilir
• ACM Bilgi İşlem Sınıflandırma Sistemi, Association for Computing Machinery tarafından bilgi işlem için geliştirilmiş bir konu sınıflandırma sistemi

Eğitim ve akademi[değiştir | kaynağı değiştir]

Taksonominin eğitimdeki kullanımları şunları içerir:

Bloom taksonomisi, eğitim bağlamında öğrenme hedeflerinin standartlaştırılmış bir kategorizasyonu

Öğretim Programlarının Sınıflandırılması, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki yükseköğretim kurumlarındaki akademik disiplinlerin bir taksonomisi

Matematik Konu Sınıflandırması, Mathematical Reviews ve Zentralblatt MATH'ın kapsamına dayanan alfanümerik bir sınıflandırma şeması

SOLO taksonomisi, Biggs ve Collis Tax tarafından önerilen Gözlenen Öğrenme Çıktısının Yapısı

Güvenlik[değiştir | kaynağı değiştir]

Güvenlikte taksonomi kullanımları şunları içerir:

• Güvenlik taksonomisi, güvenlik ve sağlık hizmetleri alanlarında kullanılan standartlaştırılmış bir terminoloji seti
  • İnsan Faktörleri Analiz ve Sınıflandırma Sistemi, bir kazanın insan kaynaklı nedenlerini belirlemeye yönelik bir sistem
  • İsviçre peyniri modeli, Dante Orlandella ve James T. Reason tarafından ortaya atılan risk analizi ve risk yönetiminde kullanılan bir model
  • Gizli Olay Raporlama ve Analiz Sistemi'ndeki (CIRAS) demiryolu olaylarının taksonomisi

Diğer taksonomiler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Askerî taksonomi, çeşitli askeri operasyon ve ekipman türlerini tanımlayan bir dizi terim
• Moys Sınıflandırma Şeması, Elizabeth Moys tarafından hukuk için geliştirilmiş bir konu sınıflandırması

Araştırma yayıncılığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Drummond Rennie ve ortak yazarlar, Amerikan Tıp Derneği Dergisi JAMA'da 1997 yılında yayınlanan bir makalede, tıbbi araştırma dergilerindeki makalelerin yazarlarının listelenmesine ilişkin mevcut uygulamalardaki yetersizliklere dikkat çekerek

çoklu yazarlığın gerçeklerini yansıtmak ve hesap verebilirliği desteklemek için radikal bir kavramsal ve sistematik değişiklik. Modası geçmiş yazar kavramını bırakıp daha kullanışlı ve gerçekçi bir kavram olan katılımcı kavramını öneriyoruz.^{[17] :152}

2012'den bu yana, birkaç büyük akademik ve bilimsel yayın kuruluşu, katkıda bulunan rollerin kontrollü bir kelime dağarcığını geliştirmek için CRediT Projesi'ni başlatmıştır.^[18] CRediT (Contributor Roles Taxonomy) olarak bilinen bu proje, düz, hiyerarşik olmayan bir taksonomi örneğidir; ancak, katkı derecesinin isteğe bağlı, geniş bir sınıflandırmasını içerir: lider, eşit veya destekleyici. Amy Brand ve ortak yazarlar amaçladıkları sonucu şu şekilde özetlemektedir:

Yayınlanan araştırmalara yapılan belirli katkıların tanımlanması, uygun kredilendirmeye, daha az yazar anlaşmazlığına ve işbirliği ile veri ve kod paylaşımına yönelik daha az caydırıcı unsura yol açacaktır.^{[17] :151}

2018 ortası itibarıyla, bu taksonomi görünüşe göre kapsamını araştırma çıktılarıyla, özellikle de dergi makaleleriyle sınırlandırmaktadır; ancak, alışılmadık bir şekilde "hakemlerin tanımlanmasını ... desteklemeyi ummaktadır".^[18] (Bu nedenle, araştırma sonuçlarının yer aldığı bir kitapta editör veya bölüm yazarı gibi roller için henüz terimler tanımlanmamıştır). 2014 yılının (kuzey) sonbaharında ilk Çalışma Grubu tarafından oluşturulan Versiyon 1, aşağıdaki tanımlanmış terimleri kullanarak 14 spesifik katılımcı rolünü tanımlamaktadır:

• Kavramsallaştırma
• Metodoloji
• Yazılım
• Doğrulama
• Biçimsel Analiz
• Soruşturma
• Kaynaklar
• Veri küratörlüğü
• Yazma - Orijinal Taslak
• Yazma - İnceleme ve Düzenleme
• Görselleştirme
• Gözetim
• Proje Yönetimi
• Finansman temini

Birçok büyük yayıncı ve dergi 2018 sonuna kadar CRediT'i uygulamayı planlarken, neredeyse bir o kadarı da CRediT'i kullanmanın gerekliliği veya değeri konusunda ikna olmuş değil. Örneğin,

Ulusal Bilimler Akademisi, yazarlık standartlarını belirlemeyi, sorumlu yazarların sorumluluklarını tanımlamayı, ORCID iD'lerini zorunlu kılmayı ve CRediT taksonomisini benimsemeyi taahhüt eden dergileri listelemek için bir TACS (Bilimde Yazar Katkılarında Şeffaflık) web sayfası oluşturmuştur.^[19]

Aynı internet sayfasında 21 derginin (veya dergi ailesinin) listelendiği bir tablo bulunmaktadır:

• 5'i CRediT'i uygulamıştır veya 2018 sonuna kadar uygulamış olacaktır,
• 6 bir yazar katkı beyanı gerektirmekte ve CRediT kullanılmasını önermektedir,
• 8'i CRediT'i kullanmıyor, bunlardan 3'ü kullanmama nedenlerini belirtiyor ve
• 2'si bilgilendirici değildir.

Taksonomi, OpenStand ilkelerine uygun açık bir standarttır^[20] ve Creative Commons lisansı altında yayınlanmaktadır.^[18]

İnternet için taksonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

İyi tasarlanmış bir taksonomi veya hiyerarşiye sahip internet siteleri, kullanıcıların site yapısının zihinsel bir modelini geliştirme olasılığı nedeniyle kullanıcılar tarafından kolayca anlaşılır.^[21]

İnternet için taksonomi yazmaya yönelik kılavuzlar şunları içerir:

• Birbirini dışlayan kategoriler faydalı olabilir. Kategoriler birden fazla yerde görünüyorsa, buna çapraz listeleme veya çoklu hiyerarşi denir. Çapraz listeleme çok sık görülürse hiyerarşi değerini kaybedecektir. Çapraz listeleme genellikle birden fazla yere uyan belirsiz kategorilerle çalışırken ortaya çıkar.^[21]
• Taksonomide genişlik ve derinlik arasında bir denge olması faydalıdır. Çok fazla seçenek (genişlik), kullanıcılara çok fazla seçenek sunarak onları aşırı yükleyecektir. Aynı zamanda, tıklanacak iki veya üç seviyeden fazla olan çok dar bir yapıya sahip olmak, kullanıcıların hayal kırıklığına uğramasına ve vazgeçmesine neden olacaktır.^[21]

Is-a ve has-a ilişkileri ve hiponimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilgi temsil sistemlerindeki baskın ilişki türlerinden ikisi yüklem ve evrensel olarak nicelenmiş koşulludur. Yüklem ilişkileri, tek bir varlığın belirli bir türün örneği olduğu fikrini ifade ederken (örneğin, John bir bekardır), evrensel olarak nicelenmiş koşullular bir türün başka bir türün alt türü olduğu fikrini ifade eder (örneğin, "Bir köpek memelidir", bu "Tüm köpekler memelidir" ile aynı anlama gelir).^[22]

"Has-a" ilişkisi oldukça farklıdır: bir filin hortumu vardır; hortum bir parçadır, filin bir alt türü değildir. Parça-bütün ilişkilerinin incelenmesi mereolojidir.

Taksonomiler genellikle her bir seviyenin bir üst seviyeden daha spesifik olduğu (matematik dilinde bir üst seviyenin "bir alt kümesi" olduğu) bir is-a hiyerarşisi olarak temsil edilir. Örneğin, temel bir biyoloji taksonomisi, hayvanın bir alt kümesi olan memeli ve memelinin alt kümeleri olan köpek ve kedi gibi kavramlara sahip olacaktır. Bu tür bir taksonomiye is-a modeli denir çünkü belirli nesneler bir kavramın örnekleri olarak kabul edilir. Örneğin, Fido köpek kavramının bir örneğidir ve Fluffy bir kedidir.^[22]

Dilbilimde, is-a ilişkileri hiponimi olarak adlandırılır. Bir kelime bir kategoriyi tanımlarken, diğeri bu kategorinin bir alt kümesini tanımlıyorsa daha büyük olan terim daha küçük olana göre hipernim olarak adlandırılır ve daha küçük olan terim daha büyük olana göre "hiponim" olarak adlandırılır. Böyle bir hiponim, sırayla, hipernim olduğu başka alt kategorilere sahip olabilir. Basit biyoloji örneğinde, köpek, alt kategorisi olan collie'ye göre bir hipernimdir ve bu da hiponimlerinden biri olan Fido'ya göre bir hipernimdir. Bununla birlikte, tipik olarak, hipernim tek bireylerden ziyade alt kategorilere atıfta bulunmak için kullanılır.

Araştırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Araştırmacılar, büyük popülasyonların sürekli olarak oldukça benzer kategori sistemleri geliştirdiğini bildirmiştir. Bu durum, folksonomiler ve dil veya insan iletişimi gibi büyük iletişim ağlarının ve kültürlerin sözcüksel yönleri ve genel olarak anlam oluşturma ile ilgili olabilir.^[23][24]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• "Taksonomi" başlığını içeren tüm sayfalar
• Vikisözlük'te Taksonomi ile ilgili tanım bulabilirsiniz.
• Sınıflama
• Folksonomi
• Bilgi temsili ve akıl yürütme
• Lügatçe
• Ontoloji (bilgi bilimi), bilginin bir alan içindeki kavramlar kümesi olarak resmi temsili
• Yapısalcılık
• Sistematik
• Takson, bir taksonomistin bir birim olduğuna karar verdiği bir organizma popülasyonu

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Atran, S. (1993) Cognitive Foundations of Natural History: Towards an Anthropology of Science. Cambridge: Cambridge University Press .978-0-521-43871-1ISBN 978-0-521-43871-1
• Carbonell, J. G. and J. Siekmann, eds. (2005). Computational Logic in Multi-Agent Systems, Vol. 3487. Berlin: Springer-Verlag .978-3-540-28060-6ISBN 978-3-540-28060-6
• Malone, Joseph L. (1988). he Science of Linguistics in the Art of Translation: Some Tools from Linguistics for the Analysis and Practice of Translation. Albany, New York: New York Press Eyalet Üniversitesi .978-0-887-06653-5ISBN 978-0-887-06653-5 ; OCLC 15856738 1 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Marcello Sorce Keller, "The Problem of Classification in Folksong Research: a Short History", Folklore, XCV(1984), no. 1, 100-104.
• Chester D Rowe ve Stephen M Davis, "The Excellence Engine Tool Kit";978-0-615-24850-9
• Härlin, M.; Sundberg, P. (1998). "Taxonomy and Philosophy of Names". Biology and Philosophy. 13 (2): 233-244. doi:10.1023/a:1006583910214. 12 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2023. 
• Lamberts, K.; Shanks, D.R. (1997). Knowledge, Concepts, and Categories. Psychology Press. ISBN 9780863774911. 9780863774911

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Wikimedia Commons'ta Taxonomy ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
• Vikisözlük'te Taksonomi ile ilgili tanım bulabilirsiniz.